Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

Rynek papierów wartościowych WSTĘP 3 1. Papiery wartościowe 4 1.2 Charakterystyka papierów wartościowych 4 1.1.1 Akcje 7 1.1.2 Obligacje 11 1.1.3 Inne lokacyjne papiery wartościowe 15 2. Rynek papierów wartościowych 18 2.1 Charakterystyka rynku papierów wartościowych 18 2.1.1 Rynek pierwotny 18 2.1.2 Rynek wtórny 19 2.1.3 Inne zagadnienia 19 2.1.4 Fundusze inwestycyjne i emerytalne 25 2.2 Publiczny obrót papierami wartościowymi w Polsce 32 2.2.1Dopuszczenie papieru wartościowego do publicznego obrotu 33 2.2.2 Dematerializacja obrotu 34 2.2.3 Pośrednictwo biur maklerskich 34 2.2.4 Zawieranie transakcji 35 2.2.5 Organizacja regulowanego rynku papierów wartościowych 35 2.3 Banki jako uczestnicy rynku papierów wartościowych 38 2.4 Giełda papierów wartościowych 39 2.4.1 Zasady funkcjonowania giełdy papierów wartościowych w Warszawie 40 Zakończenie 51 Bibliografia 52 WSTĘP Początek lat dziewięćdziesiątych przyniósł poważne zmiany w polskim systemie ekonomicznym. Wprowadzanie elementów gospodarki rynkowej miało konsekwencje w wielu dziedzinach gospodarki, m. in. zaowocowało rozwojem rynku kapitałowego. Jednym z symptomów tego rozwoju jest powstanie zorganizowanego obrotu papierami wartościowymi, przede wszystkim akcjami prywatyzowanych przedsiębiorstw. W roku 1991 rozpoczęła działalność Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie. Oprócz tego w sposób mniej zorganizowany obraca się papierami wartościowymi na innych rynkach. Spowodowało to powstanie nowego jakościowo zjawiska w polskiej rzeczywistości ekonomicznej. Zjawiskiem tym jest inwestowanie w papiery wartościowe. Różni się ono od lokowania na terminowych rachunkach bankowych. Podstawowa różnica wynika z dość dużego ryzyka występującego przy inwestowaniu w papiery wartościowe, przede wszystkim przy inwestowaniu w akcje. Zachodzi zatem potrzeba oceny tego ryzyka i podjęcia decyzji, która uwzględnia jego występowanie. Nie jest to zagadnienie proste, przeto sposoby jego rozwiązywania muszą być precyzyjne. W większości wypadków są to metody ilościowe (często wymagające zastosowania komputera). Metody te są stosowane na szeroką skalę w wielu krajach. Dzięki nim inwestorzy postępują tak, aby alokacja zainwestowanych środków prowadziła do zredukowania ryzyka związanego z inwestowaniem w papiery wartościowe, a jednocześnie przynosiła zyski. Papiery wartościowe 1.2 Charakterystyka papierów wartościowych Papiery wartościowe są dokumentami stwierdzającymi istnienie określonych praw majątkowych. Realizacja tych praw możliwa jest jedynie na podstawie okazania tych dokumentów bądź ich zwrotu. Papiery wartościowe są z reguły dokumentami o finansowym charakterze. Do najczęściej spotykanych należą: - akcje, - obligacje, - bony pieniężne NBP, - bony skarbowe, - listy zastawne - losy loteryjne, - czeki, - weksle. Papierami wartościowymi mogą być również niektóre dokumenty o charakterze handlowym, stanowiące podstawę do dysponowania towarami czy innymi składnikami majątkowymi i do przenoszenia tych uprawnień na inne podmioty. Wejście w posiadanie, np. konosamentu czy listu przewozowego jest z reguły wystarczającym warunkiem otrzymania danego towaru. Papiery wartościowe klasyfikuje się według rozmaitych kryteriów (rys. 1). Papiery wartościowe Finansowe Towarowe ·1 listy przewozowe ·2 konosamenty ·3 warranty ·4 dowody skarbowe Lokacyjne Rozliczeniowe Pożyczkowe (dłużne papiery wartościowe) Udziałowe (akcje) ·1 weksle ·2 czeki Krótkoterminowe Długoterminowe ·1 bony skarbowe ·2 bony pieniężne ·3 KWIT – y ·4 Akcje ·5 Obligacje ·6 Listy zastawne ·7 Certyfikaty inwestycyjne ·8 Renty kapitałowe Rys. 1. Klasyfikacja papierów wartościowych Według charakteru praw majątkowych dzieli się je na: - finansowe papiery wartościowe, stwierdzające uprawnienia do roszczeń pieniężnych, należą do nich: czeki, weksle akcje, obligacje, bony pieniężne NBP i bony skarbowe, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne, renty kapitałowe zwane walorami, - towarowe papiery wartościowe stwierdzające upoważnienie do dysponowania określonymi składnikami majątkowymi należą do nich: listy przewozowe, konosamenty, war ranty, dowody składowe. Biorąc pod uwagę funkcje przez nie spełniane, wyodrębnić można: dokumenty stanowiące potwierdzenie wierzytelności pieniężnych, należą do nich: obligacje, weksle, czeki, listy zastawne, losy loteryjne – dokumenty uprawniające do współwłasności majątkowej – akcje. Ze względu na tryb stosowany w obrocie, a więc sposób przenoszenia tytułu własności innych praw majątkowych papiery wartościowe dzielimy na: - na okaziciela (bezimienne), - imienne, - dokumenty na zlecenie. Kolejny zasadniczy podział papierów wartościowych uwzględnia charakter dochodów, a więc korzyści z posługiwania się nimi. Wyróżniamy tu papiery wartościowe: przynoszące stały dochód od wartości nominalnej dokumentu, wyrażony najczęściej w formie stałej stopy procentowej i uzyskiwany w ustalonych odstępach czasu (obligacje, bony skarbowe), papiery udziałowe (akcje), z których dochód zależy od zyskowności danej spółki akcyjnej. Papiery wartościowe można podzielić w zależności od korzyści, jakie przynosi posługiwanie się nimi. Rozróżnia się tu: - papiery wartościowe służące celom rozliczeniowym (czeki, weksle), - papiery wartościowe lokacyjne(akcje, obligacje, bony pieniężne itp.). Papiery wartościowe dzielimy również na: - długoterminowe, których termin zapłaty przypada po upływie co najmniej roku - krótkoterminowe (czeki, weksle, bony pieniężne NBP). Papiery wartościowe są ważnym instrumentem akumulacji wolnych środków pieniężnych i wprowadzania ich do obrotu gospodarczego, co umożliwia lepsze ich wykorzystanie i wzrost gospodarczy. Poprzez papiery wartościowe gromadzone są także małe kwoty (od drobnych ciułaczy) przekształcane w duże kapitały. Tym samym stwarzają one posiadaczom walorów szansę osiągania dodatkowych dochodów z lokat pieniężnych, wyższych niż z lokat bankowych. Większość lokacyjnych papierów wartościowych dopuszczonych jest do obrotu publicznego, czyli są sprzedawane i kupowane na giełdach, co umożliwia przepływ kapitałów z mniej do bardziej efektywnych działów gospodarki. Papiery wartościowe umożliwiają prywatyzację oraz tworzenie mieszanych kapitałów, co sprzyja korzystnym przemianom własnościowym. Papiery wartościowe stały się w gospodarce rynkowej jednym z podstawowych – obok systemu budżetowego i bankowego – kanałów przemieszczania kapitałów w sferze gospodarczej i pozagospodarczej oraz kredytowania przedsięwzięć ekonomicznych. Powstał rynek papierów wartościowych, który jest elementem rynku pieniężnego i rynku kapitałowego. Proces tworzenia rynku papierów wartościowych obejmuje tworzenie i rozwój instytucji takich, jak giełdy pieniężne, firmy maklerskie, firmy brokerskie. 1.1.1 Akcje Akcja - jest to instrument finansowy (papier wartościowy) reprezentujący częściowy udział jego właściciela w kapitale spółki akcyjnej. Rodzaje akcji Biorąc pod uwagę zewnętrzną formę akcji możemy wyróżnić akcje: - imienne - na okaziciela. Biorąc pod uwagę uprawnienia, które mogą wynikać- z posiadania akcji, wyróżniamy akcje zwykłe i uprzywilejowane. W przypadku pierwszego podziału należy zwrócić- uwagę na fakt, że dla przeniesienia własności (np. kupna-sprzedaży) akcji imiennej nie wystarczy wręczenie akcji. Dla skuteczności przeniesienia akcji imiennej konieczne jest pisemne oświadczenie. Akcje notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie lub na CeTO są akcjami na okaziciela. Z uwagi jednak na zdematerializowany system obrotu zamiast "wręczenia" stosuje się odpowiednie zapisy księgowe. Akcja nie ma postaci materialnego dokumentu, a prawo dysponowania akcją zapisane jest na rachunku inwestora w biurze maklerskim. W trakcie sesji giełdowych kupujący, ani sprzedający nie wie, komu sprzedał lub, od kogo kupił akcje. Statut spółki może przewidywać- , że wszystkie lub część- akcji są uprzywilejowane. Akcje mogą być- uprzywilejowane na trzy sposoby. Pierwszym (najbardziej popularnym) rodzajem akcji uprzywilejowanych są akcje uprzywilejowane, co do głosu. Statut spółki nie może jednak przyznać- większego uprzywilejowania niż 5 głosów na jedną akcję. Akcje uprzywilejowane, co do dywidendy przewidują między innymi możliwość- wypłaty dywidendy za ubiegłe lata. Dywidenda uprzywilejowana nie może być- dowolnie duża. Kodeks handlowy przewiduje tutaj pewne ograniczenia. Trzecim sposobem uprzywilejowania akcji jest uprzywilejowanie, co do podziału majątku. Akcje takie korzystają z pierwszeństwa spłaty kapitału, np. w przypadku likwidacji spółki. Oczywiście spłata takich akcjonariuszy nie może nastąpić- przed spłatą innych wierzycieli, ale może nastąpić- przed spłatą innych akcjonariuszy. Akcjonariusze posiadający akcje mają następujące uprawnienia: - prawo uczestnictwa w walnym zgromadzeniu spółki akcyjnej i prawo głosu, - prawo do dywidendy, - prawo pierwszeństwa nabycia nowych akcji w przypadku dodatkowej emisji (po akcjach uprzywilejowanych), - prawo do udziału w majątku spółki w razie jej likwidacji. Prawo głosu na walnym zgromadzeniu ma wpływ na decyzje w sprawie działania spółki. Każdy akcjonariusz ma tyle głosów, ile ma akcji zwykłych. Decyzje zapadają z reguły zwykłą większością głosów. Przy dużej liczbie akcjonariuszy i akcji wpływ większości z nich na decyzje jest niewielki. Liczą się akcjonariusze, którzy mają pakiety akcji, a przewagę w głosowaniu zapewnia tzw. Kontrolny pakiet akcji. Teoretyczny pakiet kontrolny powinien obejmować 50% akcji zwykłych plus jedną. Przy akcjach uprzywilejowanych 5 głosami wystarczy posiadanie 17%. Wynika to z następującego wyliczenia: Praktycznie ze względu na duże rozproszenie akcji wśród drobnych akcjonariuszy, wystarczy, mniejszy pakiet kontrolny, aby mieć wpływ na podejmowane decyzje. Procedura emisji akcji przewiduje dwie formy: - emisja zamknięta, w której akcje obejmują założyciele, - emisja otwarta, w której następuje rozprowadzenie akcji w drodze publicznej subskrypcji. Zgodę na dopuszczenie akcji do publicznej sprzedaży wydaje Komisja Papierów Wartościowych i Giełd. Spółka akcyjna (jej założyciele) jako emitent deponuje całą emisję akcji w wybranym banku, który zajmie się ich sprzedażą. Odbywa się ona w dwóch etapach: - W pierwszym etapie, po publicznym ogłoszeniu w prasie, odbywają się zapisy na akcje i wpłaty subskrybentów. Przeprowadzają to wytypowane banki i biura maklerskie. - W drugim etapie, który rozpoczyna się po subskrypcji wszystkich akcji, następuje zarejestrowanie spółki akcyjnej, a następnie subskrybentom wydawane są świadectwa depozytowe. Są one wynikiem depozytowego systemu obrotu akcjami, który nie przewiduje drukowania akcji. Cała emisja akcji nadal jest zdeponowana w określonym banku, a subskrybenci otrzymują świadectwa depozytowe, które potwierdzają tytuł własności odpowiedniej liczby akcji i ich wartość- nominalną oraz uprawniają do dysponowania nimi. Jeżeli cała emisja akcji nie znajdzie subskrybentów, to spółka nie powstanie, a dokonane wpłaty zostaną zwrócone. Akcja ma wartość (cenę): - nominalną, - emisyjną, - rynkową. Wartość nominalna akcji stanowi jednostkę kapitału akcyjnego spółki i jest podana na świadectwie depozytowym. Wartość emisyjna akcji jest ceną, po której przeprowadza się subskrypcję. Może ona być wyższa lub równa wartości nominalnej. Wartość emisyjną ustala eminent. Wartość rynkowa akcji jest ceną, po której można sprzedać akcje na giełdzie. Wartość ta zależy od korzyści, jaką akcja przynosi posiadaczowi, głównie od dywidendy. Wartość rynkowa akcji kształtuje się na giełdzie, a jej cena giełdowa nazywa się kursem. Inaczej kształtuje się wartość rynkowa akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych w systemie pozagiełdowym. Ustalana jest w zależności od systemu sprzedaży akcji, a mianowicie: - w drodze przetargu, - na podstawie oferty ogłoszonej publicznie, - w wyniku rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia. Wartość rynkowa akcji jest podstawą do obliczenia opłacalności lokowania kapitałów w akcjach danej spółki. Dla akcjonariusza najważniejsza w tym zakresie jest wielkość otrzymywanej dywidendy, a szczególnie jej stopa. Stopa dywidendy = Stopa ta powinna kształtować się powyżej stopy inflacji i powyżej stóp lokat bankowych. Dla akcjonariusza ważna jest również aktualna cena rynkowa akcji w stosunku do ceny, po jakiej akcje zakupił. Akcje w Polsce podlegają obrotowi tylko na krajowym rynku papierów wartościowych. Czyni się jednak starania, aby mogły one stanowić przedmiot obrotu poza granicami. Mostostal – Eksport był pierwszą polską firmą giełdową notowaną w Stanach Zjednoczonych za pośrednictwem tzw. ADR – ów. ADR – y to amerykańskie papiery wartościowe, emitowane przez banki jako ekwiwalent akcji notowanych poza Stanami Zjednoczonymi. Kiedy ADR – y są w obiegu, wycofuje się do depozytu odpowiednią liczbę akcji. Bank Nomura w USA kupił 5% akcji Mostostalu – Eksportu i na ich bazie wyemitował ADR – y, na które znalazł nabywców w Stanach Zjednoczonych. Prawo poboru Liczba akcji, na które został podzielony kapitał akcyjny, nie musi być stała. Walne zgromadzenie może podjąć uchwałę o podwyższeniu kapitału. Powstaje wówczas problem, komu zaproponować objęcie nowych akcji. Akcjonariusze, zgodnie z Kodeksem handlowym, mają pierwszeństwo objęcia nowych akcji proporcjonalnie do liczby akcji już posiadanych. Przykład: Załóżmy, że kapitał akcyjny spółki dzieli się na 100 000 akcji i postanowiono wyemitować 50 000 nowych akcji. Pan Kowalski ma 40000 starych akcji, pan Nowak ma 30 000 starych akcji, pan Kwiatkowski ma 20 000 starych akcji, a pan Zieliński ma 10 000 starych akcji. Ponieważ na jedną nową akcje przypadają dwie stare, posiadacz dwóch starych akcji może objąć jedną nową. Wynika z tego, że: pan Kowalski może objąć 20 000 nowych akcji, pan Nowak może objąć 15 000 nowych akcji, pan Kwiatkowski może objąć 10 000 nowych akcji, pan Zieliński może objąć 5000 nowych akcji. Mówimy wówczas, że pan Kowalski ma 40 000 praw poboru. Dwa prawa poboru uprawniają do objęcia jednej nowej akcji. Podobnie panowie: Nowak, Kwiatkowski i Zieliński mają odpowiednio 30 000, 20 000, 10 000 praw poboru. Wartość prawa poboru Generalną zasadą jest, że cena prawa poboru zależy od różnicy między ceną starych i nowych akcji oraz od liczby praw poboru potrzebnych do objęcia jednej nowej akcji. Znana jest również inna zależność. Wpływ na cenę prawa poboru ma także czas, jaki pozostał do zapisania się na nowe akcje. Wzajemny wpływ tych dwóch czynników powoduje, że cena rynkowa praw poboru często odbiega od ceny wynikającej z prostego uwzględnienia jedynie różnicy między ceną starej i nowej akcji. Dodajmy jeszcze, że akcjonariusze mogą zrezygnować z prawa poboru (wymagane do tego jest 4/5 głosów na walnym zgromadzeniu). Może się tak zdarzyć szczególnie wtedy, gdy akcjonariusze postanowią dopuścić do spółki inwestora strategicznego. Prawo poboru może być przedmiotem obrotu na giełdzie. Jego cena jest ceną rynkową. Hipotetyczna wartość prawa poboru jest zaś szacowana na podstawie różnicy między ceną rynkową akcji [M] i ceną emisyjną nowych akcji [S]. Na wartość hipotetyczną prawa poboru ma wpływ również liczba praw niezbędna do objęcia jednej nowej akcji [N]. Wartość prawa poboru [V] (przed dniem ustania prawa) wyraża się wzorem:      V =(M - S)/(N + 1) Przykład: Kapitał akcyjny spółki dzieli się na 100 000 akcji. Cena rynkowa akcji wynosi 10 PLN. Do objęcia jednej nowej akcji potrzebne są dwa prawa poboru (oznacza to, że emituje się 50 000 nowych akcji), jeśli cena emisyjna wynosi 4 PLN, to hipotetyczna wartość prawa poboru wynosi:      V=(10-4)/(2+1) =2 PLN  Jeśli cena emisyjna wynosi 7 PLN, to:      V=(10-7)/(2+1) =1 PLN 1.1.2 Obligacje Obligacja - jest to instrument finansowy (papier wartościowy), w którym jedna strona, zwana emitentem obligacji, stwierdza, że jest dłużnikiem drugiej strony, zwanej obligatariuszem (jest to właściciel obligacji) i zobowiązuje się wobec niego do wykupu obligacji. Emisja obligacji jest formą zaciągnięcia kredytu. Kredytodawcą jest obligatariusz, czyli właściciel obligacji. Kredytobiorcą jest emitent obligacji. Z tej możliwości korzystają przedsiębiorstwa, banki, inne instytucje finansowe, instytucje samorządowe i Skarb Państwa. Obligacje skarbowe są najpewniejszą lokatą kapitałów. Emitent za pomocą obligacji zaciąga pożyczkę równocześnie u wielu wierzycieli. Dla subskrybenta (nabywcy) obligacje są wygodnym sposobem likowania kapitału, gdyż przynoszą stabilny dochód. Kryterium emitenta Najważniejsze rodzaje obligacji: obligacje skarbowe, emitowane przez Skarb Państwa; obligacje przedsiębiorstw; obligacje komunalne (emitowane przez gminy, związki gmin). Kryterium oprocentowania Wyróżnia się: obligacje o stałym oprocentowaniu; obligacje o zmiennym oprocentowaniu; obligacje zerokuponowe. Obligacje o stałym oprocentowaniu Obligacje o stałym oprocentowaniu to takie obligacje, których oprocentowanie jest znane i nie zmienia się przez cały czas do terminu wykupu. Strukturę przepływów pieniężnych dla obligacji o stałym oprocentowaniu przedstawia poniższy przykład. Przykład: Obligacja o stałym oprocentowaniu, z terminem wykupu za 3 lata, wartość nominalna 100, cena emisyjna po jakiej emitent oferuje obligacje 98, oprocentowanie 10%, odsetki płacone co pół roku. Struktura przepływów pieniężnych dla tej obligacji Obligacje o zmiennym oprocentowaniu Obligacje o zmiennym oprocentowaniu to takie obligacje, których oprocentowanie zmienia się w okresach odpowiadających płatnościom odsetek. Oprocentowanie to zależy od ustalonego wskaźnika, którym może być np. stopa rentowności bonów skarbowych (w okresie poprzedzającym płatność odsetek). Strukturę przepływów pieniężnych dla obligacji o zmiennym oprocentowaniu przedstawia poniższy przykład. Przykład: Obligacja o zmiennym oprocentowaniu, z terminem wykupu za 3 lata, wartość nominalna 100, cena emisyjna 103, odsetki płacone co pół roku. Oprocentowanie w skali rocznej jest o 1 punkt procentowy wyższe od stopy rentowności 26-tygodniowych bonów skarbowych. W kolejnych okresach (było ich sześć) poprzedzających płatności odsetek, roczna stopa wynosiła: 19%, 20%, 21%, 17%, 17%, 21%. Odsetki zatem, liczone dla okresów półrocznych, po uwzględnieniu podwyżki o 1 punkt procentowy, wynoszą kolejno: 10, 10, 5, 11, 9, 9, 11. Struktura przepływów pieniężnych dla tej obligacji. Do obligacji o zmiennym oprocentowaniu można (upraszczając) zaliczyć również obligacje indeksowane, których oprocentowanie zależy od stopy inflacji. Obligacje zerokuponowe Obligacje zerokuponowe (inaczej: obligacje z kuponem zerowym) to takie obligacje, od których nie są płacone odsetki, ale cena obligacji jest zawsze niższa niż wartość nominalna. Strukturę przepływów pieniężnych dla obligacji zerokuponowej przedstawia poniższy przykład. Przykład: Obligacja zerokuponowa, z terminem wykupu za 3 lata, wartość nominalna 100, cena emisyjna 93. Struktura przepływów pieniężnych dla tej obligacji Bardziej złożone obligacje Ostatnio na świecie pojawia się wiele bardziej złożonych rodzajów obligacji, np.: obligacje zamienne - w tym przypadku właściciel ma prawo do zamiany obligacji na inny instrument finansowy, np. zamiana obligacji pewnej spółki na jej akcje; obligacje z opcją wykupu na żądanie emitenta (call) - emitent ma prawo zażądać wykupu przed ustalonym terminem; obligacje z opcją sprzedaży na żądanie właściciela (put) - właściciel ma prawo zażądać wykupu przed ustalonym terminem. Obligacje mogą być sprzedawane w innym kraju niż kraj emitenta. Nazywa się je wówczas euroobligacjami.  Największą popularnością w Polsce cieszą się obligacje państwowe zwane obligacjami skarbowymi, które gwarantowane są przez Skarb Państwa. Subskrypcja obligacji skarbowych może odbywać się: - na zasadach dobrowolności, - na zasadach przymusowych. Aktualnie Skarb Państwa emituje obligacje na zasadach dobrowolności, to znaczy, że nabywca sam decyduje o ich nabyciu, ale stosuje pewne środki zachęcające do zakupu, np. wyższą stopę odsetkową. W przeszłości obligacje Narodowej Pożyczki Rozwoju Sił Polski były rozprowadzane na zasadach przymusowych, a mianowicie każdy pracownik musiał przeznaczyć na zakup obligacji określoną część wynagrodzenia. W Polsce emituje się serie następujących rodzajów obligacji skarbowych: - Obligacje jednoroczne - są to obligacje indeksowane. Termin wykupu tych obligacji wynosi 1 rok, wartość- nominalna - 100 PLN. Odsetki płacone są po roku w momencie wykupu. Oprocentowanie tych obligacji zależy od stopy inflacji. Przykład: Stopa inflacji wynosiła 18%. Inwestor kupił obligację roczną płacąc za nią 97 PLN. Po roku otrzymał (oprocentowanie na poziomie stopy inflacji) 118 PLN, stopa dochodu inwestora w skali roku wyniosła: (118- 97) / 97 =21,65%. Ogólny wzór na stopę dochodu polskiej obligacji indeksowanej jest następujący: r = [(100(1+i+L)-P)/P] x 100% gdzie: r -  stopa dochodu polskiej jednorocznej obligacji indeksowanej, i -  stopa inflacji, L - nadwyżka oprocentowania nad stopę inflacji P - cena zakupu obligacji. - Obligacje dwuletnie - są to obligacje o stałym oprocentowaniu. Termin wykupu tych obligacji wynosi 2 lata, wartość- nominalna -1000 PLN. Odsetki płacone są co rok. - Obligacje trzyletnie - są to obligacje o zmiennym oprocentowaniu. Termin wykupu tych obligacji wynosi 3 lata, wartość- nominalna - 100 PLN. Odsetki płacone są co kwartał. Oprocentowanie tych obligacji zależy od średniej stopy rentowności 13-tygodniowych bonów skarbowych. - Obligacje pięcioletnie - są to obligacje o stałym oprocentowaniu. Termin wykupu tych obligacji wynosi 5 lat, wartość- nominalna -1000 PLN. Odsetki płacone są co rok - Obligacje dziesięcioletnie - są to obligacje o zmiennym oprocentowaniu. Termin wykupu tych obligacji wynosi 10 lat, wartość- nominalna - 1000 PLN. Odsetki płacone są co rok. Oprocentowanie tych obligacji zależy od średniej stopy rentowności 52-tygodniowych bonów skarbowych. - O wartości nominalnej 100 zł lub większej dla dużych inwestorów, - O stałej i zmiennej stopie procentowej, - Z wypłatą odsetek co kwartał lub po roku, albo po każdym roku odsetki są kapitalizowane i oprocentowane, a wykup obligacji następuje wraz z należnymi odsetkami, a także oprocentowanie przy sprzedaży w postaci dyskonta, - Oferowane w drodze subskrypcji lub sprzedaży w punktach obsługi klienta domów maklerskich i banków, albo na przetargach (dla dużych inwestorów). Obligacjami obraca się na rynku pierwotnym i wtórnym. O rynku pierwotnym obligacji mówimy wtedy, gdy obligacje są sprzedawane pierwszemu właścicielowi. Następnie obligacje trafiają na rynek wtórny, gdzie odbywa się właściwy nimi obrót. Rynek pierwotny obligacji skarbowych w Polsce to przetargi obligacji lub oferta sprzedaży za pośrednictwem biur maklerskich. Rynek wtórny obligacji w Polsce to Giełda Papierów Wartościowych w Warszawie lub Centralna Tabela Ofert (CeTO). Emisja obligacji wynika z rozporządzenia emisyjnego Ministra Finansów, a zasady nabywania obligacji, ich oprocentowanie i wykup oraz wtórny nimi obrót ustalane są w listach emisyjnych (prospektach), z którymi należy się zapoznać. 1.1.3 Inne lokacyjne papiery wartościowe Poza obligacjami istnieją jeszcze inne papiery wartościowe o podobnych do obligacji funkcjach. Długoterminowymi lokacyjnymi papierami wartościowymi są: - listy zastawne na zaciąganie długoterminowych pożyczek, emitowane przez banki w celu udzielania kredytów właścicielom nieruchomości, pod warunkiem wpisania do księgi wieczystej, czyli pod zastaw nieruchomości, - renty wieczyste, wypłacane przez banki lub towarzystwa ubezpieczeniowe w formie odsetek, w zamian za wniesienie określonego kapitału, - certyfikaty inwestycyjne, czyli dokumenty potwierdzające dokonanie wpłaty na realizację inwestycji o charakterze budowlanym, która podlega zwrotowi po określonym czasie w zamian za partycypowanie w zyskach. Popularne są krótkoterminowe lokacyjne papiery wartościowe w formie pieniężnych bonów lokacyjnych i KWIT – ów. Bony pieniężne NBP emitowane są jako dokumenty na okaziciela (z możliwością przekształcenia na bony imienne) z 30 – dniowym terminem wykupu. Wartość nominalna bonów opiewa na 10 tys. Zł, 100 tys. Zł i 1 mln zł. NBP oferuje je do sprzedaży przedsiębiorstwom na przetargach po uzgodnionej, niższej niż nominalna, cenie. Nabywcami są te przedsiębiorstwa, które oferują najwyższą cenę. Wykup bonów NBP w ustalonym terminie następuje po cenie równej ich wartości nominalnej. Istnieje możliwość wtórnego obrotu bonami na okaziciela za pośrednictwem NBP, jeżeli termin ich wykupu jeszcze nie nadszedł. Ponadto, NBP udziela bankom kredytu lombardowego pod zastaw bonów pieniężnych. Wprowadzenie bonów pieniężnych NBP stworzyło możliwość atrakcyjnego zaangażowania określonych zasobów pieniężnych, co zapobiega inflacji. Są więc one instrumentem wspomagającym mechanizm kształtowania rozmiarów zasobów pieniężnych. Bony skarbowe są dokumentami potwierdzającymi zaciągnięcie krótkoterminowych pożyczek na sfinansowanie przejściowego deficytu budżetu państwa. Emituje je Minister Finansów, a obrót nimi prowadzi NBP. Emitowane są w tych samych nominałach, co bony NBP z terminami wykupu po upływie od 4 do 52 tygodni. Bony skarbowe sprzedaje się na przetargach po ustaleniu ich nominałów i terminów wykupu oraz maksymalnej wysokości dyskonta. Nabywane są głównie przez banki i przedsiębiorstwa po cenie oferowanej przez nie, ale nie niższej niż ustalona maksymalna wysokość dyskonta. Wykup następuje w ustalonym terminie po cenie równej wartości nominalnej. Bony skarbowe są również emitowane na okaziciela, mogą być zatem przedmiotem swobodnego obrotu wtórnego. Powszechne świadectwa udziałowe wyemitował Skarb Państwa na podstawie ustawy o narodowych funduszach inwestycyjnych. Jedno powszechne świadectwo udziałowe w cenie 20 zł mógł nabyć każdy pełnoletni obywatel Polski. Wszyscy, którzy nabyli powszechne świadectwa udziałowe mogli je sprzedać na rynku wtórnym lub do 31 grudnia 1998r., nabyć za nie po 1 akcji każdego Narodowego Funduszu Inwestycyjnego albo zbyć na rzecz funduszu inwestycyjnego w celu nabycia jednostek uczestnictwa tego funduszu. Po tym terminie powszechne świadectwa udziałowe straciły ważność. Z przychodów z opłat za wydanie powszechnych świadectw udziałowych utworzono fundusz prywatyzacyjny. 2. Rynek papierów wartościowych 2.1 Charakterystyka rynku papierów wartościowych Rynek papierów wartościowych dzieli się na: Rynek pierwotny, Rynek wtórny. 2.1.1 Rynek pierwotny Właścicielem papierów wartościowych można zostać nabywając je na rynku pierwotnym lub wtórnym.  Po raz pierwszy z rynkiem pierwotnym mamy do czynienia w momencie zakładania spółki akcyjnej. Wówczas w akcie założycielskim założyciele i/lub pierwsi akcjonariusze deklarują objęcie pewnej liczby akcji. Warunkiem koniecznym do rozpoczęcia działalności przez spółkę akcyjną jest zarejestrowanie emisji przez sąd rejestrowy. Z rynkiem pierwotnym mamy do czynienia również wtedy, gdy spółka decyduje się na przeprowadzenie dodatkowej emisji w celu pozyskania środków na rozwój. W tym przypadku konieczna jest uchwała WZA (walne zgromadzenie akcjonariuszy), a po objęciu akcji niezbędne jest zarejestrowanie nowej emisji przez sąd rejestrowy. Tak więc mówimy o rynku pierwotnym wtedy, gdy nabycie papierów wartościowych proponuje nam ich emitent (subemitent). W Polsce istnieją odpowiednie regulacje prawne mające na celu dbałość o bezpieczeństwo obrotu. Z punktu widzenia zakresu ochrony potencjalnego inwestora oraz zasięgu emisji wyróżniamy obrót publiczny oraz niepubliczny. Obrót publiczny reguluje osobna ustawa - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Nie oznacza to oczywiście, że akcjonariusze spółek, których akcje nie są w publicznym obrocie, są pozbawieni ochrony prawnej. Zagadnienia te reguluje szereg aktów prawnych, głównie Kodeks handlowy. 2.1.2 Rynek wtórny Jest najważniejszym segmentem rynku papierów wartościowych. O rynku wtórnym mówi się wtedy, gdy papier wartościowy (lub inny instrument finansowy) po emisji i sprzedaży pierwszemu właścicielowi jest następnie sprzedawany na rynku. To właśnie na rynku wtórnym kształtuje się cena papieru wartościowego, odzwierciedlająca jego wartość. Najczęściej wyróżnia się dwa segmenty rynku wtórnego: giełdę oraz rynek pozagiełdowy. Giełda jest to regularne spotkanie stron zawierających transakcje kupna i sprzedaży (np. papierów wartościowych), odbywające się w określonym czasie i miejscu, podporządkowane określonym zasadom. Rynek pozagiełdowy jest to rynek, który nie ma ustalonego miejsca transakcji. Najczęściej transakcje odbywają się za pośrednictwem środków telekomunikacyjnych między biurami maklerskimi, które są pośrednikami inwestorów. Rynek pozagiełdowy jest zazwyczaj regulowany. 2.1.3 Inne zagadnienia W systemie gospodarki rynkowej dużą rolę odgrywa rynek finansowy, który obejmuje: Rynek pieniężny – obejmuje transakcje związane z finansowaniem krótkoterminowym (do 2 roku) w formie lokat pieniężnych i kredytów, z którymi mogą być związane takie papiery wartościowe, jak: czeki, weksle, bony pieniężne. Rynek walutowy – obejmuje kupno i sprzedaż walut obcych różnych krajów i w pełni powiązany jest z rynkiem pieniężnym, z którego czerpie środki pieniężne i który zasila. Rynek kapitałowy – obejmuje transakcje związane z finansowaniem długoterminowych (powyżej 1 roku) w formie lokat i kredytów oraz lokacyjnych papierów wartościowych (rynek papierów wartościowych). Rynek papierów wartościowych dokonuje operacji związanych z obrotem lokacyjnymi papierami wartościowymi, głównie obligacjami i akcjami. Korzysta z rezerw innych rynków finansowych, a równocześnie je zasila. Rynek papierów wartościowych spełnia w gospodarce trzy funkcje: - Funkcja zasilająca polega na przesuwaniu części pieniędzy od społeczeństwa do sfery gospodarki. Z tego powodu potocznie rynek papierów wartościowych określa się często mianem pośrednika pomiędzy poszukującą pieniędzy gospodarką a gotowymi do zainwestowania członkami społeczeństwa. - Funkcja transformacyjna polega na przemieszczaniu kapitałów między przedsiębiorstwami, branżami, gałęziami i działami gospodarki z jednej strony oraz między właścicielami papierów wartościowych z drugiej strony. W skutek pełnienia tej funkcji rynek papierów wartościowych ułatwia dostosowanie rozmiaru i struktury podaży kapitałów do rozmiaru i struktury jego efektywnego popytu. - Funkcja informacyjna istotą tej funkcji jest wycena kapitału oraz odzwierciedlenie kierunków jego przepływu. Pełnienie tej funkcji czyni z rynku swoisty „barometr gospodarczy”. Rozróżnia się rynek papierów wartościowych: - publiczny, który ma podstawowe znaczenie, jest rynkiem zinstytucjonalizowanym, uczestniczą w nim liczni emitenci i posiadacze papierów wartościowych oraz inwestorzy, - prywatny, który ma marginalne znaczenie, nie ma sformalizowanego charakteru, a transakcje zawierane są indywidualnie pomiędzy posiadaczami i nabywcami papierów wartościowych, głównie nie dopuszczonymi do publicznego obrotu. Najważniejszymi charakterystykami inwestycji finansowych są: - dochód, - ryzyko, - płynność- . Dochód - Mierzy się go za pomocą stopy dochodu, inaczej nazywanej stopą zwrotu lub stopą rentowności. Zazwyczaj podawana jest ona w skali rocznej. W przypadku inwestycji prostej, tzn. takiej, która przynosi dochód jedynie na końcu okresu inwestowania, stopę dochodu wyznacza się na podstawie wzoru: R=(P1 - P0):P0 x100% gdzie: R - stopa dochodu inwestycji, P1 -wartość końcowa inwestycji, P0- wartość początkowa inwestycji, tj. kapitał, jaki zostaje zainwestowany. Przykłady: 1. Kwota pieniężna 1000 PLN zainwestowana na rok w depozyt terminowy oprocentowany na 16% daje wartość końcową 1160 PLN. Stopa dochodu tej inwestycji wynosi: (1160- 1000) : 1000 = 16%. 2. Kwota pieniężna 1000 PLN zainwestowana na pół roku w depozyt terminowy oprocentowany na 16% daje wartość po pół roku 1080 PLN. Kwota ta zainwestowana na następne pół roku w ten sam depozyt oprocentowany na 16% daje wartość końcową po roku 1166,40 PLN. Stopa dochodu tej inwestycji wynosi: (1166,40 - 1000) : 1000 = 16,64%. 3. Kwota pieniężna 1000 PLN zainwestowana na pół roku w depozyt terminowy oprocentowany na 16% daje wartość po pół roku 1080 PLN. Kwota ta zainwestowana na następne pół roku w ten sam depozyt oprocentowany na 18% daje wartość końcową po roku 1177,20 PLN. Stopa dochodu tej inwestycji wynosi: (1177,20 -1000) : 1000 = 17,72%. Tym samym wzorem oblicza się stopę dochodu tzw. inwestycji kuponowej, z tym, że istotna jest stopa reinwestycji, tzn. w jaki sposób zainwestowane są dochody uzyskiwane w trakcie trwania inwestycji. Przykłady: Inwestycja sumy pieniężnej 1000 PLN w depozyt kwartalny, odnawialny co kwartał przez okres roku. Oprocentowanie wynosi 20% i nie zmienia się przez cały czas. Stopa dochodu z tej inwestycji zależy od zainwestowania uzyskiwanych co kwartał odsetek. Rozpatrzmy trzy sytuacje: SYTUACJA 1. Odsetki doliczane są do kapitału, zwiększając wartość depozytu, wtedy wartość końcowa inwestycji jest sumą, na którą składają się: 1. Kapitał po upływie roku: 1000 PLN. 2. Odsetki uzyskane po pierwszym kwartale (równe 50 PLN) zainwestowane na trzy następne kwartały przy stopie 20% (5% kwartalnie): 50 (1,05) (1,05) (1,05) = 57,88 PLN. 3. Odsetki uzyskane po drugim kwartale (równe 50 PLN) zainwestowane na dwa następne kwartały przy stopie 20% (5% kwartalnie): 50 (1,05) (1,05) =55,12 PLN. 4. Odsetki uzyskane po trzecim kwartale (równe 50 PLN) zainwestowane na następny kwartał przy stopie 20% (5% kwartalnie): 50 (1,05) = 52,50 PLN. 5. Odsetki uzyskane po czwartym kwartale (równe 50 PLN) = 50 PLN. Wartość końcowa wynosi 1215,50 PLN. Stopa dochodu tej inwestycji wynosi: (1215,50-1000) /1000 =21,55%. SYTUACJA 2. Odsetki inwestowane są w akcje, dające 30% dochodu (w skali rocznej), wtedy wartość końcowa inwestycji jest sumą, na którą składają się: 1. Kapitał po upływie roku: 1000 PLN. 2. Odsetki uzyskane po pierwszym kwartale (równe 50 PLN) zainwestowane na trzy następne kwartały przy stopie 30% (7,5% kwartalnie): 50 (1,075) (1,075). (1,075) =62,11 PLN. 3. Odsetki uzyskane po drugim kwartale (równe 50 PLN) zainwestowane na dwa następne kwartały przy stopie 30% (7,5% kwartalnie): 50 (1,075) (1,075) = 57,78 PLN. 4. Odsetki uzyskane po trzecim kwartale (równe 50 PLN) zainwestowane na następny kwartał przy stopie 30% (7,5% kwartalnie): 50 (1,075) = 53,75 PLN. 5. Odsetki uzyskane po czwartym kwartale (równe 50 PLN) = 50 PLN. Wartość końcowa wynosi 1223,64. Stopa dochodu tej inwestycji wynosi: (1223,64 -1000)/1000 = 22,36%. SYTUACJA 3. Odsetki przeznaczane są na bieżącą konsumpcję (stopa reinwestycji wynosi 0%), wtedy wartość końcowa inwestycji jest sumą, na którą składają się: 1. Kapitał po upływie roku: 1000 PLN. 2. Odsetki uzyskane po pierwszym kwartale: 50 PLN. 3. Odsetki uzyskane po drugim kwartale: 50 PLN. 4. Odsetki uzyskane po trzecim kwartale: 50 PLN. 5. Odsetki uzyskane po czwartym kwartale: 50 PLN. Wartość końcowa wynosi 1200 PLN, co daje stopę dochodu równą: (1200 - 1000)/ 1000 = 20%. Warto pamiętać o następujących zależnościach: Im wyższa stopa oprocentowania instrumentu, tym wyższa stopa dochodu inwestycji. Im częstsza reinwestycja (kapitalizacja), tym wyższa stopa dochodu. Im wyższa stopa reinwestycji, tym wyższa stopa dochodu. Stopa dochodu dla inwestycji powinna być wyższa niż inflacja. Maksymalna możliwa wartość stopy dochodu nie jest ograniczona. Ryzyko - dla większości ryzyko kojarzy się z możliwością poniesienia straty, a więc ma odcień negatywny. Jednak w przypadku inwestycji finansowych ryzyko można rozumieć szerzej. Otóż: Ryzyko jest to możliwość osiągnięcia wyniku inwestycji niezgodnego z oczekiwaniami. Na przykład: inwestujący w akcje firmy spodziewa się, że ich wartość w ciągu miesiąca wzrośnie o 10%. Może się zdarzyć, że wartość akcji spadnie w ciągu miesiąca o 5% i jest to efekt negatywny ryzyka. Może się jednak również zdarzyć, że wartość akcji w ciągu miesiąca wzrośnie o 20% i jest to efekt pozytywny ryzyka. Im większy dochód chce osiągnąć inwestor, tym wyższe ryzyko musi ponieść. Rodzaje ryzyka W inwestycjach finansowych występują różne rodzaje ryzyka. Do najważniejszych należą: Ryzyko niedotrzymania warunków. Pojawia się wtedy, gdy jedna ze stron kontraktu nie spełnia warunków przewidzianych w kontrakcie, tzn. nie płaci drugiej stronie pieniędzy. W sytuacji gdy stroną kontraktu jest Państwo, np. w przypadku obligacji skarbowych, ryzyko niedotrzymania warunków jest praktycznie zerowe (pomijamy kataklizmy dziejowe). Ryzyko niedotrzymania warunków może spowodować, że utraci się zainwestowany kapitał, tzn. stopa dochodu wyniesie minus 100%. Ryzyko walutowe. Pojawia się wtedy, gdy inwestor kupuje instrument finansowy wyrażony w innej walucie niż waluta jego kraju. Przykładem jest tu zainwestowanie w depozyt dolarowy. Właściwa stopa dochodu zależy wówczas od zmiany kursu walutowego. Ryzyko inflacji. Pojawia się wtedy, gdy stopa inflacji może być wyższa niż stopa dochodu inwestycji. Przykładem są tutaj rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe, będące rachunkami a vista, których oprocentowanie z reguły jest niższe od stopy inflacji. Ryzyko polityczne. Pojawia się, gdy zachodzi możliwość uchwalenia ustaw wpływających na dochód z inwestycji finansowych, np. wprowadzenie korzyści podatkowych z tytułu inwestowania w papiery wartościowe (efekt pozytywny ryzyka politycznego) lub zniesienie takowych korzyści podatkowych (efekt negatywny ryzyka politycznego). Pojawia się również na przykład przy możliwości wystąpienia konfliktów militarnych. Ryzyko stopy procentowej - pojawia się wtedy, gdy stopa oprocentowania instrumentu finansowego (np. obligacji) jest stała, a na rynku finansowym zachodzą zmiany stóp procentowych. Ryzyko płynności - pojawia się wtedy, gdy występują kłopoty ze sprzedażą instrumentu finansowego w krótkim okresie po oczekiwanej przez inwestora cenie. Ryzyko krótkookresowych zmian cen - pojawia się przy inwestycjach krótkoterminowych, gdy ceny instrumentów finansowych zmieniają się pod wpływem nastrojów rynku, o których nierzadko decydują czynniki emocjonalne.  Ryzyko rynkowe - występuje, gdy stopy dochodu inwestycji zależą w mniejszym lub większym stopniu od sytuacji na rynku finansowym. Na przykład w przypadku "rynku byka" (hossy) na rynku akcji stopy dochodu akcji przeważającej większości spółek rosną, a w przypadku "rynku niedźwiedzia" (bessy) na rynku akcji stopy dochodu akcji przeważającej większości spółek spadają. Ryzyko zarządzania - pojawia się w wypadku zakupu instrumentów finansowych, których dochód zależy od wyników osiągniętych przez podmiot emitujący te instrumenty. Na przykład źle zarządzana spółka nie uzyskuje dochodów, co powoduje niewypłacanie dywidend od akcji.  Rodzajów ryzyka jest oczywiście więcej. Zgodnie z regułą, że im większe ryzyko ponosi inwestor, tym wyższego dochodu wymaga, można stwierdzić, że za każdy  dodatkowy ponoszony rodzaj ryzyka inwestor wymaga premii w postaci dodatkowego dochodu. Im większe możliwe zmiany wartości inwestycji, tym większe ryzyko. Jako przykład weźmy akcje dwóch spółek, A i B. Akcja spółki A w ostatnich czterech latach osiągnęła następujące stopy dochodu: 50%, -20%, 80%, -10%. Wynika z tego, że średnia stopa dochodu akcji tej spółki wynosiła 25%. Z kolei akcja spółki B w ostatnich czterech latach osiągnęła następujące stopy dochodu: 23%, 27%, 24%, 26%. Wynika z tego, że średnia stopa dochodu akcji tej spółki wynosiła również 25%. Z punktu widzenia stopy dochodu obie inwestycje nie różnią się. Jednak akcja spółki A obarczona jest dużo wyższym ryzykiem. Inwestując w nią można było uzyskać 80% dochodu, a więc znacznie więcej niż średnia stopa dochodu, można było również stracić 20%. Z kolei w przypadku akcji spółki B ryzyko jest niewielkie, gdyż zrealizowane stopy dochodu różnią się niewiele od średniej stopy dochodu. Płynność - oznacza możliwość zamiany przedmiotu inwestycji na gotówkę w krótkim okresie po oczekiwanej cenie. Jest to istotne wtedy, gdy istnieje konieczność niespodziewanego wydatku. Instrumenty finansowe, które nie są zbywalne, tzn. którymi nie dokonuje się obrotu, mają mniejszą płynność w porównaniu z instrumentami zbywalnymi. Spośród dwóch inwestycji różniących się jedynie długością okresu inwestycyjnego, inwestycja krótkoterminowa jest zwykle bardziej płynna. Inwestycje bardziej płynne zwykle charakteryzują się niższym dochodem. Ta reguła wynika z faktu, że w przypadku inwestycji mniej płynnych występuje ryzyko płynności, za co inwestorzy wymagają wyższej stopy dochodu. Poniższa tabela zawiera charakterystykę przykładowych inwestycji.   Rodzaj inwestycji Dochód Ryzyko Płynność Dzieła sztuki duży średnie mała Nieruchomości duży średnie mała Lokata w banku z gwarancjami Skarbu Państwa mały małe duża lub średnia Obligacje skarbowe mały małe duża Akcje spółki duży lub średni duże średnia 2.1.4 Fundusze inwestycyjne i emerytalne Rozproszenie ryzyka i profesjonalne zarządzanie Podstawową zaletą gromadzenia w funduszach inwestycyjnych środków pieniężnych wielu inwestorów jest możliwość zwiększania liczby nabywanych instrumentów finansowych i zmniejszenie w ten sposób obciążenia posiadanego portfela inwestycyjnego ryzykiem indywidualnym, związanym z poszczególnymi instrumentami. Pojedynczy inwestor z reguły może nabyć jedynie kilka kilkanaście instrumentów finansowych, a im mniej nabył - tym większe dla niego jest ryzyko zmniejszenia wartości portfela na skutek zmniejszenia wartości jednego z instrumentów znajdujących się w portfelu. Drugą najważniejszą zaletą gromadzenia środków pieniężnych w funduszach inwestycyjnych jest profesjonalne zarządzanie wniesionym do funduszy majątkiem oferowane przez zarządzających funduszami. Należy dodatkowo zauważyć, że koszt takiego zarządzania jest dla pojedynczego inwestora znacznie niższy, niż w przypadku usług świadczonych wyłącznie na jego rachunek. Niższe koszty transakcji, obniżenie kosztów inwestowania Ponieważ fundusze inwestycyjne inwestują środki zgromadzone od wielu inwestorów (uczestników funduszu), transakcje zawierane przez fundusze mają znacznie większy wolumen i wartość, niż transakcje zawierane przez pojedynczych inwestorów. Powoduje to obniżenie kosztu zawarcia transakcji, bowiem praktyką stosowaną na większości rynków kapitałowych, w tym w Polsce, jest obniżanie wysokości prowizji pobieranej przez biura maklerskie wraz ze wzrostem wartości realizowanych zleceń. Dokonanie jednej dużej transakcji zakupu lub sprzedaży danego papieru wartościowego jest mniej kosztowne niż zawarcie wielu transakcji opiewających na mniejsze liczby danego papieru wartościowego. Przykład: Na giełdzie jest notowanych 6 spółek, kurs początkowy każdej z nich wynosi 20,00 PLN.   Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 cena 20 PLN cena 20 PLN cena 20 PLN cena 20 PLN cena 20 PLN cena 20 PLN Inwestorzy A i B postanowili zainwestować na giełdzie po 3000,00 PLN każdy. W tym samym czasie na giełdzie inwestował fundusz "X" posiadający 6000,00 PLN.    INWESTOR "A" Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 50 akcji 50 akcji 50 akcji - - - RAZEM 3000,00 PLN INWESTOR "B" Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 - - - 50 akcji 50 akcji 50 akcji RAZEM 3000,00 PLN FUNDUSZ "X" Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 50 akcji 50 akcji 50 akcji 50 akcji 50 akcji 50 akcji RAZEM 6000,00 PLN Po pewnym czasie cena akcji zmieniła się następująco:    WARIANT  I Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 cena 22 PLN cena 24 PLN cena 26 PLN cena 18 PLN cena 16 PLN cena 14 PLN WARIANT  II Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 cena 26 PLN cena 12 PLN cena 34 PLN cena 16 PLN cena 14 PLN cena 28 PLN W wariancie l inwestorzy i fundusz posiadają:    INWESTOR "A" Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 50 akcji po 22 PLN 50 akcji po 24 PLN 50 akcji po 26 PLN - - - RAZEM 3600,00 PLN INWESTOR "B" Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 - - - 50 akcji po 18 PLN 50 akcji po 16 PLN 50 akcji po 14 PLN RAZEM 2400,00 PLN FUNDUSZ "X" Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 50 akcji po 22 PLN 50 akcji po 24 PLN 50 akcji po 26 PLN 50 akcji po 18 PLN 50 akcji po 16 PLN 50 akcji po 14 PLN RAZEM 6000,00 PLN W wariancie II inwestorzy i fundusz posiadają:    IINWESTOR "A" Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 50 akcji po 26 PLN 50 akcji po 12 PLN 50 akcji po 34 PLN - - - RAZEM 3600,00 PLN INWESTOR "B" Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 - - - 50 akcji po 16 PLN 50 akcji po 14 PLN 50 akcji po 28 PLN RAZEM 2900,00 PLN FUNDUSZ "X" Spółka 1 Spółka 2 Spółka 3 Spółka 4 Spółka 5 Spółka 6 50 akcji po 26 PLN 50 akcji po 12 PLN 50 akcji po 34 PLN 50 akcji po 16 PLN 50 akcji po 14 PLN 50 akcji po 28 PLN RAZEM 6500,00 PLN Powyższy przykład nie uwzględnia profesjonalnego zarządzania i niższych kosztów transakcji, przy czym w oczywisty sposób profesjonalny dobór akcji w portfelu doprowadziłby do przewagi, w szczególności w długim okresie, funduszu nad pojedynczym inwestorem, a różnica ta wzrastałaby wraz z liczbą inwestorów i równoległym wzrostem porównywanej masy (wartości) funduszu, już tak prosty przykład, jak sumowanie dwóch portfeli inwestycyjnych, pokazuje, że rozproszenie prowadzi do minimalizacji ryzyka. Niestety, kosztem minimalizacji ryzyka jest również ograniczenie, do pewnego stopnia, zysku osiąganego z inwestycji. Profesjonalne zarządzanie portfelem inwestycyjnym jest metodą na połączenie zalet rozproszenia ryzyka bez nadmiernej utraty potencjalnych zysków. Fundusz otwarty, jednostki uczestnictwa Jest to najbardziej popularny typ funduszu inwestycyjnego w Polsce. Fundusz otwarty zbywa jednostki uczestnictwa i dokonuje ich odkupienia na żądanie uczestnika funduszu. Z chwilą odkupienia jednostki uczestnictwa są umarzane z mocy prawa. Jednostka uczestnictwa stanowi tytuł do udziału w aktywach funduszu. Jednostka uczestnictwa jest nie oprocentowana. Jeżeli wartość aktywów netto na jednostkę uczestnictwa spada, inwestorzy mogą ponieść stratę (jeśli umorzą jednostki po cenie niższej niż cena ich nabycia). Jednostki uczestnictwa są niezbywalne, czyli inwestorzy nie mogą sobie odsprzedawać jednostek i w ten sposób dokonywać wyceny aktywów funduszu, mogą je jedynie przedstawić funduszowi do odkupu. Ponieważ brak jest rynku wtórnego na jednostki uczestnictwa - brak jest rynkowej wartości jednostki uczestnictwa; podawana jest jedynie wartość jednostki według aktywów funduszu wyliczona przez fundusz i depozytariusz. Depozytariusz zapewnia, aby wartość aktywów netto i wartość jednostki uczestnictwa była obliczana zgodnie z przepisami prawa i statutem. Jednostki uczestnictwa podlegają dziedziczeniu. Inwestor może mieć udział w zysku bądź w drodze reinwestowania przyrostu wartości aktywów netto i powiększenia wartości jednostki uczestnictwa, bądź w drodze wypłaty okresowo obliczanej (np. co rok) nadwyżki aktywów funduszu ponad wartość środków wpłaconych przez uczestników funduszu.  Przykład 1: Fundusz "X" działa na zasadzie reinwestowania zysków. Inwestor nabył 100 jednostek uczestnictwa w tym funduszu płacąc 7,50 PLN za jednostkę. Po upływie określonego czasu wartość jednostki wzrosła do 10,00 PLN za 1 jednostkę. Inwestor zyskał 250,00 PLN (100 x 2,50 PLN). jeżeli chce zrealizować swój zysk, powinien umorzyć 25 jednostek uczestnictwa (przy założeniu ceny umorzenia jednostki = 10,00 PLN). Przykład 2: Fundusz "Y" działa na zasadzie wypłaty zysków. Inwestor nabył 100 jednostek uczestnictwa w tym funduszu płacąc 7,50 PLN za jednostkę. Po upływie określonego czasu wartość jednostki wzrosła do 10,00 PLN za 1 jednostkę. Inwestor zyskał 250,00 PLN (100 x 2,50 PLN). Zysk swój otrzyma w formie wypłaty 250,00 PLN zgodnie z zasadami działania funduszu "Y". Zbywanie i odkupywanie jednostek uczestnictwa Fundusz inwestycyjny ma obowiązek przyjmowania środków, które inwestorzy zamierzają wnieść do funduszu. Fundusz jest zatem z mocy prawa zobowiązany świadczyć usługi wszystkim, którzy na warunkach statutu danego funduszu stają się jego uczestnikami (obowiązek zawierania umów z inwestorami). Fundusz otwarty zbywa i odkupuje jednostki z częstotliwością określoną w statucie, nie rzadziej niż raz na dwa tygodnie. Ponieważ nowe jednostki są wydawane, a uprzednio wydane jednostki są umarzane po cenie liczonej według wartości aktywów netto (tj. wartości aktywów po odjęciu kosztów obciążających fundusz), aby fundusz mógł działać, niezbędne jest obliczanie wartości aktywów netto nie rzadziej niż w dniach, w których do funduszu są wnoszone środki oraz wypłaty w zamian za odkupione jednostki uczestnictwa (jeżeli codziennie następuje przyjmowanie środków do funduszu oraz wypłaty dla inwestorów - wówczas codziennie musi być obliczona wartość aktywów netto funduszu). Wnoszone do funduszu środki pieniężne są przeliczane na jednostki uczestnictwa nabywane przez uczestnika funduszu według "ceny" (tj. wartości aktywów netto funduszu na jednostkę uczestnictwa) z dnia dokonania tej operacji, a nie z dnia dokonania wpłaty środków przez inwestora. To samo dotyczy odkupienia jednostek i wypłaty - są one dokonywane również według wartości aktywów netto funduszu na jednostkę uczestnictwa z dnia wykonania operacji (przeliczenia jednostek na pieniądze). Zatem każdy inwestor zna "cenę", po jakiej w dniu składania zlecenia dokonywane jest zbywanie i odkupywanie jednostek uczestnictwa. Cena, po jakiej zostanie zlecenie wykonane, będzie tym bardziej odbiegała od znanej mu ceny z dnia złożenia zlecenia, im dłuższy okres minie między złożeniem zlecenia a jego wykonaniem. Terminy, w jakich najpóźniej nastąpi zbycie przez fundusz jednostek uczestnictwa po dokonaniu wpłaty na te jednostki, odkupienie przez fundusz jednostek uczestnictwa po zgłoszeniu żądania ich wykupienia nie mogą być dłuższe niż siedem dni. Przykład: Inwestor posiada 100 jednostek uczestnictwa w funduszu "X", po 7,50 PLN za 1 jednostkę (łącznie 100 x 7,50 PLN = 750,00 PLN). Po pewnym czasie wartość jednostki wzrosła do 10,00 PLN i inwestor postanowił odkupić 10 jednostek uczestnictwa tego funduszu. 1 lipca złożył zlecenie odkupienia 10 jednostek, tego dnia cena jednostki wynosiła 10,50 PLN. Jego zlecenie zostało wykonane 4 lipca, wówczas cena jednostki uczestnictwa wynosiła 10,30 PLN. Inwestorowi zostanie wypłacone 103,00 PLN (10 jednostek x 10,30 PLN = 103,00 PLN). Dystrybucja jednostek uczestnictwa Jednostki uczestnictwa są zbywane przez fundusz inwestycyjny bezpośrednio lub za pośrednictwem podmiotu prowadzącego działalność maklerską, który posiada zezwolenie KPWiG względnie innych instytucji, które uzyskają zezwolenie KPWiG na prowadzenie dystrybucji jednostek uczestnictwa. Fundusz inwestycyjny otwarty może lokować swoje aktywa (w określonych proporcjach) w papiery wartościowe, notowane na rynkach regulowanych, papiery, które są dopuszczone do publicznego obrotu, o ile będą w ciągu roku notowane na rynku regulowanym oraz (do 10% aktywów) w inne papiery wartościowe i krótkoterminowe wierzytelności pieniężne, a także w instrumenty pochodne, jednakże wyłącznie w celu ograniczenia ryzyka finansowego. Fundusz inwestycyjny otwarty może lokować swoje aktywa (w określonych proporcjach) w papiery wartościowe, notowane na rynkach regulowanych, papiery, które są dopuszczone do publicznego obrotu, o ile będą w ciągu roku notowane na rynku regulowanym oraz (do 10% aktywów) w inne papiery wartościowe i krótkoterminowe wierzytelności pieniężne, a także w instrumenty pochodne, jednakże wyłącznie w celu ograniczenia ryzyka finansowego. Specjalistyczny fundusz otwarty Jest to typ funduszu zbliżony do funduszu otwartego. Daje on jednak dodatkowe możliwości inwestycyjne - stosowanie ograniczeń jak w przypadku funduszu mieszanego, o ile statut funduszu przewiduje, że jego uczestnikami będą wyłącznie osoby prawne. Ponadto, statut może określać, jakie podmioty mogą być uczestnikami funduszu i w takim przypadku statut może także określać warunki, w jakich uczestnik może żądać odkupienia jednostek uczestnictwa. Statut funduszu może również zezwalać na dokonywanie wpłat papierami wartościowymi dopuszczonymi do publicznego obrotu, które uczestnicy nabyli na zasadach preferencyjnych lub nieodpłatnie, zgodnie z odrębnymi przepisami. Statut specjalistycznego funduszu inwestycyjnego otwartego może przewidywać utworzenie rady inwestorów jako organu kontrolnego. Tego typu fundusz będzie mógł być wykorzystywany do tworzenia tzw. III filaru ubezpieczeń emerytalnych.  Fundusz zamknięty, certyfikat inwestycyjny W odróżnieniu od funduszu otwartego fundusz zamknięty emituje określoną liczbę certyfikatów inwestycyjnych - papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu. Certyfikaty te nie mogą być nabywane przez fundusz, są natomiast przedmiotem wtórnego obrotu, co oznacza, że w każdej chwili można je kupić i sprzedać po aktualnej cenie rynkowej. Dzięki takiej konstrukcji wartość aktywów, którymi fundusz zarządza nie zmienia się w związku z przystępowaniem nowych uczestników lub umarzaniem jednostek uczestnictwa. Podobnie jak w funduszu specjalistycznym otwartym w funduszu inwestycyjnym zamkniętym działa rada inwestorów jako organ kontrolny. Fundusz zamknięty ma dość liberalne możliwości inwestycyjne - może on lokować środki (w odpowiednich proporcjach) w następujące zbywalne instrumenty: papiery wartościowe, wierzytelności, udziały w spółkach z o.o., waluty i instrumenty pochodne. Fundusz mieszany Jak sama nazwa wskazuje fundusz mieszany łączy w sobie pewne cechy funduszu otwartego i zamkniętego. Emituje on certyfikaty inwestycyjne, które jednak można odsprzedać funduszowi w terminach określonych w statucie (nie rzadziej niż raz do roku). Fundusz mieszany może lokować aktywa w papiery wartościowe (z wyjątkiem instrumentów pochodnych), chyba, że takich możliwości inwestycyjnych nie przewiduje statut, krótkoterminowe wierzytelności pieniężne, udziały w spółkach z o.o. oraz waluty. Fundusz powierniczy Obecnie na polskim rynku kapitałowym spotkać można również fundusze powiernicze, założone i funkcjonujące na podstawie ustawy Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi i funduszach powierniczych z 1991 r. Są to fundusze inwestycyjne typu otwartego, choć różnią się nieco od funduszy przedstawionych powyżej, zarówno pod względem konstrukcji prawnej, jak i ograniczeń inwestycyjnych. Do dnia 20 lutego 2001 roku fundusze te będą musiały zostać przekształcone w fundusze inwestycyjne otwarte, działające na podstawie przepisów ustawy o funduszach inwestycyjnych z 1997 r. Fundusz emerytalny jest osobą prawną której przedmiotem działalności jest gromadzenie środków pieniężnych i ich lokowanie, z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu po osiągnięciu przez nich wieku emerytalnego. Organem funduszu jest towarzystwo emerytalne, działające w formie spółki akcyjnej, które tworzy fundusz i zarządza nim. Towarzystwo prowadzi działalność jako: Powszechne towarzystwo emerytalne zarządza odpłatnie w celach zarobkowych tylko jednym otwartym funduszem emerytalnym. Członkami funduszu otwartego mogą zostać wszystkie osoby, które chcą zabezpieczyć sobie dochody na starość z chwilą zawarcia umowy z funduszem. Pracownicze towarzystwo emerytalne zarządza także tylko jednym pracowniczym funduszem emerytalnym. Nie może jednak mieć celu zarobkowego, zarządzając nim. Z reguły towarzystwo to tworzy pracodawca lub pracodawcy dla swoich pracowników. Członkiem funduszu pracowniczego może zatem zostać tylko pracownik twórcy funduszu. Z chwilą przystąpienia do funduszu, fundusz otwiera dla uczestnika rachunek, na który są wpłacane składki. Zgromadzone w ten sposób aktywa funduszu emerytalnego lokuje się w pewne papiery wartościowe, dążąc do osiągnięcia maksymalnego stopnia bezpieczeństwa i rentowności lokat. Każdy fundusz emerytalny jest zobowiązany wybrać depozytariusza, któremu powierza przechowywanie swoich aktywów. Nadzór nad działalnością funduszy emerytalnych sprawuje Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi, który jest centralnym organem administracji rządowej. 2.2 Publiczny obrót papierami wartościowymi w Polsce Nadzór nad rynkiem papierów wartościowych sprawuje Komisja Papierów Wartościowych i Giełd, która jest centralnym organem administracji rządowej do spraw obrotu papierami wartościowymi. Podstawowy zakres regulacji p.p.w. wyznacza pojęcie publicznego obrotu. Publicznym obrotem jest zarówno proponowanie przez emitenta lub inwestora (posiadacza papieru wartościowego) zawarcia transakcji, jak i dokonywanie transakcji, jeżeli zawarcie transakcji jest proponowane dowolnemu (nieoznaczonemu) inwestorowi, więcej niż trzystu inwestorom lub, gdy propozycja zawarcia transakcji jest przekazywana za pośrednictwem środków masowego przekazu (TV, radio, prasa itp.). Tak definiowany publiczny obrót ma obejmować wszelkie transakcje z (choćby potencjalnym) udziałem inwestorów, którzy nie posiadają dostatecznych informacji o emitencie i papierze wartościowym. Jeżeli istnieje możliwość włączenia do obrotu inwestorów nie będących profesjonalnymi uczestnikami obrotu papierami wartościowymi, należy zapewnić im korzystanie z pośrednictwa profesjonalnego domu maklerskiego oraz niezbędny zasób informacji do oceny inwestycji, a w szczególności ryzyka związanego z tą inwestycją. Drobni inwestorzy są chronieni regułami prawa o publicznym obrocie, sami bowiem z reguły nie byliby w stanie wydobyć informacji mogących stanowić podstawę do podjęcia decyzji inwestycyjnej. 2.2.1Dopuszczenie papieru wartościowego do publicznego obrotu Dopuszczenie do publicznego obrotu (inaczej zgoda na wprowadzenie do publicznego obrotu) jest decyzją administracyjną Komisji Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG), która umożliwia publiczną emisję, publiczną sprzedaż (ofertę) lub publiczny handel danym papierem wartościowym. Decyzja KPWiG jest wydawana po przeprowadzeniu specjalnego postępowania. KPWiG sprawdza przede wszystkim, czy emitent (np. spółka akcyjna) lub tzw. wprowadzający (np. akcjonariusz spółki zamierzający publicznie sprzedać swoje akcje) przygotowali prospekt emisyjny (zestaw informacji o emitencie i papierze wartościowym) zgodny z wymogami prawa. Za kompletność, prawdziwość i rzetelność przedstawienia informacji odpowiada emitent papieru wartościowego oraz podmioty, które wraz z nim sporządziły prospekt. Dopuszczenie do publicznego obrotu ma zatem zapewnić inwestorom niezbędny zasób informacji. Z dopuszczeniem do publicznego obrotu zostało zrównane złożenie do KPWiG zawiadomienia o emisji przez emitenta, który przez co najmniej 3 lata podlegał obowiązkom informacyjnym przewidzianym dla emitentów papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu. Nie zwalnia to z obowiązku sporządzenia i udostępnienia prospektu emisyjnego i odpowiedzialności za jego treść, jednakże znacznie przyspiesza dokonywanie emisji przez takie podmioty. Jeżeli w ciągu ostatniego roku emitent nie wywiązywał się właściwie z obowiązków informacyjnych KPWiG zachowuje prawo sprzeciwu, wobec takiego trybu wprowadzania papierów wartościowych do publicznego obrotu. Papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu mogą być, co do zasady, przedmiotem obrotu wyłącznie na rynku regulowanym. 2.2.2 Dematerializacja obrotu Do czasu utworzenia regulowanego, publicznego rynku papierów wartościowych zasadą prawa papierów wartościowych było, że obrót prawami inkorporowanymi (ucieleśnionymi) w papierze wartościowym odbywał się za pomocą dokumentu. W publicznym obrocie papierami wartościowymi odstąpiono od tej zasady, wprowadzając tzw. dematerializację obrotu. Rezygnując z posługiwania się dokumentem ułatwia się rozliczenia transakcji (nie trzeba fizycznie dostarczać nabywcy zakupionych przez niego papierów wartościowych), eliminuje się ryzyko kradzieży dokumentu, koszt jego wydrukowania i przechowywania. Posiadanie dokumentu zastąpione zostało ewidencjonowaniem stanu posiadania poszczególnych instytucji rynkowych (biur maklerskich, banków, funduszy powierniczych) w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych, zaś poszczególne instytucje finansowe (np. biura maklerskie) rejestrują stan posiadania swoich klientów. Konsekwencją dematerializacji obrotu jest konieczność posiadania przez inwestora rachunku inwestycyjnego (rachunku papierów wartościowych i rachunku pieniężnego), jeżeli inwestor chce wziąć udział w obrocie na publicznym, regulowanym rynku. W chwili obecnej, na papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu nie można wystawiać dokumentów, a jeżeli przed dopuszczeniem do publicznego obrotu zostały wystawione dokumenty papierów wartościowych, to przed dopuszczeniem powinny zostać zdeponowane i z chwilą dopuszczenia tracą moc prawną. W publicznym obrocie prawne znaczenie mają jedynie zapisy na właściwych rachunkach i rejestrach. 2.2.3 Pośrednictwo biur maklerskich Zasadą publicznego obrotu w większości zawieranych transakcji jest pośrednictwo biura maklerskiego. Z nielicznymi wyjątkami (np. transakcje między dwiema osobami fizycznymi) pośrednictwo biura maklerskiego jest obowiązkowe, bowiem od niego zależy ważność całej transakcji. Niezależnie od tego, czy w transakcji pośredniczyły biura maklerskie czy też nie, rozliczenia transakcji dotyczące papierów wartościowych muszą zostać przeprowadzone przez biura maklerskie prowadzące rachunki papierów wartościowych stron transakcji. Warunki świadczenia usług przez dane biuro maklerskie (w tym opłaty i prowizje) zawarte są w regulaminie świadczenia usług i prowadzenia rachunków inwestycyjnych, który stanowi element umowy zawieranej przez inwestora z danym biurem. Rola domów maklerskich Pośrednictwo w obrocie pozagiełdowym jest to dokładnie to samo, co działalność maklerów na giełdzie. Z kolei bardzo duże znaczenie dla CTO mają podmioty organizujące rynek dla jednego lub większej liczby papierów wartościowych. Podmiot organizujący rynek to polski odpowiednik znanej na świecie instytucji zwanej market maker, czyli dosłownie: "ten, który robi rynek". Zadaniem podmiotu organizującego rynek dla danego papieru wartościowego jest stałe podawanie własnych ofert kupna i sprzedaży oraz na żądanie członka CTO zawieranie transakcji zgodnych z podanymi ofertami. Oferta kupna to cena, po jakiej podmiot organizujący rynek zgadza się sprzedać papier wartościowy. Oczywiście cena w ofercie kupna jest niższa niż cena w ofercie sprzedaży. Różnica to potencjalny dochód podmiotu organizującego rynek, który dokonuje transakcji na własny rachunek. W podawanych ofertach maksymalna rozpiętość cen nie może przekroczyć 100% ceny w ofercie kupna. Jeśli zatem na przykład oferta kupna podmiotu organizującego rynek akcji pewnej spółki wynosi 35,00 PLN, to oferta sprzedaży nie może być wyższa niż 70,00 PLN (wtedy rozpiętość wynosi 35,00 PLN, a więc 100% ceny w ofercie kupna). Można powiedzieć, że podmiot organizujący rynek ma za zadanie dbać o płynność rynku, właśnie poprzez podawanie oferty kupna i sprzedaży. Potencjalnie płynność papierów wartościowych na rynku pozagiełdowym może być bardzo duża. 2.2.4 Zawieranie transakcji Podstawową częścią CTO jest tzw. ekran CTO, na którym bezpośrednio reprezentuje się informacje o ofertach kupna i sprzedaży, a także inne informacje dotyczące obrotu. Po realizacji transakcji, jak również po zakończeniu dnia oferty są usuwane z ekranu. Transakcji na CTO można dokonywać w dni robocze. W jednym dniu można dokonywać wielu transakcji tym samym papierem wartościowym. Nie ma tu ograniczeń, jeśli chodzi o wahania kursów, które to ograniczenia występują na GPW. Składanie zleceń na CTO odbywa się za pośrednictwem biur maklerskich. 2.2.5 Organizacja regulowanego rynku papierów wartościowych Warunkiem udziału w transakcjach na regulowanym rynku papierów wartościowych (na giełdzie lub w regulowanym obrocie pozagiełdowym) jest pośrednictwo instytucji działających na tym rynku. Na rynkach regulowanych nie ma wyjątków od tej zasady i transakcje bez udziału podmiotów prowadzących działalność maklerską nie są dopuszczalne. Transakcję kupna lub sprzedaży zawiera się za pośrednictwem biura maklerskiego, które dokona zleconej mu transakcji na giełdzie lub na regulowanym rynku pozagiełdowym (na regulowanym rynku pozagiełdowym podmiot prowadzący działalność maklerską może zawrzeć transakcję bezpośrednio z klientem, kupując od niego lub sprzedając mu papiery wartościowe). Maklerzy, domy maklerskie i banki prowadzące działalność maklerską Podmioty prowadzące działalność maklerską są instytucjami finan