Skłonność do podejmowania ryzyka
RYZYKO
I. Wprowadzenie
W dzisiejszej szybko zmieniającej się rzeczywistości, nie mamy czasu na podejmowanie decyzji w stu procentach przemyślanych, nie nadążamy z kalkulacją potencjalnych zysków i strat, a pędzący wokół nas ludzie oczekują od nas sprawności i zdecydowania. W takich okolicznościach bardzo często zmuszeni jesteśmy do podjęcia ryzyka, większego, niż bylibyśmy w stanie ponieść w „normalnych” warunkach. Poprzez ulotność chwili, życia i nieuchwytność czasu jednym ze sposobów jego zatrzymywania, budowania sobie ciągłości istnienia stało się kolekcjonowanie wrażeń. Natężenie doznania i jego wartość w ogromnej mierze zależy od towarzyszącego mu niebezpieczeństwa, do podjęcia, którego skłania się coraz więcej ludzi, głównie młodych. Efektem tego jest np. istny boom tzw. sportów ekstremalnych, gdzie narażanie własnego zdrowia i życia jest podstawowym elementem współzawodnictwa, które wygrywa jednostka najbardziej zbliżająca się do „krawędzi”. Ryzyko stało się ważnym elementem życia obecnego młodego pokolenia – szybkie samochody, seks traktowany jak sport, niepewność zmieniającej się z zawrotną prędkością rzeczywistości. Tak więc, skłonność do ryzyka okazuje się być ważną cechą psychiczną, która może mieć znaczący wpływ na styl życia, ewentualne sukcesy i porażki życiowe. Jakie są zależności między skłonnością do ryzyka a innymi dyspozycjami psychicznymi człowieka? Z jaką inną cechą charakteru wiąże się ona najsilniej? W niniejszej pracy postaram się zbadać istnienie zależności pomiędzy skłonnością do podejmowania ryzyka a cechami wchodzącymi w skład najpopularniejszego zestawu cech, opisujących ludzi, tzw. „Wielkiej Piątki”.
II. Zagadnienia teoretyczne
Ryzyko
Czym jest ryzyko? Za ryzykowne uznaje się decyzje o przystąpieniu do działania, w wyniku którego osiągnięcie celu jest prawdopodobne. Czyli w praktyce niemal wszystkie podejmowane przez nas decyzje są ryzykowne. Pojęcie ryzyka jest powszechne w języku potocznym, gdzie oznacza ono zarówno działanie, które naraża na niebezpieczeństwo coś, co ma wartość, jak i ogrom trudności, jakie trzeba pokonać, aby pomyślnie doprowadzić do końca podjęte lub zaplanowane działanie. Naukowe definicje ryzyka dzielą się na dystrybucyjne i parametryczne. Definicje dystrybucyjne nie odróżniają wyników pożądanych od niepożądanych i według nich ryzyko jest możliwą wariancją wyników oczekiwanych. Definicje parametryczne skoncentrowane są na prawdopodobieństwie powstawania strat i ich wielkości. Pierwszy rodzaj parametrycznego podejścia do ryzyka określa je jako prawdopodobieństwo powstania straty. Drugi podkreśla związek wielkości ryzyka z rozmiarem możliwych szkód. Najbardziej popularne i najszersze jest trzecie podejście, które definiuje ryzyko jako iloczyn prawdopodobieństwa poniesienia straty i jej wielkości. Definicja ta zakłada, że wielkość ryzyka jest wyznaczona prze dwie zmienne, tj. prawdopodobieństwo zajścia niebezpiecznego wydarzenia i wielkość powodowanych przez nie strat. Każde ryzyko ma swój wymiar obiektywny, możliwy do wyznaczenia na podstawie analiz statystycznych oraz wymiar subiektywny, uzależniony od sposobu postrzegania zagrożenia, możliwych jego skutków oraz oceny korzyści, jakie można uzyskać przez podjęcie ryzykownej działalności. Ryzyko jest podejmowane przez jednostki, grupy społeczne, społeczeństwa. Może dotyczyć zdrowia ludzi, istnienia przedsiębiorstwa, funkcjonowania i istnienia państwa. Tak duży zakres przedmiotów ryzyka sprawił, iż podejmowanie ryzyka wyjaśniane jest z punktu widzenia różnych teorii.
Teorie poznawcze oraz teorie osobowości. Kładą nacisk na doświadczenie, ocenę trudności zadań i samoocenę własnych możliwości oraz specyficznych cech podmiotowych (poziom aspiracji, lokalizacja kontroli, uzdolnienia poznawcze, decyzyjne funkcjonowanie człowieka)
Teorie ekonomiczne. Zakładają, iż bogate społeczeństwa lub jednostki podejmują większe ryzyko, ponieważ postrzegają przez pryzmat zysku oraz czerpią z niego większe korzyści w porównaniu z jednostkami czy społeczeństwami biednymi.
Teorie polityczne. Przyjmują, że na postrzeganie i ocenę wielkości ryzyka wpływają interesy grup.
Teorie kulturowe. Stwierdzają one, iż akceptacja ryzyka jest uwarunkowana społecznymi preferencjami. W jednych społeczeństwach akceptowane jest większe ryzyko, a ludzie którzy je podejmują są szanowani i wysoko cenieni. Natomiast w niektórych społecznościach, że odwrotnie.
Ta praca podpisywałaby się pod pierwszą z powyższych teorii, w której skłonność do ryzyka zależna jest od dyspozycji psychicznych. Ogólnie przyjmuje się, że decydujący wpływ mają tu następujące czynniki:
wypadkowa cech sytuacji
nabyte doświadczenia
specyficzne cechy osobowości
stan potrzeb
Jednak wyniki badań wskazują, że nie istnieje osobowość ryzykanta (Kozielecki 1992), która podejmowałaby ryzyko zawsze i wszędzie, niezależnie od sytuacji i rodzaju czynności niezbędnych do uzyskania założonego celu. Wśród najważniejszych cech osobowości wpływających na skłonność do podejmowania ryzyka zalicza się poziom aspiracji, zapotrzebowanie na stymulację i styl kontroli poznawczej.
Poziom aspiracji. Jest to ogólna charakterystyka osobowości wyrażająca siłę motywacji, z jaką jednostka dąży do osiągnięć, oraz określająca ogólną strategię podejmowanych działań. Preferencje te decydują o tym, czy podjęte działanie ma przede wszystkim doprowadzić do uzyskania wysokiego wyniku, nawet kosztem ewentualnej porażki, czy też jego celem ma być przede wszystkim sukces.
Zapotrzebowanie na stymulację. Chodzi u poziom przeżywanych w czasie działania emocji, które ma wpływ na sprawność funkcjonowania. Każdy z nas ma inny optymalny poziom pobudzenia emocjonalnego. Osoby o niskiej reaktywności poszukują sytuacji „z dreszczykiem”, gdyż mają wysokie zapotrzebowanie na stymulacje, natomiast osoby o niskim poziomie reaktywności maja tendencje do szukania sytuacji ubogich w bodźce oraz do wycofywania się z sytuacji generujących nadmierne pobudzenie emocjonalne.
Styl kontroli poznawczej. Ujmuje on sposób postrzegania świata i wyjaśniania zmian w nim zachodzących. Pojęcie to zawiera trzy elementy składowe;
kategorie pojęciowe – używanie konkretnych i wąskich lub szerokich i rozmytych kategorii do opisu świata.
impulsywność i refleksyjność – wpływają na specyfikę percepcji rzeczywistości i sposobu intelektualnego konstruowania łańcuchów przyczynowych wyjaśniających zmiany zachodzące w tejże rzeczywistości.
lokalizacja kontroli – sposób postrzegania źródła kontroli nad własnych zachowaniem, który dzieli ludzi na osoby wewnątrzsterowne, mające duże poczucie sprawstwa i zewnątrzsterowne, posiadające przekonanie o uleganiu wpływom.
Pięcioczynnikowy Model Osobowości.
Pięcioczynnikowy model osobowości, zwany inaczej koncepcją „Wielkiej Piątki” wywodzi się z psychologii różnic indywidualnych, której celem jest jak najlepsze i jak najdokładniejsze opisanie osobowości człowieka. Podstawową kategorią pojęciową są tutaj cechy, choć w we wcześniejszych stadiach rozwoju tej gałęzi psychologii badacze opierali swe teorie na pojęciach instynktu czy dyspozycji. Ogromnym mankamentem teorii osobowości było coraz dłuższe listy cech (instynktów) opisujących coraz to mniejsze fragmenty ludzkiej psychiki. Od początku lat pięćdziesiątych zaczęto systematyzację tych list, która z początku polegała na wyróżnieniu cech ważniejszych, najbardziej „podstawowych”. Jednak brak jasnych kryteriów „podstawowości” oznaczał dowolność w tworzeniu tych list, zgodność między którymi u różnych badaczy była niewielka. To samo było z koncepcją cech źródłowych (Cattel, 1957), których listy były stosunkowo krótkie, ale rozbieżności ogromne. Chcąc temu zapobiec Cattel sięgnął do potężnego aparatu matematycznego – analizy czynnikowej – który zaprzęgnięty do badań psychologicznych dał wspaniałe i rzetelne rezultaty. Analiza czynnikowa związana jest z zastosowaniem algebry macierzy i poprzez korelowanie ze sobą wskaźników uzyskanych z badań opartych na dużej baterii testów, zredukowano ilość cech źródłowych do minimalnej liczby czynników. Zastosowanie tej obiektywnej, trafnej i wysoce rzetelnej matematycznej metody zrewolucjonizowało psychologię różnic indywidualnych.
Jednym z owoców tej rewolucji jest właśnie koncepcja „Wielkiej Piątki”, oparta na ogromnej liczbie badań i testów przeprowadzonych w różnych krajach i rożnych kręgach kulturowych. Punktem wyjścia badań nad PMO były dane empiryczne uzyskane w badaniach leksykalnych przez Cattela i Odberta. Na ich podstawie Donald Fiske (1949) doszedł do wniosku, że ogromną liczbę cech osobowości, uzyskanych przez Cattela, można zredukować do pięciu czynników: adaptowalności społecznej, konformizmu, woli osiągnięć, kontroli emocjonalnej i poszukującego intelektu. Był to początek badań nad pięcioma głównymi wymiarami opisującymi ludzką osobowość, której poprawność potwierdzały badania Tupesa i Christala oraz Normana, jednak dominacja społecznych, psychoanalitycznych poznawczych teorii osobowości przytłumiła badania prowadzone w ramach PMO. Wrócono do nich w latach osiemdziesiątych, a największe znaczenie mały te prowadzone przez ucznia Normana – Lewisa Goldberga, autora terminu „Wielka Piątka”. Jednak ta piątka czynników nie pokrywała się w wystarczająco wysokim stopniu w eksperymentach różnych badaczy. Wysoce zadawalające wyniki uzyskali dopiero Costa i McCrea, dodając do analizy czynnikowej dane leksykalne oraz te, pochodzące z kwestionariuszy (metoda psychometryczna). W wyniku wieloletnich prób powstał najpopularniejszy kwestionariusz do badania osobowości w oparciu o pięć czynników – neurotyzm, ekstrawersja, otwartość na doświadczenie, ugodowość i sumienność – NEO-FFI (1985). Szeroka krytyka PMO, sięgająca do poglądów Mischela, sprowokowała McCrea i Costę do uzasadnienia poprawności traktowania czynników NEOAC jako podstawowych wymiarów osobowości. Obrona opierała się na czterech argumentach:
Czynniki NEOAC istnieją realnie. Występują zarówno przy diagnozie metodą samopisu, jak i szacowania. Stwierdzono też znaczenie czynników NEAC w procesie adaptacji jednostki do środowiska.
Niezmienniczóść czynników NEOAC. Niezmienniczóść pierwotnie udokumentowana na podstawie bada leksykalnych, potwierdza się w odniesieniu do psychometrycznie wyodrębnionych pięciu czynników.
Uniwersalność czynników NEOAC. Niezależnie od płci, wieku, rasy i kultury uzyskano tę samą pięcioczynnikową strukturę.
Podstawy biologiczne czynników NEOAC. Czynniki te charakteryzują się wysokim stopniem dziedziczności (30 – 40 %)
Kolejnym argumentem przemawiającym na korzyść PMO, są prowadzone ostatnio badania oparte na swobodnym opisie, odwołujące się wprost do języka naturalnego, w wyniku których ponad 80% opisów da się zaklasyfikować w ramach pięcioczynnikowego modelu osobowości.
Krytyka PMO opiera się głównie na zarzutach Mischela dotyczących wszystkich teorii opartych na pojęciu cechy. Z najostrzejsza krytyką wystąpił Jack Block, który zarzucił tej koncepcji całkowitą ateoretyczność i fakt, iż jest ona obciążona wszystkimi niedostatkami jakie ciążą na metodzie analizy czynnikowej, czyli m.in. subiektywność i arbitralność w dobieraniu zmiennych, nieuwzględnianie dynamizmu i kontekstu w opisie osobowości. Eysenck (1994) stwierdził, że sumienność i ugodowość to składniki, ze znakiem przeciwnym, bardziej ogólnego czynnika osobowości, jakim jest psychotyczność, a otwartość na doświadczenie nie należy do struktury osobowości, tylko jest charakterystyką funkcjonowania procesów poznawczych.
Mimo tych wad jest to z pewnością najbardziej popularna i zwięzła metoda diagnozowania osobowości, która wykorzystując pięć uniwersalnych dwubiegunowych czynników daje możliwości stworzenia profilu cech człowieka. Oto krótka charakterystyka tych pięciu wymiarów:
Neurotyczność (czynnik N).
o określa poziom lęku, agresywną wrogośćo , stopień depresji, impulsywnośćo , nadwrażliwośćo i nieśmiałośćo
o duża neurotycznośćo – osoby te są podatne na irracjonalne pomysły, mniej zdolne do kontrolowania swoich popędów oraz zmagania się ze stresem. Reagują silnie lękiem, napięciem, wykazują tendencję do zamartwiania się, często doświadczają stanów wrogości i gniewu, łatwo zniechęcają się i załamują w trudnych sytuacjach i wykazują niskie poczucie wartości, wstydliwośćo i poczucie zmieszania w obecności innych.
o zrównoważenie emocjonalne – osoby zrównoważone emocjonalnie są emocjonalnie stabilne, spokojne, zrelaksowane i zdolne do zmagania się ze stresem, bez doświadczania obaw, napięćo i rozdrażnienia.
Ekstrawersja (czynnik E)
o określa towarzyskośćo , serdecznośćo , asertywnośćo , aktywnośćo , poszukiwanie doznań i emocjonalnośćo pozytywną
o ekstrawersja – osoby ekstrawertywne są przyjacielskie i serdeczne, towarzyskie i rozmowne, skłonne do zabawy oraz poszukiwania stymulacji, wskazują tendencję do dominowania w kontaktach społecznych i są życiowo aktywne i pełne wigoru, wykazują optymizm życiowy i pogodny nastrój.
o introwersja – osoby introwertywne wykazują rezerwę w kontaktach społecznych, brak optymizmu oraz preferencje do przebywania w samotności i nieśmiałośćo .
Otwartość na doświadczenia (czynnik O)
o określa wyobraźnię, poczucie estetyki, uczucia, działanie idee i wartości
o duża otwartośćo na doświadczenie – osoby o dużej otwartości na doświadczenie są ciekawe zjawisk zarówno świata zewnętrznego, jak i wewnętrznego, są kreatywne, mają żywą i twórczą wyobraźnię oraz wykazują intelektualną ciekawośćo i zainteresowanie sztuką oraz dużą wrażliwością estetyczną. Jednocześnie są niekonwencjonalne, skłonne do kwestionowania autorytetów, niezależne w sądach i nastawione na odkrywanie nowych politycznych, społecznych i estetycznych idei.
o mała otwartośćo na doświadczenie – osoby Sumiennośćo niskiej otwartości są konwencjonalne w zachowaniu i konserwatywne w poglądach. Cenią sobie tradycyjne wartości, mają pragmatyczne zainteresowania i preferują uznane społecznie sposoby działania.
Ugodowość (czynnik A)
o opisuje zaufanie, prostolinijnośćo , altruizm, ustępliwośćo , skromnośćo , skłonnośćo do rozczulania się
o duża ugodowośćo – osoby o dużej ugodowości są sympatyczne w stosunku do innych i skłonne do udzielania pomocy oraz sądzą, że inni ludzie mają identyczne postawy, co one. Osoby te mogą byćo zatem scharakteryzowane jako prostolinijne, prostoduszne, szczere, altruistyczne, potulne i łagodne oraz skromne i uczuciowe w stosunku do innych ludzi.
o mała ugodowośćo – osoby mało ugodowe są egocentryczne, sceptyczne w opiniach i intencjach w stosunku do innych ludzi oraz przejawiają raczej rywalizacyjne niż kooperatywne nastawienie, są agresywne i oschłe w kontaktach z ludźmi.
Sumienność (czynni C)
o opisuje kompetencje, skłonnośćo do porządku, obowiązkowośćo , dążenie do osiągnięćo , samodyscyplinę i rozwagę
o duża sumiennośćo – osoby o dużej sumienności wykazują silną wolę, są zmotywowane do działania oraz wytrwałe w realizowaniu swoich celów. Zazwyczaj też są skrupulatne, obowiązkowe, punktualne, rozważne i rzetelne w pracy oraz mają duże osiągnięcia akademickie i zawodowe. Duże nasilenie tej cechy wiąże się także z pracoholizmem, skłonnością do utrzymywania porządku i perfekcjonizmem
o mała sumiennośćo – osoby o małej sumienności wykazują raczej małą skrupulatnośćo w wypełnianiu obowiązków i mała motywację do osiągnięćo społecznych, hedonistyczne nastawienie do życia, brak jasno sprecyzowanych celów życiowych i rozleniwienie oraz impulsywnośćo przy podejmowaniu decyzji i spontanicznośćo w działaniu.
III. Część empiryczna
Założenia.
Celem mojej pracy jest zbadanie istnienia zależności między skłonnością do podejmowania ryzyka a pięcioma cechami osobowości opisywanymi przez koncepcję „Wielkiej Piątki”.
Opis narzędzia badawczego:
Gotowość do podjęcia ryzyka zbadałem przy użyciu Testu Zachowań Ryzykownych opracowanego przez prof. R. Studenckiego, który zawiera 25 stwierdzeń do których badany musi się odnieść, zakreślając cyfry 4, 3, 2, 1 lub 0, które reprezentują częstotliwość zachowań opisywanych w stwierdzeniach. I tak:
4 – oznacza bardzo często
3 – często
2 – czasem
1 – rzadko
0 – bardzo rzadko
Na końcu sumuje się cyfry, a maksymalna ilość punktów jakie można otrzymać to 100, a minimalna – 0. Zsumowany wynik można traktować jak punkty procentowe, które w stosunku do maksymalnej i minimalnej ilości punktów, charakteryzują skłonność do zachowań ryzykownych badanego. Uzyskaną ilość punktów przydziela się do odpowiednich kategorii odpowiadających poziomowi nasilenia cechy:
- Niska: 0% – 34%
- Średnia: 35% – 65%.
- Wysoka: 66% – 100%
Natomiast cechy wchodzące w skład PMO - kwestionariuszem NEO-FFI, opracowanym przez Paul T. Costa, Jr. I Robert R. McCrea. Adaptacja dokonana została przez zespół naukowy złożony z P. Szczepaniaka, M. Śliwińską, J. Strelaua i B. Zawadzkiego. Kwestionariusz zawiera 60 stwierdzeń, badany zakreśla, zgodnie z własną opinią, odpowiednio:
1 – gdy zdecydowanie się nie zgadza
2 – gdy się nie zgadza
3 – gdy nie ma zdania
4 – gdy się zgadza
5 – gdy się zdecydowanie zgadza
Każdy z pięciu wymiarów opisywany jest za pomocą 12 pytań, które na końcu odpowiednio się punktuje, a zsumowany wynik porównujemy z normami dla danej płci i przedziału wiekowego, aby uzyskać steny (od 1 do 10), opisujące nasilenie danej cechy u respondenta. Uzyskany wynik (w stenach) również postanowiłem pogrupować, przydzielając odpowiednio:
1 – 3 steny: niskie natężenie cechy;
4 – 6 stenów: średnie natężenie cechy;
7 – 10 stenów: wysokie natężenie cechy;
Charakterystyka grupy badawczej
Moim zamierzeniem było przeprowadzenie badań na grupie osób znajdujących się w podobnej sytuacji społecznej, o podobnym prestiżu, sytuacji ekonomicznej i pozycji społecznej, wykształceniu i w tym samym wieku; tak, aby wykluczyć w możliwie największym stopniu wpływ czynników społecznych. Założenia te, moim zdaniem, w zadowalającym stopniu spełnia grupa uczniów trzeciej klasy Liceum Ogólnokształcącego nr 1 w Tychach, na której przeprowadziłem badania. Grupa ta składała się z 25 uczniów, wśród których znalazło się 14 dziewczyn i 11 chłopców, wszyscy w wieku 18 lat.
Przebieg procesu badawczego
Badania przeprowadzono 25 kwietnia 2002 roku, za zgodą dyrekcji szkoły, wychowawcy klasy oraz szkolnego pedagoga, w sali lekcyjnej L.O. nr 1 w Tychach, dobrze oświetlonej i przewietrzonej. Wzięło w nich udział 25 uczniów klasy III f, z których nikt nie zgłosił nadmiernego zmęczenia, czy podwyższonego poziomu stresu. Klasa ta, poprzez częste zajęcia z pedagogiem szkolnym, jest przyzwyczajona do wypełniania testów i ankiet, więc po krótkim wyjaśnieniu celu niniejszych badań i udzieleniu wskazówek co do sposobu wypełniania kwestionariuszy, uczniowie przystąpili do ich uzupełniania. Eksperyment trwał około 30 minut i przebiegał bez zakłóceń.
Wyniki i inerpretacja badań
Do opracowania dopuszczone zostały 24 zestawy ankiet. Jedna została odrzucona z powodu nie udzielenia odpowiedzi na wystarczającą ilość pytań. Do opracowania wyników użyty został program Microsoft Excel 2002, wchodzący w skład pakietu Microsoft Orfice XP. Po przedstawieniu uzyskanych wyników badań Testem Zachowań Ryzykownych i NEO-FFI, w postaci wykresów ilustrujących ilość osób, które uzyskały odpowiednią wartość punktową w stenach. Następnie przejdę do weryfikacji założeń, za pomocą testu chi-kwadrat dla istnienia zależności między skłonnością do ryzyka a poszczególnymi pięcioma wymiarami „Wielkiej Piątki”.
rozkład nasilenia cech w badanej grupie:
Neurotyzm:
Średnia wartość neurotyzmu, w stenach, dla badanej grupy wynosi 5,25. Mediana (wartość dzieląca rozkład na połowę) wynosi 6, a wynik pojawiający się najczęściej (dominanta) również 6. Odchylenie standardowe: 2,42.
Ekstrawersja:
Średnia, arytmetyczna wynosi 5,96 stena, a dominanta i mediana – 6. Odchylenie standardowe: 1,49.
Otwartość:
Średnia uzyskiwanych stenów dla otwartości wynosi 5,38, a mediana i dominanta wynoszą, jak wyżej – 6, a odchylenie standardowe 1,78
Ugodowość:
Tutaj średnia wynosi 6,71 stena a dominanta i mediana są równe – 7. Odchylenie standardowe wynosi 1,77
Sumienność:
Średnia wynosi 4,46, ale mediana 4,5 a dominanta tylko 3, a odchylenie standardowe wynosi 1,996.
Skłonność do podejmowania ryzyka:
Średnia uzyskana ilość punktów w Teście Zachowań Ryzykownych wynosiła 46, a mediana 42,5 a odchylenie standardowe 16,41. Rozkład ten jest zbliżony do rozkładu normalnego (krzywej Gaussa), choć lewa strona jest przesunięta w kierunku wyników niższych.
sprawdzanie założeń i obliczenia:
Istnienie istotnych zależności pomiędzy poszczególnymi wymiarami PMO a gotowością do ryzyka sprawdzę obliczając współczynnik korelacji (r), według wzoru: ; gdzie zx i zy to wyniki surowe przekształcone na wyniki standardowe na podstawie wzoru: ; gdzie Xś to średnia arytmetyczna uzyskanych wyników, a Sx – odchylenie standardowe danego rozkładu.
współzależność cech: skłonność do podejmowania ryzyka i neurotyzm.
Ryzyko (x) zx Neurotyzm (y) zy zx*zy
37 -0,5486 6 0,3100 -0,1700
42 -0,2438 7 0,7233 -0,1763
28 -1,0971 2 -1,3433 1,4737
38 -0,4876 5 -0,1033 0,0504
66 1,2190 10 1,9632 2,3932
38 -0,4876 10 1,9632 -0,9573
29 -1,0362 2 -1,3433 1,3919
50 0,2438 6 0,3100 0,0756
37 -0,5486 1 -1,7566 0,9636
82 2,1943 6 0,3100 0,6802
40 -0,3657 6 0,3100 -0,1134
64 1,0971 6 0,3100 0,3401
70 1,4629 6 0,3100 0,4535
43 -0,1829 7 0,7233 -0,1323
45 -0,0610 6 0,3100 -0,0189
78 1,9505 7 0,7233 1,4108
40 -0,3657 8 1,1366 -0,4157
44 -0,1219 5 -0,1033 0,0126
60 0,8533 2 -1,3433 -1,1462
28 -1,0971 1 -1,7566 1,9272
53 0,4267 3 -0,9299 -0,3968
47 0,0610 5 -0,1033 -0,0063
14 -1,9505 4 -0,5166 1,0077
31 -0,9143 5 -0,1033 0,0945
Współczynnik korelacji (r) dla skłonności do ryzyka a neurotyzmem wynosi 0,3642; jest to dodatnia zależność istotna współzależność o niskiej sile.
współzależność cech: skłonność do podejmowania ryzyka i ekstrawersja.
Ryzyko (x) zx Ekstrawersja (y) zy zx*zy
37 -0,5486 6 0,0281 -0,0154
42 -0,2438 7 0,7012 -0,1710
28 -1,0971 5 -0,6451 0,7078
38 -0,4876 6 0,0281 -0,0137
66 1,2190 6 0,0281 0,0342
38 -0,4876 5 -0,6451 0,3146
29 -1,0362 6 0,0281 -0,0291
50 0,2438 4 -1,3183 -0,3214
37 -0,5486 10 2,7208 -1,4925
82 2,1943 8 1,3744 3,0159
40 -0,3657 5 -0,6451 0,2359
64 1,0971 6 0,0281 0,0308
70 1,4629 7 0,7012 1,0258
43 -0,1829 6 0,0281 -0,0051
45 -0,0610 6 0,0281 -0,0017
78 1,9505 2 -2,6646 -5,1973
40 -0,3657 6 0,0281 -0,0103
44 -0,1219 7 0,7012 -0,0855
60 0,8533 6 0,0281 0,0240
28 -1,0971 7 0,7012 -0,7694
53 0,4267 5 -0,6451 -0,2752
47 0,0610 7 0,7012 0,0427
14 -1,9505 6 0,0281 -0,0548
31 -0,9143 4 -1,3183 1,2053
Współczynnik korelacji (r) dla skłonności do ryzyka i otwartości wynosi -0,0752; jest to ujemna zależność, jednak nie znacząca ze względu na bardzo niską siłę.
współzależność cech: skłonność do podejmowania ryzyka i otwartość.
Ryzyko (x) zx Otwartość (y) zy zx*zy
37 -0,5486 5 -0,2113 0,1159
42 -0,2438 7 0,9154 -0,2232
28 -1,0971 5 -0,2113 0,2318
38 -0,4876 5 -0,2113 0,1030
66 1,2190 7 0,9154 1,1160
38 -0,4876 4 -0,7746 0,3777
29 -1,0362 4 -0,7746 0,8026
50 0,2438 6 0,3521 0,0858
37 -0,5486 6 0,3521 -0,1931
82 2,1943 6 0,3521 0,7726
40 -0,3657 6 0,3521 -0,1288
64 1,0971 8 1,4788 1,6224
70 1,4629 6 0,3521 0,5151
43 -0,1829 7 0,9154 -0,1674
45 -0,0610 6 0,3521 -0,0215
78 1,9505 4 -0,7746 -1,5108
40 -0,3657 2 -1,9013 0,6953
44 -0,1219 2 -1,9013 0,2318
60 0,8533 7 0,9154 0,7812
28 -1,0971 8 1,4788 -1,6224
53 0,4267 8 1,4788 0,6309
47 0,0610 3 -1,3380 -0,0816
14 -1,9505 4 -0,7746 1,5108
31 -0,9143 3 -1,3380 1,2233
Współczynnik korelacji (r) dla skłonności do ryzyka i otwartości wynosi 0,2861; jest to zależność znacząca dodatnia, choć niska.
współzależność cech: skłonność do podejmowania ryzyka i ugodowość.
Ryzyko (x) zx Ugodowość (y) zy zx*zy
37 -0,5486 7 0,1651 -0,0905
42 -0,2438 8 0,7309 -0,1782
28 -1,0971 5 -0,9666 1,0605
38 -0,4876 7 0,1651 -0,0805
66 1,2190 7 0,1651 0,2012
38 -0,4876 6 -0,4008 0,1954
29 -1,0362 6 -0,4008 0,4153
50 0,2438 4 -1,5325 -0,3736
37 -0,5486 10 1,8626 -1,0217
82 2,1943 10 1,8626 4,0870
40 -0,3657 5 -0,9666 0,3535
64 1,0971 7 0,1651 0,1811
70 1,4629 8 0,7309 1,0692
43 -0,1829 7 0,1651 -0,0302
45 -0,0610 7 0,1651 -0,0101
78 1,9505 2 -2,6641 -5,1963
40 -0,3657 6 -0,4008 0,1466
44 -0,1219 8 0,7309 -0,0891
60 0,8533 7 0,1651 0,1408
28 -1,0971 9 1,2967 -1,4227
53 0,4267 6 -0,4008 -0,1710
47 0,0610 8 0,7309 0,0445
14 -1,9505 6 -0,4008 0,7817
31 -0,9143 5 -0,9666 0,8838
Współczynnik korelacji (r) dla skłonności do ryzyka i otwartości wynosi 0,0374; jest to niska zależność dodatnia o niewystarczającej sile, by uznać ja za znaczącą.
współzależność cech: skłonność do podejmowania ryzyka i sumienność.
Ryzyko (x) zx Sumienność (y) zy zx*zy
37 -0,5486 6 1,2852 -0,7050
42 -0,2438 3 -1,2157 0,2964
28 -1,0971 3 -1,2157 1,3337
38 -0,4876 7 2,1188 -1,0332
66 1,2190 2 -2,0493 -2,4981
38 -0,4876 3 -1,2157 0,5928
29 -1,0362 4 -0,3820 0,3959
50 0,2438 8 2,9524 0,7198
37 -0,5486 5 0,4516 -0,2477
82 2,1943 7 2,1188 4,6492
40 -0,3657 5 0,4516 -0,1651
64 1,0971 4 -0,3820 -0,4192
70 1,4629 2 -2,0493 -2,9978
43 -0,1829 1 -2,8829 0,5272
45 -0,0610 6 1,2852 -0,0783
78 1,9505 1 -2,8829 -5,6230
40 -0,3657 6 1,2852 -0,4700
44 -0,1219 3 -1,2157 0,1482
60 0,8533 6 1,2852 1,0967
28 -1,0971 4 -0,3820 0,4192
53 0,4267 3 -1,2157 -0,5187
47 0,0610 5 0,4516 0,0275
14 -1,9505 5 0,4516 -0,8808
31 -0,9143 8 2,9524 -2,6993
Współczynnik korelacji (r) dla skłonności do ryzyka i otwartości wynosi -0,3387; jest to znacząca zależność ujemna o niskiej sile.
interpretacja wyników badań i wnioski
Przypomnijmy jeszcze raz siłę zależności pomiędzy gotowością do ryzyka a poszczególnymi cechami diagnozowanymi przez NEO-FFI, a następnie przejdę do ich interpretacji:
- ryzyko i neurotyzm: 0,3642
- ryzyko i ekstrawersja: - 0,0752
- ryzyko i otwartość: 0,2861
- ryzyko i ugodowość: 0,0374
- ryzyko i sumienność: - 0,3387
Bardzo słabe i nieznaczące zależności łączą gotowość do ryzyka z ekstrawersją/ introwersją i ugodowością. W przypadku ugodowości taki wynik jest raczej oczywisty, gdyż ugodowość opisuje człowieka w sytuacji społecznej, jego potencjalny stosunek do innych ludzi, ewentualną chęć do współpracy lub rywalizacji z innymi, co nie wiąże się jednoznacznie z czynnikami osobowości odpowiedzialnymi za skłonność do podejmowania ryzyka, takimi jak zapotrzebowanie na stymulację czy styl poznawczy. Czynniki mają jednak, przynajmniej teoretyczny związek z ekstrawersją, która opisuje m.in. zapotrzebowanie na stymulację. Ekstrawersja opisuje takie cechy jak aktywność i poszukiwanie doznań. Osoby ekstrawertywne mają wysoki poziom pobudzenia emocjonalnego, co zmusza je do aktywnego poszukiwania sytuacji bogatych w bodźce o wysokim natężeniu emocjonalnym, sytuacji „z dreszczykiem”. Przeciwnie, osoby introwertywne unikają takich sytuacji, gdyż ich optymalny poziom pobudzenia emocjonalnego jest niski i wycofywania się z sytuacji generujących nadmierne pobudzenie emocjonalne. Niski współczynnik korelacji wydaje się więc na pierwszy rzut oka nieporozumieniem, błędem. Jednak wcale tak być nie musi – z kilku powodów. Primo, ryzyko nie jest jedynym elementem sytuacji, który generuje bodźce emocjonalne, potencjalnie poszukiwane przez osoby ekstrawertyczne. Do przykładowych innych czynników podnoszących natężenie bodźców dostarczanych przez daną sytuację, można zaliczyć hałas, wielość, różnorodności i natężenie kolorów, obecność większej ilości ludzi, poziom agresji, czy napięcia emocjonalnego, dlatego ekstrawertycy niekoniecznie muszą dążyć do sytuacji zawierających wysoki stopień ryzyka. Po za tym, wymiar ekstrawersji poza zapotrzebowaniem na doznania opisuje też takie cechy jak towarzyskość, otwartość na ludzi, asertywność czy emocjonalność pozytywną, czyli cechy nie związane bezpośrednio gotowością do podejmowania ryzyka.
Najwyższy stopień zależności uzyskano porównując skłonność do ryzyka z neurotyzmem (0,3642), co na tego typu badania wydaje się być wynikiem wystarczająco wysokim, by uznać, że te dwie cechy są ze sobą powiązane. Im wyższy neurotyzm, tym większa chęć do uczestnictwa w sytuacjach zawierających znaczący element ryzyka – skąd taka zależność? Otóż, osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali neurotyczności charakteryzują się przede wszystkim niskim stopniem zrównoważenia emocjonalnego, podatnością na irracjonalne pomysły i trudnością w panowaniu nad swoimi popędami. Wszystkie te cechy razem i każda z osobna powodują zaburzenia w ocenie sytuacji oraz procesów decyzyjnych, przez co łatwiej tym osobom przychodzi decyzja o wejściu w sytuację ryzykowną. Osoby takie są bardzo często zalęknione, szybko się zniechęcają i reagują agresją, więc są bardziej skłonne do podjęcia ryzyka, by „w końcu” coś im się udało. Jednocześnie lęk, agresja czy zakłopotanie w obecności innych, zakłócają przebieg procesów poznawczych, od których w ogromnej mierze zależą procesy decyzyjne, a zarazem ryzyko, jakie są w stanie ponieść jest większe. Ujmując to krótko i lapidarnie: osoby neurotyczne najpierw robią, a potem myślą. Natomiast osoby zrównoważone psychicznie są w stanie trzeźwo ocenić sytuację i nawet jeśli uczestnictwo w niej jest z jakichś powodów atrakcyjne, to potrafią się opanować, jeżeli uznają, że jest ona zbyt niebezpieczna, niepewna. Potrafią trzymać swoje popędy na wodzy, kontrolować się.
Wystąpienie znaczącej zależności, choć niskiej pomiędzy skłonnością do ryzyka a otwartością na doświadczenia (0,2861) dał się przewidzieć. Otwartość na doświadczenia oznacza ciągła poszukiwanie nowych doznań, nastawione na odkrywanie nowych obszarów doznań, kreatywne i wykraczające poza wyznaczone ramy, naruszające istniejące granice. Takim zachowaniom z pewnością towarzyszy znaczny element ryzyka, związanego choćby tylko z tym co nieznane, niezbadane, a często dla takich osób ryzyko jest warunkiem uczestnictwa w sytuacji. Przekraczanie kolejnych barier, „kuszenie losu”, doświadczenie czegoś dla samego doświadczenia – to są motywy popychające ludzi o dużej otwartości do godzenia się na ryzyko, gotowości do jego podjęcia. Osoby otrzymujące niskie wyniki w otwartości są konwencjonalne w działaniu i myśleniu, konserwatywne w poglądach, cenią sobie tradycyjne wartości i mają pragmatyczne podejście do rzeczywistości. Osobom takim z pewnością, nie zależny na „kolekcjonowaniu wrażeń”, poszukiwaniu nowych doświadczeń. Uważają, że wystarczy im to co mają, dlatego uczestnictwo w sytuacjach ryzykownych oceniają jako niepotrzebne, niepraktyczne i zbędne. Będą zdecydowanie unikały sytuacji niepewnych i poszukiwały sprawdzonych rozwiązań, przetestowanych i uznanych algorytmów postępowania. Niską siłę korelacji, choć stosunkowo ważną, można wytłumaczyć, tym, że wymiar otwartości opisuje jeszcze takie cechy jak wrażliwość na estetykę, wyobraźnię, idee i wartości, które to nie są bezpośrednio powiązane z gotowością do podjęcia ryzyka. Poczucie piękna może mieć zarówno osoba skłonna do ryzyka, jak i osoba go unikająca, a poziom gotowości do ryzyka nie implikuje bogactwa czy też ograniczenia wyobraźni.
Niezwykle interesujący wydała mi się siła korelacji pomiędzy skłonnością do podejmowania ryzyka a sumiennością. Nie spodziewałem się po tym wymiarze tak wysokiego wyniku ujemnego (-0,3387). Co opisuje więc sumienność? Ludzie o wysokim natężeniu tej cechy to osoby z silną wolą, wytrwałe w realizowaniu postawionych sobie celów, skrupulatne, obowiązkowe, punktualne, z tendencją do perfekcjonizmu, pedantyzmu pracoholizmu. Ale osoby te są przede wszystkim rozważne, co bezpośrednio wpływa na podjęcie decyzji o przystąpieniu do sytuacji ryzykownej. Osoby o małej sumienności oprócz braku jasno sprecyzowanych celów życiowych, małej motywacji osiągnięć społecznych i rozleniwieniu, charakteryzują się impulsywnością i spontanicznością w podejmowaniu decyzji(!), dzięki czemu (albo przez co) łatwiej podejmują decyzję o uczestnictwie w sytuacjach niepewnych, w znacznym stopniu ryzykownych. Ich hedonistyczny stosunek do rzeczywistości i do życia, popycha w stronę zdobywania oświadczenia, przeżywania doznań, emocji, które są po pierwsze przyjemne, przez co pomijają w procesie podejmowania decyzji ryzyko towarzyszące tym sytuacjom.
Tak więc podsumowując przeprowadzone badania można stwierdzić, iż osoby raczej skłonne do podejmowania ryzyka powinny się odróżniać, od tych bardziej ostrożnych i powściągliwych w akceptowaniu niepewności takimi cechami jak wysoki poziom neurotyzmu i otwartości na doświadczenia oraz niską sumiennością. Bez znaczenia jest usytuowanie jednostki na kontinuum ekstrawertyk – introwertyk, czy też reprezentowany poziom ugodowości.
IV. Podsumowanie
Zakres pojęcia ryzyka w psychologii jest bardzo szeroki, a obszary psychiki ludzkiej składające się na skłonność do jego podejmowania leżą na terenach zainteresowań kilku dziedzin psychologii ogólnej. Poziom natężenia tej cechy to wypadkowa kilku innych, bardziej podstawowych charakterystyk jednostki ludzkiej opisywanych przez psychologię różnić indywidualnych, psychologię osobowości, procesów poznawczych czy psychologię społeczną. Na podstawie licznych badań psychologowie zgodnie stwierdzają, iż nie ma jednego typu osobowości „ryzykanta”, który zawsze i w każdej sytuacji byłby w jednakowym stopniu skłonny do zaakceptowania wysokiego ryzyka. Mimo to wyodrębniono kilka wymiarów psychiki ludzkiej, które w znaczący sposób wpływają na gotowość do ryzyka (które opisane zostały w części teoretycznej). Celem moich badań było znalezienie takich bardzo ogólnych i szerokich kategorii pojęciowych opisujących osobowość, które znacząco wiążą się z poziomem cechy skłonność do ryzyka, na podstawie najpopularniejszego i najprostszego kwestionariusza osobowości (NEO-FFI), opartego na zwięzłej i przejrzystej, ale obarczonej błędami, teorii Pięcioczynnikowego Modelu Osobowości.
Choć otrzymane siły zależności pomiędzy skłonnością do ryzyka, a poszczególnymi wymiarami PMO, nie są obiektywnie najsilniejsze, to jednak stosunkowo niewielka próba badawcza, młodość i niecałkowita dojrzałość naukowa psychologii ryzyka i jej metod, pozwalaj, według mnie, na wyciągnięcie konkretnych wniosków. Choć trzeba pamiętać, iż nie należy ich bez refleksyjnie przypasowywać do rzeczywistości i konkretnych jednostek, to mogą one być ciekawymi i inspirującymi faktami, pomocnymi w wielu dziedzinach badań nad ludźmi. Interpretując i wykorzystując wyniki tych badań warto pamiętać, co dokładnie opisują poszczególne wymiary diagnozowane przez NEO-FFI. Nie można poprzestawać na przyjęciu za poprawne potocznego rozumienia nazw tych cech, ani nawet przyjąć za podstawę dalszych rozważań konotacje znaczeniowe przywoływane przez wcześniejsze badania psychologiczne.
przeprowadzki warszawa tanio
Adam Mickiewicz "Dziady część III"