Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

W okresie pozytywizmu dominował realistyczny typ twórczości. Poetyka prozy realistycznej odwoływała się do przeświadczenia o rozumnej i celowej ewolucji, o istnieniu nienaruszalnych praw w świecie natury, do której należy i człowiek. Zakładała możliwość pełnego poznania rzeczywistości. W latach 1880-1919 proza realistyczna uległa przekształceniu i kształtuje się model powieści i noweli młodopolskiej. Jest okres szukania sposobów wyjścia poza realizm. Poszukiwania te doprowadziły do wykorzystania i adaptacji motywów i struktury narracji prozy realistycznej oraz do odnalezienia nowych poetyk. Koniec XIX wieku odznacza się w prozie skrzyżowaniem różnych poetyk. W pierwszym 10-leciu, kiedy formował się model prozy przełomu, charakteryzował się ten okres współistnieniem dwóch pokoleń literackich - pozytywistów i twórców z okresu neoromantyzmu, a tym samym współistnieniem dwóch modeli prozy: realistycznej, impresjonistyczno-symbolicznej i naturalistycznej. Na przełomie XIX i XX wieku realistyczny typ prozy kontynuowany jest na dwa sposoby. Żyją i tworzą pisarze ukształtowani pod wpływem prozy Orzeszkowej i Prusa. Ich twórczość po roku 1890 jest przedłużeniem, z modyfikacjami wzoru pozytywistów. Utrzymane są w tym tonie powieści Orzeszkowej "Dwa bieguny" - 1893 i "Bena noti". To powieść o problemach społecznych, charakteryzująca się rzetelną obserwacją środowiska, temat - konflikt powstały przy zetknięciu się ludzi z różnych stanów. Lata 1880-90 przynoszą załamanie pozytywizmu, wiary w postęp cywilizacyjny, w bezkonfliktowe społeczeństwo, kwestionowanie wizji rzeczywistości celowej, uporządkowanej według realistów. Kryzys ten istnieje także w świadomości prozaików realistów. W ich świadomości skomplikowały się relacje społeczeństwo - jednostka. Scjentyzm nasycać się zaczął elementami metafizycznymi, a psychologiczna determinacja ludzkiego losu, często górować zaczęła nad motywacją społeczno-ekonomiczną - typową dla realizmu. Zasada odwzorowywania rzeczywistości obowiązywała nadal ale rzeczywistość ta w znacznie większym stopniu stawała się niezrozumiała, nie dająca się wytłumaczyć w kontekście racjonalności, celowości. Oprócz zmian w obrębie tematyki i filozofii nastąpiło przekształcenie formy prozatorskiej. Punkt ciężkości z akcji przyczynowo-skutkowej przesunął się ku analizie psychologicznej. Spowodowało to, że narrator odautorski coraz częściej ustępuje narracji z perspektywy postaci. Można powiedzieć, że powstająca proza ma charakter bardziej personalny niż autorialny. Połączone to jest z częściową zmianą funkcji poznawczej na funkcję ekspresywną, a ten ewolucyjny proces, który się dokonuje można określić jako modernizowanie się światopoglądu i poetyki prozy realistycznej. Np. powieści: H. Sienkiewicza "Bez dogmatu" - 1891, czy "Melancholia" E. Orzeszkowej. Sienkiewicz "Bez dogmatu" daje portret bezideowca, ukazuje człowieka o psychice sceptyka, który nie wierzy w dogmaty religijne, postęp.

Naturalizm młodopolski jest zjawiskiem obecnym w literaturze głównie za sprawą Przybyszewskiego. Jego utwory, bardzo wówczas modne, mówiły o konieczności prawdy i konieczności odrzucenia wszelkich względów moralnych i dydaktycznych. Detalizacja, fotograficzność, zezwierzęcenie człowieka, koncepcja walki o byt to cechy charakterystyczne dla niego. Powieści i poematy Przybyszewskiego akcentują objawy patologii psychicznej i fizycznej. Głównie deformuje psychiczne osobowości, jego bohaterzy są chorzy ze względu na chorą psychikę. Nowe techniki narracyjne w naturalizmie. Zamiast kompozycji akcji przyczynowo-skutkowej następuje rozbicie fabuły na szereg obrazów. Powieść to szereg scen. Zwykle w dziełach obie kompozycje są zachowane tzn. przyczynowo-skutkowa i sceny. Np. "Ludzie bezdomni". Narracja realistyczna w trzeciej osobie lub w pierwszej osobie - subiektywna. Opisy naturalistyczne są niezwykle rozbudowane. Przewaga elementów opisowych nad fabułą.

Impresjonizm zaważył na prozie młodopolskiej. Zmiany w przedstawianiu rzeczywistości. Najważniejsze staje się podmiotowe przeżycie rzeczywistości przez bohatera. Stąd charakterystyczne dla impresjonizmu nasycenie pejzażu treściami emocjonalnymi. Charakterystyczne zatarcie źródła emocji tzn. podmiotowy charakter emocji zostaje wytłumiony, a uczucia i nastrojowość są wmieszane w krajobraz. Nacisk kładzie się na niepowtarzalność przeżycia jednostkowego, ukazywane są przelotne stany psychiczne. Przeżycia, myśli bohatera ukazane są najczęściej przez reakcje emocjonalne o charakterze ekstremalnym, skrajnym np. wstręt. Postacie (konstrukcja) - zanika określoność społeczna, ideowa. Prowadzi to do zakłócenia spoistości psychologicznej bohatera. W jego postępowaniu akcentowane jest uleganie emocjom, instynktowi. U bohatera impresjonistycznego emocje biorą górę nad rozumem. Proza lat 1890-1918 jest świadectwem łączenia i godzenia różnych technik - realizm, impresjonizm, naturalizm, symbolizm, ekspresjonizm. Klasycznym przykładem powieści z przełomu wieku jest powieść łącząca cechy powieści realistycznej (funkcje poznawcze, pasja obserwacyjna społeczeństwa, służba narodowa) z postulatem ukazywania metafizycznej strony człowieka, psychologicznych komplikacji, trudności z odpowiedzeniem na pytanie o sens egzystencji np. twórczość Stefana Żeromskiego . Godzi on na pozór elementy społeczne. W jego prozie pasja publicystyczna i dbałość o kształt artystyczny wypowiedzi. Są u niego inspiracje naturalistyczne, impresjonistyczne i realistyczne. O konfrontacji realizmu świadczą:

1. świadome nawiązywanie do tematów będących domeną prozy realistycznej np. powracający wątek narodowo - wyzwoleńczy, powstania 1863 roku, problem tragizmu walki, z romantyzmu wyrosły motyw poświęcenia w walce
2. obecność problematyki społecznej (romantyk w kapeluszu pozytywisty), niesprawiedliwość społeczna, pasje obserwacyjne, losy ludzkie na tle społecznych, klasowych uwarunkowań

Wpływy impresjonistyczne:

1. narracja prowadzona z perspektywy postaci ("Ludzie bezdomni"), narratorem jest bohater. Różne wcielenia głównego bohatera.
2. otwarta kompozycja
3. liryzacja języka prozy, stosowanie mowy pozornie zależnej
4. impresjonistyczne psychologizowanie rzeczywistości bohatera

Brak bohaterów z cyganerii modernistycznej, brak konfliktu artysta-społeczeństwo. Jego bohater to pozytywista w swoim rodowodzie społecznym (Judym), ale jego psychika jest młodopolska. Np. Narracja pełna analiz, monologów wewnętrznych, pytań retorycznych. Psychika bohaterów Żeromskiego bardzo skomplikowana - młodopolska np. Judym.

Naturalizm Żeromskiego:

1. fotograficzność, inwentaryzacja rzeczywistości
2. okrucieństwo, sadyzm, zezwierzęcenie w opowiadaniach

"Ludzie bezdomni" - zastosowana różnorodna poetyka

1. realistyczna, charakterystyczna dla powieści pozytywizmu, Wyraża się ona w szerokiej prezentacji grup społecznych: ziemiaństwo, biedota miejska Warszawy, chłopi w Cisach, grupy zawodowe, pokazuje np. lekarzy, grupy narodowościowe - Polaków, Żydów. Stara się ukazać cechy charakterystyczne dla poszczególnych grup np. Styl życia i myślenia dyrekcji Cisów, sposób bycia dam ze środowiska arystokratyczno-ziemiańskiego, żydowskich handlarzy. Pokazane są realia o charakterze obyczajowym, które określają epokę, w której się dzieje akcja np. informacja o środkach lokomocji - pociągi, konne powozy, mężczyźni nosili cylindry. Także tzw. motywacja społeczna polegająca na tym, że postępowanie bohaterów jest wyjaśnione przynależnością do określonej grupy społecznej np. Judym i dyrektor kopalni lub Cisów.
2. cechy impresjonistyczne - widoczne w narracji, prawie cały świat w powieści przedstawiony jest z punktu widzenia głównego bohatera. W powieści mamy utożsamianie się perspektywy narratora z perspektywą bohaterów. Nie tyle ważne są fakty same w sobie, ile w odczuciu jednostkowym bohatera np. scena w Paryżu, w muzeum - Judym i cztery damy rozmawiające ze sobą. Ich rozmowa zostaje przytoczona gdy obok nich pojawia się Judym, O czym myślą panie tego narrator nie wie, ponieważ nie wie tego też Judym. Przyjęcie punktu widzenia bohatera ogranicza kompetencje narratora wszechwiedzącego i prowadzi do zastosowania mowy pozornie zależnej - narrator wypowiada się w imieniu bohatera. Nowy sposób konstruowania postaci w powieści XIX wieku, można mówić, że bohater był sportretowany w sposób pełny, portret skończony - wygląd zewnętrzny i cechy bohatera. W "Ludziach..." ta metoda zastosowana jest do niektórych postaci np. Krzywosąd. W powieści nie ma opisu wyglądu zewnętrznego Judyma, nie ma gotowych określeń jego charakteru. Wynikają one z czynów bohatera. Typowy dla narracji w tej powieści jest opis chwilowych przeżyć, nastrojów. Nastroje te nie są wyrażone wprost lecz za pomocą metafor i symboli (cecha Młodej Polski). Narrator sugeruje trudności w nazwaniu uczuć przeżywanych przez bohatera. Wiele jest zdań typu: "W człowieku coś się cieszyło na widok tych drzew i coś je pozdrowiło z głęboką czułością. Impresjonistyczne jest zainteresowanie narratora i Judyma krótkimi zjawiskami np. ulotny wyraz twarzy i uśmiech. Poszczególne rozdziały w powieści "Wenus", "Przyjdź", "Smutek" mają impresjonistyczny charakter, podporządkowane celowi przedstawienia przeżyć bohaterów. Nie mają one fabuły. Są one dla autora powieści młodopolskich bardzo ważne - są wyodrębnione choć bardzo krótkie.
3. symbolizm - konflikty moralne, wewnętrzne zmagania bohatera są przedstawione symbolicznie np. Symbol rozdartej sosny, która jest symbolem duchowego rozdarcia Judyma podejmującego dramatyczną decyzję rozstania z Joasią. W posępnym krajobrazie, pustkowiu skupiona zostaje uwaga narratora na rozdartej piorunem sośnie. W powieści wiele słów kluczy np. tytuł ma znaczenie symboliczne, Wenus, czerwona czapeczka (kapturek inżyniera samobójcy, widzi ją nawet we śnie).

"Chłopi"

Powieść głównie realistyczna, ale też elementy impresjonistyczne, naturalistyczne, obraz realistyczny wsi: rozwarstwienie, hierarchizacja, obyczaje chłopów, relacje wieś-dwór-pleban-administracja rosyjska. Realizm w bogactwie szczegółów, prace polowe, rozrywki, układy rodzinne.

Naturalizm - naturalistyczna koncepcja człowieka, ukazanie pierwotnych instynktów, namiętność, erotyzm, walka o byt, o ziemię. Brutalność zachowań chłopów, gwałtowność, bójka Szymka z Dominikową. Wbrew etyce chrześcijańskiej podnosi rękę na matkę. Bójka Antka z Maciejem Boryną. Pierwotnym instynktom podlega też Jagna, ulega Antkowi, osobowość pełna skłóconych uczuć, namiętności np. do księdza Janka Organistów. Człowiek jako cząstka natury, ściśle z nią powiązany. Pory roku determinują życie chłopów. Ziemia determinuje byt chłopa - walka o ziemię. Scena kiedy Kuba odrąbuje sobie nogę.

Impresjonizm głównie w opisach przyrody. Nad biologizmem Jagny dobudowana jest wynikająca z młodopolskości charakterystyczna konstrukcja kobiety niszczonej instynktem wsi. Zniszczona przez gromadę, nie są winni mężczyźni lecz ona.

Symbolizm - scena śmierci Boryny, Wychodzi o świcie na pole i sieje. Staje się on symbolem chłopa siewcy. Jego gest nabiera świętości rytuału, jest upoetyzowany w tym geście.