Stylizacja – istota zjawiska, różne możliwe odmiany i funkcje w literaturze (ewentualnie w innych sztukach)

W stylu artystycznym często występuje zjawisko stylizacji. Polega ono na świadomym i celowym wprowadzaniu do stylu utworu litera­ckiego zespołu środków językowych właściwych językowi dawnych epok, odmianom gwarowym lub środowiskowym języka lub też innym stylom.

Rozróżniamy różne rodzaje stylizacji: stylizację archaizującą, czyli archaizację, stylizację gwarową, czyli dialektyzację, stylizację na język potoczny., na język środowiskowy, stylizację poetycką oraz inne zabiegi stylizacyjne, służące celom satyrycznym, humorystycznym itp.                                                     

Stylizacja może obejmować cały utwór albo tylko niektóre jego partie, jak np. wypowiedzi postaci literackich. Może także dotyczył wszystkich warstw języka (fonetyki, morfologii, składni, słownictwa) lub tylko niektórych spośród nich. Różni pisarze w różnym stopniu nasycają język swoich utworów elementami stylizacyjnymi.

Archaizacja, czyli stylizacją archaizującą, nazywamy świado­me wprowadzanie do utworów literackich nie tylko takich wyrazów dawnych, które odnoszą się do realiów minionych epok, lecz także takich, które nadają stylowi zabarwienie archaiczne, a więc upodab­niają tekst do języka dawnych wieków.

Od najdawniejszych czasów uważano formy archaiczne za bar­dziej uroczyste, nadające się do zastosowania w stylu podniosłym. Ale rozkwit stylizacji archaizującej w polskiej literaturze pięknej przyniósł dopiero wiek XIX. Na wiek XIX przypada bowiem rozwój zainteresowań historycznych w ogóle. Odkrycia archeologiczne po­budziły uczonych do studiowania różnych dawnych źródeł i kronik. Dla Polaków w niewoli zainteresowania przeszłością państwa pol­skiego były bardzo istotnym składnikiem życia kulturalnego.

Tematyka historyczna wkroczyła do literatury romantycznej. Jednakże archaizmy występujące w poematach historycznych Ada­ma Mickiewicza („Grażyna" i „Konrad Wallenrod") odnoszą się głównie do realiów życia rycerskiego (giermek, knecht, rajtar, huf, kirys, brzeszczot, szyszak), a z rzadka tylko występują inne formy językowe, które w XIX wieku były archaizmami (wrzkomo, cale, azali).

Stylizacja gwarowa, czyli dialektyzacja. W utworach każdego pisarza może się zdarzyć użycie wyrazów i form wywodzących się z gwary regionu, z którego pochodzi. Nie zawsze jest on świadomy tego, że nie są to wyrazy i formy powsze­chnie w Polsce znane i używane. Tak np. większość mieszkańców Mazowsza mówi potoknąć szklanką zamiast opłukać albo też twier­dzi, że buty na deszczu przemakają, zamiast przemakają. Dopiero kontakt bezpośredni z mieszkańcami innych dzielnic, którzy takich wyrazów nie używają, pozwala nam się zorientować, że posługujemy się słownictwem o ograniczonym zasięgu występowania. Takie wyra­zy i formy gwarowe można określić jako dialektyzmy lub regiona­lizmy nieświadome.

Jeśli jednak pisarz stosuje takie środki językowe świadomie, pra­gnąc podkreślić wiejskie pochodzenie bohatera swojej powieści lub dramatu, albo też chce nadać swemu utworowi odpowiedni koloryt lokalny, wtedy mamy do czynienia z zabiegiem stylizacyjnym noszą­cym nazwę dialektyzacji.

Podczas gdy formy dawne, archaizmy wplatane w tekst literacki, nadawały zawsze stylowi odcień podniosłości, odświętności, to for­my regionalne, zaczerpnięte z języka ludu wiejskiego, wywoływały efekt komiczny. Już w wieku XVII w literaturze satyrycznej i w tek­stach widowisk teatralnych pojawiały się postaci z ludu mówiące gwarą, najczęściej zniekształconą, wywołującą śmiech.

Dopiero w końcu wieku XVIII Wojciech Bogusławski w sztuce „Cud mniemany, czyli krakowiacy i górale" wprowadza na scenę lud mówiący gwarą jako bohaterów pozytywnych.

W wieku XIX, w związku ze wzrostem tendencji realistycznych, coraz częściej dochodzi do głosu gwara w utworach literackich. W nowelach Henryka Sienkiewicza, w twórczości Adolfa Dygasińskiego, Marii Konopnickiej i wielu innych pisarzy występują posta­cie z ludu mówiące stylizowaną gwarą. Pisarze ci posługują się ele­mentami znanych sobie gwar ludowych, nie troszcząc się specjalnie o zgodność cech gwarowych z pochodzeniem regionalnym bohate­rów. Tak np. Wielkopolanin Bartek z noweli „Bartek zwycięzca" mówi gwarą znaną autorowi z Mazowsza i Podlasia, używa form cza­sownikowych z końcówkami -ta („Bądźta zdrowi!”) oraz -wa (zapłaciwa), które w Wielkopolsce nie występują.

Spośród młodopolskich utworów z życia ludu wiejskiego naj­większy rozgłos zyskała powieść Władysława Stanisława Reymonta „Chłopi", za którą autor uzyskał Nagrodę Nobla. W „Chłopach" za­stosował Reymont stylizację gwarową bardziej intensywną w dialo­gach, mniej natomiast w partiach narracyjnych, w których dialektyzmy występowały obok poetyzmów.

Stylizacja środowiskowa Mowa różnych środowisk społecznych weszła do utworów litera­tury pięknej wraz z rozwojem tendencji do realistycznego przedsta­wiania świata.

Udział słownictwa potocznego w powieściach współczesnych opi­sujących różne środowiska zawodowe i społeczne jest coraz większy. Przeplatają się w języku bohaterów terminy specjalne i słownictwo fachowe z wyrażeniami i zwrotami ekspresywnymi.

Słownictwo środowiskowe poza funkcja realistyczna, służąca uprawdopodobnieniu akcji utworu, pełnić mogło także dodatkowo funkcję humorystyczna. Gwarę wielkomiejska stolicy — jeżyk mie­szkańców przedmieść Warszawy — uwiecznił w swych felietonach Stefan Wiechecki, podpisujący się pseudonimem Wiech. Nie tylko warstwa fabularna tych felietonów i powieści Wiecha, ale także dale­ko posunięta stylizacja językowa stanowiły w tych utworach źródło komizmu. Książki Wiecha są dziś jedynym źródłem naszej wiedzy o języku tej Warszawy, której już prawie nie ma, bo po jej zniszcze­niu w czasie powstania warszawskiego ludność stolicy uległa rozpro­szeniu, zmieniła po wojnie miejsce zamieszkania, przeprowadzając się do innych dzielnic miasta. Przestały istnieć zwarte środowiska da­wnych mieszkańców Czermakowa, Woli, Targówka, Bródna, zaczę­ła zanikać specyficzna gwara przedmieść. Wiech wszedł więc do lite­ratury jako klasyk stylizacji jeżyka na gwarę wielkomiejską. Wybit­ny językoznawca, profesor Witold Doroszewski zaproponował, żeby na cześć tego popularnego pisarza gwarę warszawską nazywać wie­chem (pisanym małą literą)

Stylizacja patetyczna - świadome nadawanie wypowiedzi utworom literackim lub ich fragmentom cech stylu podniosłego, uroczystego, np. stylizacja "Ody do młodości" Mickiewicza.

Stylizacja  biblijna - kształtowanie języka według wzorów stylistycznych "Biblii". Jest to naśladowanie Pisma Świętego jako wzoru, a głównie naśladowanie jego ksiąg lub form (np. pouczającego, moralizatorskiego). Stylizacja ta dotyczy również rezygnacji ze szczegółowych opisów na rzecz wprowadzenia ogólnej problematyki. Z taką sytuacją mamy do czynienia w "Księgach narodu i pielgrzyma polskiego", "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi.

Stylizacja onomatopeiczna - stylizacja polegająca na wprowadzeniu do utworu wyrazów dzwiękonaśladowczych, np. w wierszu Leopolda Staffa pt. "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny"

Indywidualizacja języka - przypisanie postaciom utworu literackiego odrębnego sposobu mówienia, wyróżniającego je spośród innych postaci. Wyzyskuje się w tym celu wszystkie typy zjawisk, które występują w mowie konkretnej jednostki, najczęściej są to elementy słownictwa, frazeologii i składni. Uwydatnia się za ich pomocą np. społeczne pochodzenie postaci, przynależność środowiskową lub narodową, wykształcenie, temperament, sposób bycia. Do indywidualizacji języka wystarcza niekiedy tylko kilka wybranych cech (np. jakiś często przez daną postać używany zwrot lub sposób wymawiania określonych głosek). Zwykle jednak pisarze wprowadzają charakterystykę pełniejszą, obejmujące różne właściwości języka i stylu (np. jakiś często przez daną postać używany zwrot lub sposób wymawiania określonych głosek). Zwykle jednak pisarze wprowadzają charakterystykę pełniejszą, obejmujące różnorodne właściwości języka i stylu (np. sposób wypowiadania się się pana Zagłoby).