Wielki kryzys gospodarczy (1929-33/35)
W 1929-33 doszło do największego załamania koniunktury w dziejach gospod. kapital. Pierwsze oznaki kryzysu pojawiły się w 1928, kiedy wzrosły do niebezp. rozmiarów światowe zapasy towarowe węgla, miedzi, cukru i bawełny. Nadprodukcja art. rolnych spowodowała obniżenie ich cen => mniejsze dochody producentów rolnych = mniejszy popyt na art. przem. To spowodowało, że niektóre przesięb. przem. zaczęły wstrzymywać prod. Spadały ceny hurtowe, obniżały sie kursy akcji, występowały trudności płatnicze. Dopiero pod koniec 1929 recesja przeszła w kryzys. We wtorek 29 X pojawiło się na giełdzie nowojor. kilkadziesiąt mln akcji i obligacji, które nie znalazły nabywców. W ciągu kilku dni nastąpiło gigantyczne załamanie, które spowodowało panikę na innych giełdach i zapoczątkowało wielki kryzys, który stopniowo ogarnął całą Europę. Początki recesji w PL wystąpiły już w II pł. 1928. Dotknęła ona przem. włók. i skórzany, później hutniczy i metalowy. Rolnictwo polskie silnie odczuło spadek cen świat. (od XII 29 do XII 30 cena 1q żyta spadła w W-wie $2,73 do $2,13). Spadek zatrudn. w przem. i ogran. inwestycji przy obniżeniu się opłacalności gospod. prowadziło do ograniczania rynku wewn. (spadku popytu). W rezultacie pogłębiały się trudności w zbycie wyprodukowanych wyrobów, które zalegały w magazynach (=kryzys nadmiaru podaży nad popytem). Zasadniczym przejawem kryzysu w roln. był spadek cen art. roln. W 1935 spadły one o 65% w porów. z 1928. Mimo spadku opłacalności prod. roln. chłop nie mógł przestać sprzedawać swoich produktów, bo musiał płacić podatki, spłacać długi i kupować niezbędne wyroby przem. Aby podołać rosnącym wydatkom, rolnicy starali się zwiększyć produkcję i zmnieszyć spożycie (podaż głodowa), przeznaczając więcej towarów na sprzedaż.
Ceny art. rolnych spadały szybciej niż przem. Nastąpiło tzw. rozwarcie nożyc cen. Oznaczało to, że wieś na zakupienie tych samych prod. przem. w okresie kryzysu musiała wydać o wiele więcej swoich prod. niż w latach przedkryzysowych (pług 27/28 za 1q żyta a w 35/36 2,7q). Występowały też nożyce cen nr 2 – duża rozpiętość między cenami uzyskiwanymi przez producenta rolnego i cenami płaconymi za produkty rolne przez konsum (X 28 rolnik dostaje 68% ceny chleba, 1933 – 48%). Najbardziej odczuły kryzys gospodarstwa małe (zwykle zadłużone, więc korzystały z kredytu lichwiarskiego, nie mogły korzystać z interwencyjnych zakupów zboża – nie detal).
Najbardziej charakt. cechą kryzysu w przem. był spadek prod. W PL prod. przem. obniżyła się w ’32 (dno kryzysu) o 41% w porównaniu z ’28. Największy regres wystąpił w górnictwie i przem. ciężkim. Tak dotkliwe skutki spowodował głęboki kryzys agrarny, który ograniczył siłę nabywczą ludn. ch-skiej. Spadek produkcji doprowadził do pogorszenia się sytuacji finansowej przedsięb. W tej sytuacji kapitaliści zawierali porozumienia dot. cen i warunków prod. W okresie kryzysu nastąpił gwałtowny rozwój monopolizacji. W PL w 1930-36 liczba karteli 133=>274. Kartele kontrolowały 30-40% produkcji przem. W 1930-33 liczba czynnych zakładów przem. spadła w PL z 12712 do 9639. Znaczna część przedsięb. ogłosiła upadłość. Bardziej odporne na kryzys były przedsięb. małe i średnie, wobec czego rosła ich liczba. Zjawisko dekoncentracji przem. stanowiło jedną z cech charakt. wielkiego kryzysu w PL. Konsekwencją zamykania zakładów był wzrost bezrobocia (w 32 bezrobocie w PL 43%, USA 35%, Włochy 22%). Wzrastały płace realne, mimo obniżania płac nominalnych.
W okresie kryzysu rząd bronił zł przed załamaniem klasycznymi metodami deflacji. Dostosowywano całość elementów życia gospodarczego do zasady utrzymania ustabilizowanej waluty. W praktyce polegało to na zahamowaniu wzrostu obiegu pieniężnego, wprowadzeniu przez Bank POL ograniczeń kredytowych, zmniejszeniu środków na inwestycje oraz wprowadzeniu kompresji wydatków budżetowych. Rząd PL przez cały kryzys utrzymywał parytet złotego ustalony w ’27 i przeciwstawiał sie zawieszeniu wymienialności waluty PL na złoto. Dewaluacja wielu walut spotęgowała trudności w PL handlu zagr. Towary PL na rynkach świata były automatycznie droższe niż produkty krajów, które zdewaluowały walutę. Polityka deflacyjna okazała się szkodliwa dla kraju. Powodowała kurczenie się rynku pieniężnego, utrudniała eksp. oraz podejmowanie na szeroką skalę robót publ. i innych form nakręcania koniunktury. W wielu państwach zastosowano, z dobrymi rezultatami, politykę umiarkowanej inflacji. Rząd nie zgodził się też na wprowadzenie ograniczeń dewizowych. Liberalna polityka dewizowa ułatwiała odpływ kapitałów z PL oraz spotęgowała procesy tezauryzacyjne w złocie. Od 1932 zmniejszyły się obciążenia PL z tytułu kredytów zagr., na co wpływ miała dewaluacja walut (USD, GBP), dzięki czemu obciążenia w przeliczeniu na zł malały.
Rząd wobec kryzysu
Do 1932 rząd PL prowadził politykę przystosowania się do kryzysu – zmniejszano prod. przem., obniżano ceny i realne dochody ludności. W początkowych latach kryzysu rząd polski wykazał pewną aktywność jedynie w dziedzinie rolnictwa i związanego z nim handlu zagr.W list. ’29 wprowadzono zwroty ceł przy eksp. zboża.
Kompleksowy program walki z kryzysem uchwalono dopiero w końcu ’32. Jego podstawowe założenia zmierzały do zwiększenia opłacalności gospodarki rolnej, obniżenia cen wyrobów przem. (w szczeg. skarteliz.), wzrostu zatrudnienia oraz aktywizacji eksportu. Chodziło zatem o zwiększenie popytu na rynku wewn. i zewn. Działania antykryzysowe w rolnictwie polegały głównie na zmniejszeniu zadłużenia wsi oraz podnoszeniu cen płodów rolnych. Działania rządu dot. obniżania cen art. przem. nie były w pełni konsekwentne. Obniżenie cen wyrobów skartel. wymagało zdecydowanego przeciwstawienia się kartelom, ale rząd nie chciał przeciw nim występować frontalnie. W 1932 Kom. Ekon. Rady Min. zlecił Ministerstwu Przem. i Handlu przygotowanie planu obniżki cen podst. art. inwestycyjnych. Wskaźnik cen art. skartel. obniżył się za 109 w 1930 do 83 w 1935.
W okresie kryzysu rozszerzono znacznie front robót publ. W pierwszej fazie kryzysu zatrudniano przy robotach ponad 20K bezrob. W ’35 zajęcie to miało 100K osób. Zmniejszone bezrobocie zwiększało popyt, a także osłabiało chęć do strajków.
W latach kryzysu nastąpił w PL rozwój etatyzmu (bezpośr. działaność gospod. państwa, posiadającego przedsięb. na własny r-k; w szerszym pojęciu interwencjonizm gosp.) Wiele firm przeszło na wł. państwa, ponieważ nie były w stanie spłacić kredytów rządowych. Państwo stało się właścicielem Zakładów Chem. „Grodzisk”, „Azot” SA, Zakł-ów Scheiblera i Grohmanna oraz współwłaścicielem Huty Pokój.
Kryzys ekon. miał w PL przebieg ostry i długotrwały. Przyczynami były mała pojemność rynku wewn. kurczącego się w wyniku pauperyzacji wsi, skutki opanowania gosp. polskiej przez kapitał zagr., polit. gospod. kraju (spóźniona walka z kryzysem, złe rozwiązania). Należy jednak zdawać sobie sprawę z faktu, że nawet b. skuteczna polit. gospod. nie mogła zapobiec kryzysowi, któremu nie oparły się znacznie bardziej rozwinięte gospodarczo państwa.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"