Tadeusz Borowski Zofia Nałkowska Gustaw Herling Grudziński - tropienie zła na świecie

Faszyzm i komunizm są jednymi z największych kataklizmów historycznych w dziejach ludzkości. Zbrodnicze cechy tych doktryn ujawniły się poprzez wpisanie
w podstawowe zasady ideologiczne konieczności bezwzględnej, która prowadziła zaciekłą walkę z wrogami narodowymi i klasowymi. Porządek polityczno-społeczny bazujący na takich ideach dążył do antyhumanitarnych zwyrodnień takich jak te obecne w obozach niemieckich i radzieckich. Głównym celem machiny obozów zagłady była zorganizowana likwidacja wrogów.
Hitlerowskie obozy koncentracyjne były budowane z myślą o niszczeniu narodów podbitych, takich jak Słowianie i Żydzi. Komory gazowe, krematoria i masowe rozstrzeliwania były zbrodniczą codziennością obozu. Bytowanie w warunkach obozowych, nawet jeśli nie kończyło się śmiercią, prowadziło najczęściej do psychicznego i moralnego kryzysu jednostki.
Świadectwem tych okrutnych doświadczeń są opowiadania oświęcimskie Tadeusza Borowskiego. Bohaterem jego utworów jest Tadek - młody człowiek, którego życie zmienia się diametralnie po aresztowaniu go przez gestapo. W środku oświęcimskiego piekła poznaje on reguły obozowej codziennoœci, które są zagrożeniem dla każdego człowieka, który chce pozostać uczciwym. Wierność ideałom poszanowania ludzkiej godności jest odpowiednikiem zgody na własną śmierć. Niewielu się na to zdobywało i przeważnie każdy akceptował i dostosowywał się do obozowej rzeczywistości. Ta aprobata sytuacji wynikała z ludzkiego strachu przed głodem i śmiercią. Borowski widział sukces faszystowskiego systemu obozów koncentracyjnych, który objawiał się poprzez dążenie do fizycznego zniszczenia wrogich narodowości, jednocześnie doprowadzając poszczególne osoby do psychicznego i etycznego upadku. Najpoważniejszym symptomem tej degradującej człowieka choroby jest zrozumienie i zgoda na panujące warunki. Moralność więźnia opiera się na przekonaniu, że można czerpać własne korzyści z cierpienia innych. Te opowiadania przedstawiają koszmar codziennego życia obozu koncentracyjnego. Są one świadectwem nie tylko okrucieństw fizycznych, lecz również nieodwracalnych zbrodni moralnych. Twórczość Borowskiego stanowi zapis współudziału więźniów w faszystowskiej machinie zagłady. To współuczestnictwo polegało głównie na akceptacji tego co się działo wokół za cenę własnego życia. Jego wiersze nie są oskarżeniem skierowanym pod adresem więźniów obozów koncentracyjnych, ale raczej refleksją o tych co stali się nieludzcy do tego stopnia, że zdobyli się na okrucieństwa odbierające wielu jednostkom ludzkie oblicze.
Z kolei twórczość Zofii Nałkowskiej to spis relacji ofiar hitlerowskiego systemu represji. Ich opowieści przedstawiają drastyczny obraz mechanizmu zagłady. Dla autorki ta prawda jest wstrząsająca, gdyż ujawnia okrucieństwo człowieka, który czuwał nad sprawnym działaniem tego mechanizmu. Stąd też motto "Medalionów": "Ludzie ludziom zgotowali ten los". Cytat ten ujawnia najciemniejszą stronę ludzkiej natury, czyli zdolności do celowego, przemyślanego okrucieństwa. Idea zbrodni o nie spotykanych dotąd rozmiarach w dziejach ludzkości ma swe korzenie w ludzkich namiętnościach i uprzedzeniach. Nałkowska zastanawia się jak ratować siebie przed takim złem. Jej zdaniem można albo uwierzyć we własne człowieczeństwo i uznać je za wartość nadrzędną, która jest niemożliwa do zniszczenia lub zapomnieć o tym, że jest się człowiekiem i podporządkować wszystko woli biologicznego przetrwania. Jest to wynikiem dlatego, że takiego rozwiązania nie ma i być nie może.
Faszystowskie zbrodnie zostawiają ślad, który jest otwartą raną, gdyż kto przeżył obóz koncentracyjny, zawsze w głębi duszy będzie jego więźniem.
Doświadczenie i upokorzenia przemieniły do głębi ich osobowość, zakłócając zdolność odczuwania i niszcząc hierarchię wartości.
Literatura dotycząca sowieckiego systemu represji była do niedawna zakazana w Polsce ze względów politycznych. Dopiero transformacje ustrojowe umożliwiły oficjalne opublikowanie tych wspomnień. Na szczególną uwagę zasługuje "Inny świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, który jest pisemną formą jego wspomnień z okresu pobytu w sowieckich łagrach. Obraz tamtej rzeczywistości przeraża doskonałością organizacji i świadomie stosowanym okrucieństwem. Kilkudziesięciostopniowe morzy, ciężka praca przy wyrębie lasu oraz wszechobecny głód dziesiątkują więźniów, zdrowych i silnych mężczyzn przemieniają w ludzkie wraki. Jednak dla Grudzińskiego jeszcze większą zbrodnią jest zamach na ludzką moralność. Autor przeprowadza wnikliwe studium etycznych deformacji. Podobnie jak Borowski zaświadcza do czego może doprowadzić ludzki strach, który rodzi się z obawy o własne życie i znośne warunki egzystencji. Te codzienne zmartwienia prowadzą do podłości wobec innych więźniów. Powszechne są kradzieże, będące jedynym sposobem zdobycia potrzebnych rzeczy, takich jak odzież i pożywienie. W sowieckim łagrze człowiek zwrócił się przeciwko człowiekowi, relacje oparte o wzajemne poszanowanie zanikły, a w ich miejscu pojawiła się bezduszna rywalizacja. Zdaniem autora, ucieczką przed demoralizującym wpływem obozu jest umiejętność zdystansowania się do narzuconych warunków, a także zdanie sobie sprawy z wartości, których należy bronić za cenę własnego życia. Takimi wartościami są na pewno poczucie własnej godności i wewnętrznej wolności. Grudziński również pokazuje, że rzeczywistość łagru można zrozumieć, można odkryć i zdemaskować mechanizmy rządzące nim, jednak nie wolno ich zaakceptować.
Opowiadania Taduesza Borowskiego, reportaż Zofii Nałkowskiej i wspomnienia Gustawa Herlinga-Grudzińskiego są wstrząsającym, literackim odtworzeniem faktów okrutnego świata drugiej wojny światowej. Autorzy tych dzieł pokazują tragedię dręczonych i mordowanych ludzi, przeniesionych z rodzinnych domów, oderwanych od najbliższych i skazanych na poniżenie i cierpienia. Demaskują oni amoralność tak zorganizowanych obozów, w których zagładzie uległo nie tylko ludzkie życie,
ale również wartości moralne.