Tragedie jednostek i ich ponadczasowy wymiar na wybranych przykładach literackich z różnych epok
W każdej z epok jest przykład bohatera przeżywającego
autentyczną tragedię. Tragizm tych postaci ma zazwyczaj ponadczasowy wymiar.
Zacznijmy od wyjaśnienia pojęcia sytuacji tragicznej, z którym po raz pierwszy
spotykamy się w czasach antycznych. Otóż sytuacja tragiczna to taka, w której
bohater musi dokonać wy–
boru pomiędzy dwiema racjami, przy tym każda
jego decyzja spowoduje tragiczne dla niego konsekwencje.
Pierwszą bohaterką, którą chciałabym w związku z
tym przedstawić, jest Antygona z tragedii Sofoklesa. Musi ona dokonać wyboru
pomiędzy dwiema sprzecznymi ze sobą, równorzędnymi racjami. Jako kochająca siostra,
posłuszna prawom boskim i odwiecznej tradycji, czuje się zobowiązana do
pochowania zwłok brata olinejkesa. Jeśli tego nie uczyni, ciało zmarłego nie
tylko zostanie pohańbione, ale także, według wierzeń religijnych Greków, dusza
nie zazna spokoju po śmierci. Postępując zgodnie z odwieczną tradycją, wyda na
siebie wyrok śmierci, ponieważ król Kreon zabronił pochować Polinejkesa.
Antygona – sama niewinna – musi więc
wybierać pomiędzy posłuszeństwem prawu boskiemu
a ludzkiemu. Sumienie nakazuje jej postąpić zgodnie z prawem boskim, odwieczną
tradycją, i dlatego wybiera śmierć.
Ponadczasowość tego wyboru polega na tym, iż
wciąż żywe są konflikty pomiędzy dobrem społecznym i jednostki. Wciąż istnieje
walka o władzę i zdrada, wciąż trzeba dochodzić swoich praw, wciąż istnieją
konflikty pomiędzy sferą uczuć a obowiązku. Nadal istotne jest dla nas pojęcie
sprawiedliwości i nadal pragniemy, aby człowiek skupiający w swym ręku władzę
dbał o jej autorytet, postępował stanowczo i zabiegał przede wszystkim o
interes ogółu. Bliskie jest nam również uczucie siostrzane, jakim Antygona obdarzała
Polinejkesa, i szacunek dla zmarłych. Wszystko to sprawia, że problemy zawarte
w Antygonie są wciąż aktualne, ponadczasowe.
Myślę również, że człowiek XX wieku nieraz
znalazł się w sytuacji podobnej jak bohaterka dramatu antycznego, z której
trudno mu było znaleźć właściwe wyjście.
Następnym bohaterem, który – moim zdaniem –
znalazł się w sytuacji tragicznej, był Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego.
Tragizm tego bohatera romantycznego polegał na wewnętrznym rozdarciu. Kordian
zobowiązał się, że zabije cara – tyrana i ciemiężcę Polski. Wierzył głęboko, że
czynem tym przyczyni się do
uwolnienia Ojczyzny spod jarzma zaborów. Jednocześnie
zdawał sobie sprawę z tego, że car Rosji był jednocześnie królem Polski.
Zabijając go, stawał się bohater jednocześnie królobójcą, popełniał czyn
sprzeczny z kodeksem rycerskim – przysięgą wojskową. Poza tym zabijał
człowieka, a więc jako chrześcijanin popełniał grzech śmiertelny i narażał
swoją duszę na wieczne potępienie.
Wszystko to sprawiło, że Kordian pod wpływem Strachu
i Imaginacji nie był w stanie dokonać planowanego zabójstwa, mimo to został
przez zaborców skazany na śmierć. Ponadczasowość sytuacji tragicznej, w której
znalazł się Kordian, polega na tym, że często i dziś ludzie przeżywają rozdarcie
wewnętrzne, paraliżujące
całkowicie ich zdolność działania. Wynika ono ze
zrozumienia dwóch równorzędnych racji i w związku z tym niemożności podjęcia
jakiejkolwiek decyzji. A przecież wiemy, że nie podejmując działania,
dokonujemy jednak wyboru.
Literatura okresu Młodej Polski miała również
bohaterów, którzy znaleźli się w sytuacji tragicznej. Tu wymienię postać
doktora Judyma z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego. Stoi on przed podjęciem
decyzji: związać się z Joasią, założyć dom, rodzinę i wieść szczęśliwe życie,
czy poświęcić się całkowicie pracy społecznej, niesieniu pomocy biedocie
Zagłębia? Zdaje sobie sprawę,
że jeśli się ożeni, „wrośnie” w życie rodzinne,
będzie dbać o dom i zabraknie mu czasu na pracę społeczną na rzecz innych – najbiedniejszych.
Natomiast gdy poświęci się pracy dla społeczeństwa, skrzywdzi kochającą go
Joasię i zniszczy swoją jedyną miłość. Ma więc świadomość, że cokolwiek uczyni,
będzie cierpiał. Tomasz Judym znalazł się więc niewątpliwie w sytuacji
tragicznej, ponieważ każdy wybór wiązał z wyrzeczeniem.
Myślę, że jest to również sytuacja ponadczasowa,
ponieważ człowiek XX wieku często musi dokonywać wyboru, czemu poświęcić się
bardziej: rodzinie czy pracy zawodowej? Zdaje sobie przy tym sprawę, że
poświęcając się całkowicie pracy, krzywdzi rodzinę, zaś zaniedbując ją,
postępuje jeszcze gorzej. Zwłaszcza
w tak trudnych sytuacjach znajdują się
współczesne kobiety, dla których każdy wybór jest po prostu zły.
Omawiając bohaterów tragicznych, występująch w
utworach literackich, nie można – moim zdaniem – pominąć postaci Zenona
Ziembiewicza z powieści Zofii Nałkowskiej Granica. Jego tragizm jest trochę
bardziej skomplikowany niż postaci prezentowanych przeze mnie wcześniej. Uległ
moralności, którą gardził w młodości. Jako uczeń gimnazjum nie mógł pogodzić
się z fałszem i obłudą
panującą w rodzinnej Boleborzy. Tymczasem w
swoim dojrzałym życiu i on postąpił podobnie jak ojciec. Zdradza Elżbietę z
Justyną, po czym opowiada jej o wszystkim, żądając przebaczenia. Oczekuje od
Elżbiety tej samej tolerancji i przyzwolenia na swoje grzechy, jakich jego
ojciec wymagał od matki. Podobnie nie potrafi być uczciwy, robiąc karierę.
Rezygnuje stopniowo ze swojej niezależności i staje się marionetką w rękach
„możnych tego świata”. Podporządkowuje się kolejnym przełożonym, których
poglądami kiedyś gardził. Jako prezydent przestaje zajmować się problemami
zwykłych ludzi, ponieważ nie jest w stanie ich rozwiązać.
Tragizm Zenona Ziembiewicza, który doprowadził
go do samobójczej śmierci, polegał na tym, że bohater powieści Granica
sprzeniewierzył się samemu sobie i poglądom, które kiedyś wyznawał. Do jego
załamania przyczyniła się również porażka, jaką poniósł w życiu osobistym.
Wybrał śmierć, nie chciał żyć jako człowiek kaleki. Dokonał więc wyboru, mimo
wszystko.
W dzisiejszych czasach często spotykamy podobne
sytuacje. Człowiek współczesny, podobnie jak Ziembiewicz, zbyt łatwo przekracza
granice moralne, których przekraczać nie powinien. Musi więc wtedy być
przygotowany na tragiczny finał.
Jak więc widzimy, można znaleźć wiele przykładów
tragedii jednostek w literaturze. Wybór między dwiema równorzędnymi racjami
nigdy nie był i nie jest łatwy. Tragizm bohaterów opisanych przeze mnie jest z
pewnością ponadczasowy. Każdy z nas może znaleźć się w sytuacji tragicznej, z
której trudno znaleźć właściwe wyjście. Decyzje zaś przez nas podejmowane mogą
pociągać za sobą skutki trudne do przewidzenia.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach