XX
lecie przyniosło wydarzenia, które okazały się być jednymi z najbardziej
tragicznych w dziejach ludzkości. Szukając przyczyn tego wielkiego dramatu.,
jakim były cierpienia milionów ludzi podczas dwóch wojen światowych (obozy
koncentracyjne, planowe eksterminacje ludności za wielką skalę, miliony ofiar
zbrodni komunizmu i faszyzmu), natrafiamy na pojecie – zagadnienie
totalitaryzmu. Wtdaje się że to wlaśnie totalitaryzm, generujacy zbrodnicze
postępowanie władzy państwowej, jest jedną z głównych przyczyn tego co się
stało. Historia pokazuje że ustrój totalitarny jest wielkim niebezpieczeństwem
dla człowieka, nie tylko ze względu na dokonywane zbrodnie, lecz również z powodu zagrożenia, dla człowieka. Ogrom
tragedii powodowanej przez istnienie tego ustroju, sprawił, ze literatura
współczesna dość obszernie podejmuje temat totalitaryzmu, jego genezy i wpływy
na człowieka. Przyczyny istnienia w danym państwie ustroju totalitarnego były w
zależności od miejsca i czasu różnorodne. Zwykle pojawiał się człowiek lub
grupa ludzi, którzy byli przekonani, iż realizowana przez nich ideologia zbawi
człowieka i świat. Dochodzili oni do władzy dzieki zamachowi stanu, jak miało
to miejsce w 1917 w Rosji, lub też zyskiwali mandat do rządzenia od
społeczeństwa w wyniku demokratycznego wyboru, co z kolei stało się w Niemczech
za czasów Hitlera. Określenie cech państwa totalitarnego będzie pomocne w
odszukaniu motywu totalitaryzmu w literaturze współczesnej. Jedną z
elementarnych cech tego państwa jest wszechobecność we wszystkich dziedzinach
życia społecznego, dla realizacji stawianych celów. Państwo kontroluje
obywateli, począwszy od ich działań gospodarczych, obywatelskich, po zycie
osobiste. W państwie totalitarnym interes państwa dominuje nad interesem jednostki,
władza jest monopolizowana przez jedną partię. Państwo totalitarne działa tak
aby wszelkimi dostępnymi metodami podporządkować sobie obywateli.
Mistrz i małgorzata Michał Bułchakow to utwór wielowarstwowy, o bardzo
złożonej problematyce. Można w nim odnaleść refleksję na różne tematy –
uniwersalne jak odwieczny konflikt dobra i zła i aktualne obraz życia w Moskwie,. Powieść mówi wiele o systemie
totalitaryzmu i jego wpływy na ludzkie dusze. Autor nie ogranicza się jednak do
perspektywy radzieckiej; wprowadzając wątek Piłata, może powiedzieć więcej o
mechanizmach przemocy. Często nie mówi wprost, posługuje się aluzją, konwencją
groteskową, kostiumem historycznym. Bez litości demeskuje zło i ohydę
totalitarnej władzy, tchórzostwo i podłość ludzką. W świecie ukazanym przez
Bułchakowa nawet szatan jest postacią w miarę sympatyczną,. Szatan, który
wcielił się w postać specjalisty od czarnej magii, Wolanda, pojawia się na
scenie moskiewskiego teatru, by obejrzeć sobie mieszkańców Moskwy. Mistrz który
napisał powieść o Poncjuszu piłacie, dowiedział się że jest to niedorzeczny
tmeat. Mistrz zburzył bezpieczny świat członków Massolitu, poruszające temat
zakazany. Według oficjalnie obowiązującej ideologii nie istniał ani Bóg, ani
szatan, za ujanienie uczuc religijnych można było trafić do łagru. Ten właśnie
iiny świat łagrów budzi przerażenie mieszkańców Moskwy. Aresztowanie obywatela
radzieckiego następowało na ogół po donosie jakiegoś usłużnego sąsiada,
znajomego czy nawet członka rodziny. Prezes spódzielni mieszkaniowej, Nikanor
Iwanowicz Bosy, zostaje zadenuncjowany przez Korowiowa, który wcielił się w
postać jednego z sąsiadów, Kwascowa; prezes został oskarżony o ukrywanie w
mieszkaniu waluty. W rzeczywistości radzieckiej rzeczą równie naturalną jak
donos była nieufność i podejrzliwość wobec cudzoziemców. W rzeczywistości
totalitarnego państwa radzieckiego zwraca uwagę przerost administracji oraz
panująca wszędzie korupcja. Mieszkańcy Moskwy zdolni są do wszelkiej podłości,
żeby poprawić warunki swojego bytu. Szczególnie cennym dobrem jest mieszkanie;
żeby otrzymać przydział proponuję się łapówkę, kłamie a nawet składa donos. Są
wyrachowani, podstępni, kłamliwi, podli, zdolni do popełnienia największego
świństwa – ze strachu lub pazerności. Oczywiście nie wszyscy są tacy. Nie
należą do tego świata chociażby mistrz i Małgorzata. Kilku ludzi zmieni się po
spotkaniu się z szatanem, ale reszta pozostanie taka, jaka była. Niełatwo jest
bowiem zmienić ludzi obezwładnionych przez strach.
Folwark zwierzęcy George Orwell ukazuje pewne ważne problemy,
posługując się prostą fabulą, która jest pretekstem do rozważań na temat
totalitaryzmu i jednocześnie wielką przestrogą przed nim. W powieści autor
wnikliwie analizuje mechanizmy tworzenia systemu totalitarnego. Przedstawia metody
dochodzenia do władzy i sposoby jej utrzymania. Ostro krytykuje ustrój
komunistyczny. Akcja utworu rozgrywa się na Folwarku Dworskim, którego
właścicielem jest pan Jones, i opowiada o społeczności zwierząt. Zwierzęta te
symbolizują ludzi o różnych charakterach i postawach na wydarzenia-sytuacje w
krajach ustroju komunistycznego. Prawda o czynach wodzów, w utworze świń, jest
prawdą o autokratach i tyranach, co potwierdziła historia rosji Radzieckiej i
innych państw o systemie totalitarnym. Po przesłuchaniu przemówienia cieszącego
się wielkim starego knura – Majora mówiącego o niesprawiedliwym traktowaniu
zwierząt, postanawiają one zorganizować rebelię i przejąć władzę na folwarku.
Orwell ukazuje, w jaki sposób zwierzęta ją zdobywają i jednocześnie zadaje pytanie:
czy możliwe jest stworzenie państwa o sprawiedliwym ustroju. Odpowiedź jest
jednoznaczna – w każdej idei zbawienia swiata, uszczęśliwienia narodu tkwią
zalążki totalitaryzmu. Spójrzmy, co się stało w Folwarku Dworskim. Oto stary,
doświadczony Major, przeczuwając zbliżającą się smierć, zbiera zwierzęta by
uświadomić im ich nedzną egzystencję. Major roztacza przed zwierzętami wizję
przyszłego szczęśliwego i idealnego państwa, które je zapewni. Ale trzy dni
później przywódca rebeli zakończył zycie. Sprawami organizacji przewrotu zajęły
się świnie . Przewdodziły dwa młode samce Snowball i Napoleon. Następnie
zwierzęta dokonują rewolucji – kiedy pan Jones upija się i zapomina o
nakarmieniu ich, przepędzają ludzi i przejmują władzę w folwarku, który zmienia
nazwe z dworskiego na zwierzęcy. Początkowo na folwarku zapanowała idylla.
Wszystkie sprawy konsultowano na gromadzących zwierzęta wieńcach. Jednak po
pewnym czasie okazało się, że idea powszechnej sprawiedliwości i równości jest
niemożliwa do realizacji. Knur Napoleon wybiera dziesięć szczeniąt, które
dzięki szczególnemu wychowaniu i specjalnym względom mają stać się ramieniem
zbrojnym nowej władzy. Nadchodzi moment próby odzyskania folwarku przez pana
Jonesa. Po odparciu ataku siąsiadujących z Folwarkiem Zwierzecy gospodarzy
zaczęła się pogłębiać różnica poglądów i dążeń między Snowballem i Napoleonem,
czego zajęte ciężka pracą zwierzęta nie dostrzegały. Dla Napoleona pretekstem
do eliminacji przeciwnika, Snowballa, był zaaprobowany przez wszystkie zwierzęta
pomysł budowy spełniającego różnorakie funkcje wiatrak, który został
zaprojektowany przez Snowballa. Ten fakt stał się decydującym w ich walce o
władzę. Tracący popularność Napoleon przekupywał swoich przeciwników, aż
wreszcie na jednym z wieńców, przy poparciu tępych owiec i dzięsięciu ogromnych
psach przepędził Snowballa i przejął władzę. Demolratyczne wience zostaja
zlikwidowane. Ode tej pory decycje dotyczące folwarku podejmuje specjalny
komitet świń, którego obrady sa tajne. W Folwarku Zwierzęcym rozpoczyna się
terror. Wszyscy, którzy żywią jakiekolwiek wątpliwości co do słuszności drogi
wytyczonej przez Napoleona, są karani śmiercią. I oto państwo, które w swoich
założeniach miało być wzorem demokracji, odchodzi ode deklarowanych ideałów.
Stopniowo zaczyna się kult jednostki i propaganda sukcesu. Historia
opowiedziana przez Orwella ma znaczenie
przenosn. Przedstawione więc tu postacie są niejako typowe dla ludzi
reprezentatywne dla pewnych grup społecznych. Książka jest wnikliwym studium
władzy – sposobów jej zdobycia i utrzymania. Obrazuje głęboką prawdę, że w
kazdej idei zbawienia świata, uszczęśliwienia narodu tkwią zalążki
autokratyzmu, a nawet totalitaryzmu.
Inny swiat Gustaw Herling-grudziński napisał o istnieniu w Rosji obozów
niewoliczej pracy, o straszliwym upodleniu człowieka, masowej smierci. Związek
Radziecki był państwem totalitarnym: jednostka była tam całkowicie
podporządkowana Władzy, nie miała żadnych praw, żyła w poczuciu ciągłego
zagrożenia, nie wolno jej było wyrazić własnego zdania. Do obozu można było
trafić za wszystko, za zbyt realistyczne odtworzenie roli carskiego bojara,
wyrażenie sprzeciwu przeciw wykonywaniu zelówek do nowych butów ze skrawek
skóry, za posiadanie gospodarstwa rolnego, za ojca-generała, za udany powrót z
niewoli, za wiarę, za czytanie francuskiej poezji, za posiadanie oficerskich
butów. Absurdalność zarzutow przeraża, nie chodziło jednak o te zarzuty, lecz o
to, by wyeliminować choćby cień niezadowolenia i buntu. W kraju panowała
atmosfera zastraszenia, ludzie nie zdawali sobie jednak sprawy ze skali i
charakteru zjawiska, które obserwowali tylko w przypadkowych, zewnętrznych
przejawach, bezpieczniej było zresztą nie wiedzieć zbyt wiele. Ludzie żyjacy na
wolnosci boja się prawdy o łagrach i nie chcą mieć nic wspólnego z tymi, którzy
tam trafili. Zdają sobie jednocześnie sprawę, że za ujawnienie tej prawdy grozi
im najgorsze. Łagry spełniały wiele ważnych funkcji. Umożliwiały wyeliminowanie
przeciwników politycznych, pretendentów do władzy i wszelkich, wrogów systemu.
Dzięki nim możliwe było pełne panowanie nad jednostką , absolutne
podporządkowanie obywatela. Były również ważnym elementem radzieckiej
gospodarki – dostarczały bowiem niewolniczej pracy. Tak więc więźniowie nie tylko odpracowywali koszta swojego pobytu
w obozie ale także budowali kanały i drogi., kładli tory, dostarczali drewna,
wydobywali złoto. Więżniem stwawał się człowiek na zawsze, nie tylko dlatego,
że ucieczka z obozu umieszczonego gdzieś za kręgiem polarnym była w zasadzie
niemożliwa. Obóz stawał się po wielu latach uwięxienia czymś naturalnym, do
czego się przywykało. Tylko nieliczni mogli doczekać się dnia upragnionego
uwolnienia. Wyroki były długie i przedłużano je dowolnie. Skrajne warunki,
panujace w obozach, powodowały dużą śmiertelność. Mróz, praca ponad siły, głód,
choroby to jeszcze nie wszystkie niebezpieczeństwa, które zagrażały więźniom.
Można było zginąć jako ofiara donosu. Praca więżniów została tak zorganizowana
by zmusić ich do osiągnięcia jak największej wydajności, przmyślany system
doprowadził do tego, że sami sali się dla siebie zaborcami. Wydajność
osiągnięta przez daną brygadę decydowała o jej obozowym statusie. Wypracowana
norma decydowała o przetrwaniu robiono więc wszystko, by ją podnieść, zqwyżyć,
żeby zasłużyć na pajdkę chleba i gęściejszą kaszę. Więźniowie w łagrach nie
znali w zasadzie odpoczynku. Dzień wolny od pracy wyznaczano w zasadzie rzadko,
raz na wiele tygodni. Człowiek traktowany w łagrze jest jak przedmiot,
mordercza praca i głód zabijają w nim wszelkie uczucia. Nie wszyscy więźniowie
poddali się nieludzkiemu systemowi i zapomnieli o swoim człowieczeństwie,
Niektórz jednak szukali ocalenia. Nielicznym się udało –dzięki miłości lub
dzięki cierpieniu. Dla autora Innego świata Rosja stała się krajem, w którym
„można zwatpić w człowieka i sens walki o to, aby mu było lepiej na ziemi”.
Mała apokalipsa Tadeusz Konwicki Książka przedstawia w karykaturalny i
groteskowy sposób polską rzeczywistość lat siedemdziesiątcyh. Jest to obraz
swoistej „apokalipsy” – degradacji moralnej poszczególnych jednostek z elity
systemu, jak i całego manipulowanego i oszukiwanego społeczeństwa. Konwicki
kreśli obraz państwa totalitarnego, doszczętnie zniszczonego, które powoli
traci poczucie tożsamości narodowej. Wędrując ulicami miasta, bohater co chwila
uświadamia sobie, że jego kraj , choć stara się zachować pozory niezależności,
został całkowicie zdominowany przez wpływy rosyjskie. W dniu w którym bohater
dokonać ma aktu samo spalenia, do warszawy przybywa pierwszy sekretarz KC ZSRR,
by odznaczyć polskę zaszczytnym tytułem I kandydata do wstąpienia w skład
Związku Radzieckiego. Na ścianach rozpadającego się Pałacu Kultury widnieje
wizerunek orla na kuli ziemskiej opecionej sierpem i młotem. Zamiast Mazurka
Dąbrowskiego z głośników rozbrzmiewa Miedzynarodówka. W utworze wszystko jest
własnością władzy i jest wykorzystywane do sterowania ludźmi i wprowadzania
dezorientacji. Opisywana w powieści wędrówka głównego bohatera, będącego
jednocześnie narratorem, stanowi ramę konstrukcyjną utworu. Spotykani ludzie,
zastane sytuacje stanowią pretekst do opisu, komentarza, refleksji nad stanem
kraju i życiem społeczeństwa w warunkach totalitaryzmu komunistycznego. Co
chwila bohater jest sprawdzany bez żadnego powodu przez milicję i bezpiekę. Reżim
zawładnął też kulturą i sztuką. Tytułową apokalipsę można również odnieść do
stanu gospodarki całego państwa, które ulega stopniowej ruinie. Coraz częściej
dewastowane są przedsiębiorstwa i fabryki. Jednak miasto, systematycznie
rujnowane, cały czas świętuje 40-lecie
PRL. Na ulicach pełno jest propagandowych transparentów gloryfikujących ustrój,
flag radzieckich i polskich. Kontrast pomiędzy realiami zycia w socjalistycznym
kraju z hasłami głoszonymi przez przewodnią siłe narodu, partię, jest olbrzymi.
Na ulicach ustawiają się kilometrowe kolejki do sklepów, które świecą pustkami.
Niezbędne produkty można kupić za waluty wymienialne, lecz stać jest na to
nieliczne osoby. W kraju panuje niewyobrażalna nędza, którą przyzwyczajeni,
tchórzliwi mieszkańcy z pokorą akceptują. Jednak apokalipsa dotyczy przede
wszystkim człowieka, relacji międzyludzkich, społecznych niszczonych i
wypaczanych przez ustój komunistyczny. Stosunki społeczne w Polsce Cechuje
apatia, bierność i obojetność. Społeczeństwo oszukiwane jest przez władzę.
Zacierane są różnice między prawdą a fałszem, dobrem a złem. Tak wię apokalipsa
ukazana w utworze Konwickiego jest spowodowana przez totalitarny komunizm,
destrukcji moralnej ulega jednostka i społeczeństwo. Jest to również osobista
apokalipsa głównego bohatera – jego akt samospalenia ma być protestem przeciw
reżimowi, ma poruszyć uśpione i załamane społeczeństwo.
Początek Andrzej Szczypiorski Tytuł powieści nie jest
jednoznaczny, odnosi się bowiem do wielu warstw problematyki utworu. Jednym z
odniesień jest zagadnienie totalitaryzmu, książka oowiada o czasach, w których
totalitaryzm dopiero się rodził. W powieści, której akcja przypada na lata
1942/43 występuje między innymi motyw getta i jego zagłady. Totalitaryzm był w
czasie drugiej wojny światowej doświadczeniem nowym nie tylko dla jego twórców,
ale i ofiar. Gdy Paweł żegnał swego przyjaciela, udającego się do getta, by tam
zginąć, bardzo bał się śmieszności. Przyjęcie przez bohaterów postawy
bezkompromisowej i heriocznej wydaje się czymś naturalnym, należy jednak
pamiętać o tym, jak niszczący wpływ miał totalitaryzm na jednostkę. Ludzi,
którzy poddali się złu, a nawet nauczyli się czerpać z niego korzyści., także
spotkamy w tej powieści. Podobnie – obojętnych na los innych, lękających się o
swoje życie tchórzy czy ludzi pozbawionych wrażliwości i wyobraźni. A.
Szczypiorski przedstawia jednak w swej powieści bardzo wielu dzielnych ludzi,
którzy nie wahali się narazić swoje życie, by ocalić kogoś. To tacy ludzie
uratowali Irmę Seidenman i małą Joasię.(Wiktor Suchowiak, sędzia Romnicki) Żyd
Bronek i Polak Piękny Lolo staneli po stronie zła. Blutman wskazuje niemcom
ukrywajacych się Żydów, gdyż chce ocalić życie, Lolo robi to dla zarobku. Autor
ukazuje nam również ludzi, którzy nie są zdeklarowanymi łajdakami, lecz raczej
pospolitymi tchórzami, jak ci męszczyźni w cukierni. Totalitarzym, dając
nadzieję przetrwania, kształtuje określone postawy ludzkie: człowiek skazany
nie jest już bliźnim, którego trzeba ratować, jest zagrożeniem – pomoc mu udzielona
karana jest bowiem śmiercią. To powoduje, że ludzie stają się wrodzy i
obojętni, pojawiają się donosiciele. Sędzia Romnicki w rozmowie z krawcem
Kujawskim przedstawia wizje totalitarnego świata po zwycięstwie Niemców,
świata, w którym rządziłyby pieniądze i władza, nie byłoby zbuntowanych, tylko
jednostki podporządkowane, chcące za wszelką cenę przeżyć. Taki jest świat
rodzących się totalitaryzmów, niemieckiego i radzieckiego. Totalitaryzm zoraz
bardziej się rozwija. Coraz więcej jest ludzkich dramatów. Rozgrywają się one
niemal na naszych oczach, jak masakra studentów na Placu Niebiańskiego Spokoju
czy wojna w Jugosławii. Totalitaryzm współczezny umie być dyskretny, w sposób
niemal nie zauważalny zatruwa dusze i umysły.
Powrót Pana Cogito Zbigniew Herbert wiersz pochodzi z tomiku Raport
oblężonego Miasta i inne wiersze’ Jest to wiersz napisany na początku lat
osiemdziesiątych, już po doświadczeniach stanu wojennego. Poeta ukazał w tym
utworze istotę totalitaryzmu. Na początku Pan Cogito został porównany do
świętego Jerzego, walczącego ze smokiem. Nasz bohater również ma swojego
potwora, z którym się chce zmierzyć. Podobieństwo sytuacji rycerza walczacego
ze smokiem i Pana Cogito wynika z faktu, że obaj walczą ze złem. Potwór z
którym chce się zmierzyć an Cogito, to niewola. Potwór jest niewidoczny, ale
mamy świadomość jego istnienia. Potwór obecny jest wszędzie i ma wpływ na
wszystko. Pod wpływem zniewolenia zmienia się bowiem mentalność narodu, jego
sztuka, codzienne życie. Żyjąc w niewoli, która nie zagraża w sposób
bezpośredni naszej egzystencji, przyzwyczajamy się do niej. Pan Cogito jest
samotny, tylko on podejmuje walkę.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach