W zakresie gatunków literackich barok przejal wzorce uksztaltowane wczesniej. W obrebie liryki
pozostal wierny wiekszosci uznanych gatunków literackich, przejal elegie, sonety, sielanki,
hymny, a takze rózne gatunki poezji retorycznej i dworskiej: od wierszy ulotnych o charakterze
towarzyskim, poprzez aktualna poezje polityczna, az do metafizycznych medytacji. Barok
pozostal wierny zespolowi tradycyjnych alegorii. Ksztaltowal równiez wlasne obrazy, niekiedy
z zalozenia niejasne.
Epika. W okresie baroku w Europie dominowaly romanse rycerskie i romanse pastoralne
(pastoralne = pasterskie; byl to charakterystyczny wytwór kultury dworskiej - przedmiotem tych
romansów bylo zycie pasterzy, traktowane podobnie jak w sielance. W idyllicznym otoczeniu
i pasterskim przebraniu przedstawiano przygody - glównie milosne - osób z wyzszego
towarzystwa). Nastapil bujny rozwój takich gatunków pismiennictwa, jak pamietniki i relacje
z podrózy. Nadal - jak w póznym renesansie - duza popularnoscia cieszyly sie poematy epickie.
Niedoscignionym wzorem dla twórców barokowych - licznie nasladowanym - byla "Jerozolima
wyzwolona" T. Tassa. Mimo dominujacej roli czynnika religijnego i dzialalnosci zakonu jezuitów,
duzy wplyw na rozwój kultury barokowej mialy takze instytucje swieckie: dwory królewskie
i magnackie. Wlasnie im zawdzieczamy narodziny jednego z podstawowych wytworów
XVII-wiecznej kultury - opery.
Opera. Widowisko slowno-muzyczne, uksztaltowane u schylku XVI wieku we Florencji przez
pisarzy i muzyków, którzy dazyli do odrodzenia tragedii greckiej. W okresie baroku opera miala
wylacznie powazny charakter. Tematy do niej czerpano z mitologii badz historii starozytnej. Na
przelomie XVII i XVIII stulecia uksztaltowala sie opera komiczna - libretto mialo tu charakter
zartobliwy i lekki. Prawdziwe triumfy opera swiecila w dwóch nastepnych stuleciach: w wieku
XVIII i XIX. W zwiazku z duzym zapotrzebowaniem na libretta dzialali wówczas pisarze, którzy
zajmowali sie prawie wylacznie tym gatunkiem. Libretto (z wloskiego) - tekst literacki do
wiekszego utworu muzyczno-wokalnego: np. opery, operetki, musicalu, oratorium. Poza opera
w czasach baroku rozwijal sie teatr jezuicki. Sceny teatralne istnialy przy licznych wówczas
szkolach jezuickich. Grano na nich przedstawienia z tekstami religijno-dydaktycznymi. Tematy
czerpano z Biblii i zywotów swietych. Aktorami byli uczniowie. Poza aulami szkolnymi wystawiali
oni przedstawienia takze na placach miejskich. W Polsce wazna role w rozwoju teatru odegral
teatr dworski Wladyslawa IV. XVII wiek kontynuowal dramat elzbietanski, w którym zaznaczyly
sie wplywy baroku. Istotna role odegrala tu twórczosc wybitnego dramaturga hiszpanskiego
Calderona (1600-1681). Calderon de la Barca byl autorem okolo 300 utworów, w tym komedii,
dramatów historycznych i wspólczesnych, utworów filozoficznych. Najbardziej znane to: "Alkad
z Zalamei", "Ksiaze niezlomny", "Zycie snem". Zgodnie z estetyka baroku dramaty Calderona
byly pelne gwaltownych kontrastów i rzeczy niesamowitych, zarówno w portretach
psychologicznych postaci, jak i w sferze stylistyki. Romantycy podziwiali Calderona na równi
z Szekspirem, uwazali go za sprzymierzenca w walce z klasykami. Tematy literackie, popularne
w okresie baroku, dotyczyly glównie zagadnien religijnych, moralnych, politycznych, a takze
dworskich. W Polsce rozwijal sie zwlaszcza nurt dworski (J. A. Morsztyn), obywatelsko-religijny
(W. Potocki), pamietnikarski (J. Ch. Pasek), liryka milosna i refleksyjna (D. Naborowski).
A oto dokladniejsze omówienie niektórych gatunków charakterystycznych dla epoki baroku:
Sonet - utwór poetycki, skladajacy sie z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe
oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o scislym rozkladzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów
zawiera na ogól czesc opisowa lub narracyjna, natomiast 6 koncowych stanowi czesc
refleksyjno-uogólniajaca. Sonet zrodzil sie w XII w. we Wloszech (nazwa), rozwiniety zostal przez
A. Dantego i F. Petrarke. Ustalil sie wtedy typ, tzw. sonet wloski, o rozkladzie rymów abba abba
oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnil sie w ciagu XV i XVI w. w literaturze europejskiej,
m.in. sonety Williama Szekspira. Tak zwany sonet francuski mial zmodyfikowany uklad rymów (w
koncowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). Sonet do literatury polskiej wprowadzili: J.
Kochanowski i M. Sep-Szarzynski. W nowszych czasach ustalila sie wloska postac sonetu.
Uprawiany w róznych okresach literackich, uwazany za forme szczególnie trudna, pojmowany byl
jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Slowacki,
pozytywizm - A. Asnyk, Mloda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, wspólczesnie - J.
Iwaszkiewicz, A. Slonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).
Epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzacy sie z ludowych podan o legendarnych lub
historycznych bohaterach z plemiennej przeszlosci; sa to dluzsze utwory, najczesciej
wierszowane; zródlem eposów byly mity, podania i basnie; epos rycerski uksztaltowal sie
w sredniowieczu.
Pamietnik - gatunek pismiennictwa uzytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury
pieknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z zycia prywatnego i publicznego.
W odróznieniu od dziennika, pamietnik pisany jest z perspektywy pózniejszej od calosci
przedstawionych wydarzen i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamietników rzeczywistych
ze wzgledu na ich wartosc literacka zalicza sie obecnie do literatury pieknej ("Pamietniki" J. Ch.
Paska). Powiesci pisane w formie pamietnika pozwalaly usunac posrednictwo narratora, zblizyc
czytelnikowi perspektywe postaci. Pojawily sie zwlaszcza w prozie o zainteresowaniach
psychologicznych (np. w okresie Mlodej Polski).
List - gatunek wywodzacy sie ze starozytnosci (Horacy), uprawiany glównie w okresie
klasycyzmu, zwiazany z kultura dworska, wprowadzajacy rozwazania ogólne, elementy
dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Rama utworu byla konwencja komunikacji listownej; list siegal
do epistolografii (sztuki pisania listów) uzytkowej. Obowiazywala w nim "stosownosc" stylu do
tresci oraz do rodzaju stosunków miedzy dwiema stronami komunikacji (w liscie kierowanym do
przyjaciela dopuszczane byly tony bardziej osobiste). W liscie mozliwa byla wieksza swoboda,
obnizenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko siegano po forme listu
z podrózy. W liscie okolicznosciowym, czestym w okresie oswiecenia, dopuszczalne byly
blahsze tresci. Od ody list róznil sie przed wszystkim powsciagliwoscia tonu, refleksyjnoscia.
List w Polsce byl rozpowszechniony w okresie oswiecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie
romantyzmu przybral charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Slowackiego,
C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").
Adam Mickiewicz "Dziady część III"