Wielki Testament

Pod koniec życia, między kolejnymi wyrokami skazującymi na pobyt w więzieniu, Villon pisze swoje najwybitniejsze dzieło, Wielki Testament. Utwór powstał najprawdopodobniej na dwa lata przed domniemaną śmiercią poety i można go chyba określić jako liryczne rozliczenie się z własnym dotychczasowym życiem. Villon ocenia siebie samego jako poetę i jako stojącego nad grobem człowieka.

Wielki Testament to opowieść Villona o sobie, opowieść opowiadana z lekkim autoironicznym uśmiechem, przyprawionym jednak sporą dozą goryczy. Wydaje się, że poeta ma świadomość zmarnowanego życia, roztrwonionego talentu i zniszczonego zdrowia. Nie przeszkadza mu to jednak w obiektywnym spojrzeniu na otaczający go świat, na określenie w nim własnego miejsca. Chociaż potoczne znaczenie słowa "testament" kojarzy się z ostatnią wolą zmarłego, to jednak w przypadku poezji mamy do czynienia ze świadomym zabiegiem stylistycznym. Testament poety to ocena własnej twórczości, postawy życiowej i próba pozostawienia po sobie jakiegoś śladu w pamięci potomnych. Utwór został przełożony na język polski przez Tadeusza Boya-Żeleńskiego, najwybitniejszego polskiego znawcę i tłumacza literatury francuskiej. Boy dokonuje świadomej, świetnej stylizacji języka wiersza na staropolszczyznę średniowieczną, stąd niektóre "dziwne" i pozornie niezrozumiałe wyrazy.

Villon przedstawia w Wielkim Testamencie siebie samego jako człowieka żegnającego się z życiem, spisującego swą ostatnią wolę. Ma świadomość własnego ubóstwa - życie złodzieja i bandyty nie przysporzyło mu majątku. Z charakterystycznym dla siebie "wisielczym" humorem zapisuje jedyne swe bogactwo, a więc własne ciało "Ziemi wielmożney rodzicielce". Nie zapomina przy tym jednak dodać, że jest ono tak bardzo wychudzone i wynędzniałe, że "Robactwo się ta niem nie naie". To dość krytyczne spojrzenie na własne ciało jest jednocześnie świadectwem gorzkich myśli i nieszczęść, jakie przez całe życie trapiły poetę. Zgodnie z tradycją napisów nagrobnych, Villon zwraca się z prośbą do ludzi przechodzących obok jego mogiły o modlitwę. I znowu czyni to w sposób ironiczny, nie zapominając w dość dosadny sposób wspomnieć o swej nędzy i tułaczym losie:

„W sam zadek celnie ugodzony
Bąkał się tułacz wiekuisty
Day Bóg spoczynek zasłużony...”

Tak więc z jednej strony śmierć i prośba o łaskę Bożą, z drugiej - ironia i zabarwiony goryczą cierpki uśmiech, przywołany na twarz z pewnym wysiłkiem. To wyraźne, bolesne rozdwojenie podmiotu lirycznego najlepiej określił sam Villon pisząc: "Śmieję się płacząc".

Ciekawe, że Villon odchodzi od średniowiecznego postrzegania roli poety i poezji - nie stara się skryć w cieniu jako anonimowy autor sławiący Boga. Dzieje się wprost przeciwnie - swoją twórczością chce zaistnieć w pamięci potomnych, co jest charakterystyczne raczej dla literatury renesansowej. I nie należy się temu dziwić - Frangois Villon był poetą znacznie wykraczającym formatem własnej osobowości ponad czasy, w których przyszło mu żyć.