Streszczenie Publicystyka okresu sejmu czteroletniego
Stanisław Staszic
Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego
Grunta chłopskie, czyli rolnik pracowity
Autor opisuje tu moment, gdy zetknął się z liczną grupą chłopów opuszczających kraj z powodu ucisku i niesprawiedliwości doznawanych przez nich od panów.
Przestrogi dla Polski
Do panów, czyli możnowładców
Staszic stwierdza, że wśród głównych przyczyn upadku Polski poczesne miejsce zajmują: rozpusta, lekkomyślność, chciwość, marnotrawstwo, duma i podłość możnowładców.
Miasta
Publicysta podkreśla fakt, że o potędze ekonomicznej i politycznej danego kraju stanowi rozwój jego przemysłu, natomiast duszą tego przemysłu są: bezpieczeństwo, sprawiedliwość i wolność, miasta zaś tworzą centra uprzemysłowienia i handlu. Autor wyraża tu też sprzeciw odnoszący się do zakazu nabywania ziemi przez mieszczan, co - jego zdaniem - prowadzi do zubożenia kraju, gdyż bogaci mieszczanie będą woleli ulokować swój kapitał za granicą, gdzie nikt nie wzbrania im dokonywania jakichkolwiek inwestycji.
PODSUMOWANIE:
Traktat publicystyczny Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane został wydany anonimowo w roku 1787, a więc w przededniu rozpoczęcia obrad Sejmu Czteroletniego. Staszic wyrażał w nim głęboką troskę o los "reszty Polski" i przekonanie, że kto nie czyni ofiar dla uzyskania wolności ten nie jest godnym korzystania z jej darów. Utwór zawierał wskazówki, czym Sejm powinien się zająć, jakie mają być naczelne postulaty stronnictwa reformatorskiego. Najważniejszymi z nich były na pewno:
1. Podniesienie stanu wykształcenia młodzieży, a więc stworzenie przyszłej elity rządzącej państwem ("Zawsze takie rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie").
2. Wychowanie obywatelskie i patriotyczne, a przy tym zwrócenie uwagi na aspekt moralny edukacji (oparcie się przy kształceniu młodzieży na religii).
3. Zniesienie liberum veto i przyjmowanie ustaw zwykłą większością głosów.
4. Stanowienie praw sprawiedliwych, z uwzględnieniem dobra publicznego.
5. Zniesienie wolnej elekcji, wprowadzenie dziedziczności tronu.
6. Wzmocnienie armii.
7. Reforma podatkowa.
Drugim ważnym dziełem Staszica, stworzonym w tym okresie, były Przestrogi dla Polski z teraźniejszych Europy związków i z praw natury wypadające, przez pisarza "Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego". Dzieło zostało wydane w roku 1790 i zawierało projekty zmian nakreślone przez autora i mające na celu poprawę losu Rzeczypospolitej. W sejmie zbliżał się czas podejmowania najważniejszych decyzji (Konstytucja 3 maja), Staszic chciał więc wskazać, czym należało zająć się przede wszystkim. Powtarza najistotniejsze tezy z traktatu poprzedniego podkreśla również konieczność zmiany sytuacji warstw najuboższych:
1. Poprawy warunków życia chłopa, w którym Staszic (jako jeden z pierwszych) dostrzega człowieka, a nie maszynę do pracy.
2. Zwiększenie przywilejów mieszczan, których należy, zdaniem Staszica, wpuścić do Sejmu (do tej pory posłem na sejm mógł być jedynie szlachcic).
W obu pismach - podczas rozprawiania się z przeciwnymi poglądami czy przedstawiania własnych sądów - Staszic odwoływał się do rozumu, praw natury i ludzkości. Jednak mimo rozumowego podejścia do problemów, styl tego pisarza jest "stylem uczuciowym" - ukazuje wrażliwość autora na niesprawiedliwość, nędzę i krzywdę człowieka. Aby żywiej oddziaływać na czytelników; Staszic nie stronił od wprowadzania do swych rozważań dramatycznych obrazków, przemawiających do wyobraźni i serc. Pisał językiem żywym i pięknym, a jego specyficzny styl można określić jako "oratorski, zabarwiony tonem sentymentalnym".
Hugo Kołłątaj
Do Stanisława Małachowskiego (...) Anonima listów kilka
W roku 1788, czyli w pierwszym roku obrad Sejmu Wielkiego, ukazał się zbiór listów Kołłątaja, będących zbiorem uwag nad ustrojem i kształtem Rzeczypospolitej. Zbiór został zatytułowany Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego. O przyszłym sejmie Anonima listów kilka. Listy zawierały propozycje reform, które uchwalić powinien, zdaniem Kołłątaja, Sejm Czteroletni. Proponował tu między innymi wzmocnienie władzy królewskiej, zniesienie liberum veto, reformę podatkową oraz utworzenie w sejmie drugiej izby, przeznaczonej dla mieszczan. Kołłątaj postulował również utworzenie i utrzymanie licznej, dobrze wyszkolonej armii, która byłaby w stanie zadbać o bezpieczeństwo Polski. Nie pomija również kwestii chłopskiej:
(O wolność rolnika) Kołłątaj zwraca uwagę czytelnika na niewłaściwe traktowanie kwestii poddaństwa ludu w Rzeczypospolitej. Twierdzi, że wszyscy podlegają jej prawom. Oznacza to, że wszyscy Polacy są sobie równi, że wśród poddanych ojczyźnie nie może być podziału na panów i niewolników. Kołłątaj postuluje, aby odtąd panowie czynili z chłopami kontrakty jak równi z równymi sobie pracownikami. Autor wyraża tu zdanie, że "prawodawstwo te dwie rzeczy najistotniej obwarować powinno: wolność osoby rolnika i własność gruntową dziedzica".
Do prześwietnej deputacji
Manifest ten jest wspaniałym przykładem mowy politycznej. Autor zwraca się tu do komisji opracowującej projekt konstytucji z apelem o rozwagę i przyjęcie bezpieczeństwa człowieka, szczęścia obywateli i jedności ojczyzny za główne "prawidło robót", zmierzających do uzdrowienia państwa. Zachęca on też do uwolnienia chłopów od poddaństwa oraz przyznania mieszczanom prawa do nabywania ziemi. Styl utworu jest jasny, a autor użył niewielu środków poetyckich.
PODSUMOWANIE:
W obu utworach dostrzec można wielki patriotyzm autora, nakłaniający go do zabrania głosu w zasadniczych dla polepszenia sytuacji gospodarczej i politycznej kraju kwestiach. Do naczelnych postulatów Kołłątaja należy zaliczyć:
1. Uwolnienie chłopów od poddaństwa;
2. Pozwolenie na nabywanie ziemi przez mieszczan;
3. Zawarcie umowy społecznej, antymagnackiego sojuszu mieszczan ze szlachtą;
4. Zrównanie poszczególnych obywateli względem prawa, a więc niekierowanie się przy sądzeniu ludzi ich pochodzeniem społecznym, ale rangą wykroczenia, jakie popełnili.
Kołłątaj wyraża opinię, że tylko sprawiedliwe prawa oraz rozum i miłość, kierujące stosunkami istniejącymi pomiędzy poszczególnymi obywatelami mogą podnieść ojczyznę z upadku i doprowadzić ją do dawnej wielkości i potęgi. Swój traktat pisze w formie listów, dzieło ma więc charakter epistolarny. Pozwala to autorowi na bardzo emocjonalny, pełen apostrof i przejmujących przykładów, styl.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"