Odrodzenie to epoka w dziejach kultury, w której "odrodzilo sie" zycie ludzkie w najwazniejszych jego przejawach oraz nastapil "zloty wiek" rozwoju literatury. Literatura renesansowa uksztaltowana w opozycji do sredniowiecza, wedlug wzorów przejetych z kultury antycznej, byla wynikiem ewolucji zapoczat-kowanej w sredniowieczu (motyw odnowy zycia ludzkiego w twórczosci Dantego). W jej rozwoju zarysowaly sie dwa nurty - renesansowy oraz kontynuujacy tradycje sredniowieczne, nie zawsze sprzeczne z nowymi, rodzacymi sie idealami XV i XVI wieku, których przykladem moze byc kult rycerstwa czy tez realistycz-na obserwacja codziennosci. Elementem scalajacym róznorodne zjawiska byla przejawiajaca sie w nich mysl humanistyczna, kierujaca zainteresowania na doczesne sprawy ludzkie i kreujaca nowy, oparty na koncepcjach antycznych, ideal piekna. Renesans jest pradem obejmujacym sume objawów nowozytnych przemian w rozmaitych dziedzinach zycia, ideologii, sztuki. Ogarnia swym zakresem wszystko to, co wyraza protest przeciw sredniowiecznym ograniczeniom mysli ludzkiej. Tworzy nowozytny, antyfeudalny program przeksztalcenia swiata i swiadomosci czlowieka. Ideal czlowieka, jako istoty twórczej, ksztaltujacej siebie i otaczajacy go swiat - zdeterminowal koncepcje jezyka, który stal sie swiadec-twem samodzielnej mysli ludzkiej oraz literatury, majacej odtwarzac zachowanie i przezycia czlowieka, otaczajaca go rzeczywistosc w której sie znajduje oraz nature. Literatura miala zblizyc sie do czlowieka, byc bardziej utylitarna, a wiec jesli miala spelnic swoja role na szeroka, ogólnospoleczna skale musiala stac sie literatura narodowa, pisana w jezyku ojczystym, stanowiac nowa forme ksztaltowania mysli patriotycznej i oddzialywania na czlowieka. Najwybitniejszym reprezentantem epoki byl Jan Kochanowski. Bez przesady mozna stwierdzic, ze wyniósl on poezje polska na szczyty artyzmu, mistrzowsko laczac idealy sztuki antycznej z problematyka filozoficzno-moralna, czego wyrazem moga byc chociazby "Treny", a takze z patriotyzmem i poczuciem obywatelskim w "Odprawie poslów greckich". W walce o reforme panstwa powstala obfita literatura polityczna, zarówno lacinska, jak i polska. Swiatowy rozglos zyskalo lacinskie dzielo A. Frycza Modrzewskiego "O poprawie Rzeczypospolitej". W rozwoju literatury rodzimej wazna role odegrala reformacja, czyli ruch religijno-spoleczny, który doprowadzil do powstania niezaleznych od papiestwa kosciolów protestanckich. Podlozem tego ruchu byla narastajaca w spoleczenstwach europejskich opozycja wobec "skostnienia" i formalizacji zycia religijnego w kosciele katolickim, naduzyc hierarchii koscielnej, jak równiez protest przeciwko bogaceniu sie duchownych feudalów. Z kolei w kontrreformacji, czyli literaturze "zrodzonej z ducha" czolowe miejsce zajmuje traktat polityczny Piotra Skargi "Kazania sejmowe". Widzac szeroki udzial szeroko pojetej sztuki literackiej w oddzialywaniu na spoleczenstwo i na ksztaltowanie patriotycznej postawy obywatelskiej, wynikajacej z zatroskania o losy ojczyzny, chcialbym przedstawic ogólne nurty w literaturze narodowej i cele jej stawiane przez poszczególnych twórców, co pozwoli wyciagnac ostateczny wniosek, czy i na jak wielka skale literatura okresu renesansu byla odzwierciedleniem zawartej w temacie pracy "troski o losy ojczyzny" i w jakim stopniu zadanie swoje spelnila. Wsród tych tak bardzo róznych pism, zarówno pod wzgledem ideowym, jak i literackim, znajdowalo sie wiele madrych, glebokich, podyktowanych serdeczna troska o losy ojczyzny i jej obywateli, zdumiewajace sila argumentów i trafnoscia osadów. Najwyzszy poziom osiagnely dziela Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503-1572), one bowiem wprowadzaja czytelnika w sprawy najbardziej istotne, palace, czesto bolesne, ukazuja skomplikowany splot problemów i ich zlozonosc. Modrzewski, zastanawiajac sie nad "poprawa Rzeczypospolitej", stworzyl program reform, który nie bedac programem przecietnego szlachcica XVI wieku, nie znalazl w masach szlacheckich zrozumienia i poparcia, ale stanowi najwyzsze osiagniecie polskiej mysli politycznej w dobie renesansu. Uderza on zarliwoscia patriotyzmu, sila przekonywania i smialoscia koncepcji. Poglady swoje wyrazil przede wszystkim w czterech mowach "O karze za mezobójstwo" i glównym dziele "O poprawie Rzeczypospolitej". Modrzewski glosil, ze panstwo powinno obywatelom zapewnic opieke prawna, zabezpieczyc ich przed krzywda i wyzyskiem. Szczególnie duzo miejsca poswiecil zagadnieniu prawodawstwa - domagal sie równosci wszystkich obywateli wobec prawa sadowego. Funkcje panstwa widzial Frycz na sposób nowoczesny i zadal od niego kontroli róznych dziedzin zycia. Na szczególna uwage zasluguje poglad pisarza na wladze królewska - domaga sie jej wzmocnienia, aby ukrócic samowole feudalów, ale jednoczesnie podkresla, ze król w Polsce jest powolywany z woli obywateli. Zada tez ograniczenia wplywu duchowienstwa na szkoly i nauczanie, udostepnienia nauki mlodziezy meskiej wszystkich stanów. Potepia w sposób zdecydowany wojne zaczepna, niesprawiedliwa, natomiast uwaza, ze walka w obronie zagrozonej ojczyzny jest jednym z najszczytniejszych obowiazków obywatela. Kolejny z twórców literackich okresu renesansu - Mikolaj Rej (1505-1569) - nalezy do tych pisarzy XVI w., którzy twórczosc w jezyku narodowym uwazali za swój obywatelski obowiazek. Przekonany o potrzebie rozwoju literatury narodowej i doskonaleniu narodowego jezyka, napisal wiele dziel, poruszajac w nich zagadnienia polityczne, spoleczne, religijne i obyczajowe, zawsze zatroskany o wychowawcze oddzialywanie na czytelnika. Z pierwszych wiekszych utworów Reja w calosci przetrwaly do naszych czasów jedynie dwa dialogi: "Lwa z Kotem" i "Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem". W pierwszym z nich zwierzeta rozmawiaja "o swobodzie a o niewoli" i rzecz cala konczy konkluzja:
"Non bene pro toto libertas venditur auro"
("Nie warto sprzedac wolnosci nawet za wszystko zloto")
"Krótka rozprawa..." byla pomyslana jako broszura polityczna popularyzu-jaca aktualne problemy ówczesnych sejmików i sejmów. Rej wybral popularna forme dialogu, czesto stosowana w publicystyce renesansowej, bo ulatwiajaca przekonywanie czytelnika. Kazda z trzech osób dialogu ma swoje racje, a sukces Reja jako ideologa polega na tym, ze opowiadajac sie po stronie koniecznych reform, dostrzegal zlozonosc problematyki i umial ja przedstawic unikajac latwych uproszczen. Ze wszystkich utworów Mikolaja Reja najwieksza popularnosc u potomnych, a szczególnie u czytelników XIX wieku, zyskal "Zywot czlowieka poczciwego". O tej popularnosci zadecydowal zywy, plastyczny obraz zycia obyczajowego szlachty polskiej drugiej polowy XVI wieku. Twórczosc jednego z najwybitniejszych poetów epoki odrodzenia Jana Kochanowskiego (1530-1584) stala sie najpelniejsza synteza nowozytnych, przelomowych dazen epoki renesansu w dziedzinie literatury. Kochanowski wybiegal ponad horyzonty swej epoki, w najwazniejszych swoich dzielach zamknal wartosci, które nie dadza sie objasnic wylacznie historycznie. Chcialbym zwrócic uwage jednak jedynie na czesc jego twórczosci, która w sposób oczywisty da sie zaliczyc do grupy twórczosci narodowej i patriotycznej, abstrahujac zupelnie od niezaprzeczalnego faktu, ze cala jego bogata twórczosc przesiaknieta jest w niezwykly sposób wartosciami narodowymi, z których wyplywa patriotyzm poety i jego zatroskanie o losy ojczyzny. Nurt twórczosci okolicznosciowo-politycznej pozwala odczytac stanowisko poety wobec glównych problemów epoki: wobec programu egzekucji praw i reformy Kosciola, wobec sprawy wojny i pokoju, obrony granic i stosunku do narodów osciennych. Kochanowski krytykuje ujemne przejawy zycia spolecznego. Typowymi utworami tego rodzaju sa dwa wczesne poematy: "Zgoda" (1562) i "Satyr" (1564). W pierwszym alegoryczna postac Zgody wyglasza apel do powasnionych obywateli - o jednosc w wielkim dziele naprawy Rzeczypospolitej, przy czym szczególnie niepokoja poete podzialy wyznaniowe:
"Wiec jako w wierze, tak i w Pospolitej Rzeczy,
Kazdy swa porze, kazdy swoje ma na pieczy,
A dobro pospolite prze wnetrzna niezgode
Odnosi ciezka zalosc i okrutna szkode."
W 1578 ukazala sie w Warszawie w druku "Odprawa poslów greckich". Próbujac sil na polu tragedii renesansowej Kochanowski podjal ambitne zadanie literackie. Utwór ten stanowi dokument zainteresowan poety swiatem kultury greckiej, lecz jednoczesnie stawia problem aktualny i zywo obchodzacy ludzi odrodzenia. Jest to problem wzajemnego stosunku moralnosci obywateli i potegi panstwa, problem obowiazków nakladanych na czlowieka przez sytuacje historyczna, konfliktu miedzy interesem jednostkowym a ogólnym. Rej, Kochanowski, Frycz Modrzew-ski to trzy czolowe sylwetki pisarzy renesansowych. Mikolaj Rej odegral role pioniera, zapoczatkowal watki, które nastepnie przetworzyl i rozwinal Kochanow-ski tworzac z nich nowe jakosci. Na tle publicystyki zwiazanej z walka o egzekucje praw szczególne miejsce zajal A. F. Modrzewski, "ojciec polskiej mysli demokra-tycznej", propagator równosci ludzi wobec prawa, przenikliwy krytyk wspólcze-snego stanu praw, obyczajów i instytucji spolecznych. Reasumujac, nalezy z cala pewnoscia stwierdzic, ze literatura okresu odrodzenia zajela wzniosle miejsce w caloksztalcie formowania nowego ksztaltu Polski. Twórcy tego okresu jako pierwsi rozpoczeli wielka i wazna "kampanie" na rzecz ksztaltowania dojrzalosci politycznej i spolecznej obywateli, starali sie dotrzec do jak najszerszego kregu odbiorców poprzez nacjonalizacje jezykowa swojej twórczosci i na pewno spelnili swoja role bardzo efektywnie, tworzac podwaline dla nowej formy literatury nastepnych epok historycznych - literatury dojrzalej, odpowiedzialnej za swoje poslannictwo, której znaczenia nie wolno nam przecenic.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"