Romantyczny i pozytywistyczny sens patriotyzmu na wybranych przykładach z literatury polskiej
W epoce romantyzmu patriotyzm rozumiany był
przez pisarzy i obywateli jako podjęcie walki o wyzwolenie ojczyzny spod jarzma
zaborów, tyrteizm i poświęcenie wszystkiego, nawet życia, dla sprawy. Czasy te
są przecież epoką niewoli i dwóch powstań narodowych: listopadowego i
styczniowego.
Już w Konradzie Wallenrodzie, powieści
poetyckiej, która powstała na wygnaniu w Rosji, ukazał Adam Mickiewicz ofiarną
i bohaterską walkę za ojczyznę. Historia – akcja utworu rozgrywa się w czasach
rycerskich w XV wieku – jest tutaj płaszczem ochronnym przed carską cenzurą.
Główny bohater utworu, rycerz Konrad Wallenrod, działa podstępnie: zdradza i
zabija po to, aby wywalczyć wolność dla swojej ojczyzny – Litwy. Poeta
przekonuje w tej powieści Polaków, że sprawa wolności narodu jest najważniejsza
i z silniejszym przeciwnikiem (aluzyjnie Rosją) trzeba walczyć podstępnie.
W kolejnym utworze, II i IV części Dziadów,
który powstał po klęsce listopadowej, Adam Mickiewicz ukazuje męczeństwo młodzieży
i cierpienia całego narodu, znajdującego się pod zaborami. Przedstawia również
Konrada – wybitną jednostkę i poetę, który buntuje się nawet przeciwko Bogu,
narażając się na potępienie, dlatego iż zezwolił on na klęskę narodową. W
scenie Widzenie
księdza Piotra tłumaczy Mickiewicz Polakom, że
klęska listopadowa i upadek narodu jest wstępem do zmartwychwstania i
odrodzenia się. Hasło Polska Mesjaszem narodów nadawało sens polskim
cierpieniom i ofiarom. Dawało również pokrzepienie na przyszłość. W utworze tym
w scenie Salon warszawski i Bal u senatora potępia
Polaków, którzy nie umieli zachować godności
narodowej, szczególnie zaś tych, wysługujących się zaborcom.
W kilka lat po klęsce listopadowej powstała na
emigracji wielka epopeja narodowa Pan Tadeusz. Poeta przenosi swoją duszę
utęsknioną do utraconej ojczyzny i przypomina Polakom cierpiącym pod zaborami o
wielkim zrywie narodowym w epoce Napoleona, kiedy walczyli o wolność na
wszystkich frontach. Główny bohater
Jacek Soplica – ksiądz Robak – to nowy typ bohatera
romantycznego, który nie walczy z osamotnieniem, jak Konrad Wallenrod czy
Konrad, ale współpracuje z przedstawicielami całego narodu, ażeby porwać go do
walki. Wykreowanie takiego bohatera wiązało się z pewnością z dyskusjami
emigracyjnymi na temat przyczyn klęski listopadowej. Emigracja wiedziała już –
powstanie upadło przede wszystkim dlatego, że nie miało oparcia w narodzie. Należało
to w przyszłości zmienić i dlatego Adam Mickiewicz usiłuje o tym przekonać
czytelników. Ksiądz Robak działa we wszystkich trzech zaborach i jest gotowy do
ponoszenia wszelkich ofiar na rzecz swojej ojczyzny i wolności.
Wybuch powstania listopadowego został ukazany
entuzjastycznie przez Juliusza Słowackiego w Hymnie, Kuliku, Bogurodzicy i
Odzie do wolności. Wyrażał w nich zapał młodzieży powstańczej, wzywał do walki
i przekonywał, że jest ona obowiązkiem każdego Polaka. W Kordianie, który powstał
kilka lat po klęsce 1830 r., zastanawia się poeta nad przyczynami klęski
listopadowej. W dramacie przedstawia obraz społeczeństwa polskiego w latach
1829–31. W Przygotowaniu piętnuje ugodowość przywódców politycznych i
wojskowych powstania, ich niedołęstwo militarne, a nawet zdradę. Doprowadzają
oni naród do zguby. Arystokracja przybiera postać służalczą, zaś przedstawiciele
ludu warszawskiego bezczynnie obserwują pochód koronacyjny Mikołaja I. Tylko
nieliczni, np.
żołnierz kościuszkowski, wyrażają swoją wrogość
wobec cara, który właśnie koronuje się na króla Polski. Również krytycznie
ukazani są spiskowcy z Prezesem na czele, którzy planują zabójstwo Mikołaja I.
Konflikt w samym łonie spisku świadczy o braku dojrzałości jego uczestników.
Jeden tylko Kordian podejmuje się
śmiałego czynu, ale jest samotnym poetą i to powoduje,
że nie dokona dzieła swojego życia – nie zabije tyrana Europy i Polski. I choć
popełnia wiele błędów, swoją postawą przypomina Polakom, że dla ojczyzny
poświęcił coś najcenniejszego – życie i że nie powinni się oni nigdy pogodzić z
niewolą narodową.
Przyczyny klęski listopadowej przeanalizował
również poeta w Grobie Agamemnona. Literatura romantyczna rozumiała więc
patriotyzm jako obowiązek całkowitego poświęcenia się dla ojczyzny i
prowadzenia walki z zaborcą wszelkimi dostępnymi środkami. Analizowała ona
błędy popełniane przez Polaków, ażeby nie powtórzyły się w przyszłości. W epoce
tej pretendowała ona do roli przewodniczki narodu, a pisarz do roli jego
przywódcy.
Młode pokolenie pozytywistów, które doszło do
głosu po 1864 roku, widząc daremność zrywów niepodległościowych, zaczęło
nawoływać do skupienia wysiłków na działaniach ekonomicznych, jak również podniesieniu
na wyższy poziom kultury ludu, aby w przyszłości mógł on poprzeć zryw narodowy.
Dla pozytywistów patriotyzm to praca dla narodu i społeczeństwa. Dlatego z zachwytem
pisali oni o postępie nauki, głosili kult wiedzy i rozumu, nawoływali do
rozwijania produkcji kapitalistycznej i techniki. Pisarz pozytywista miał więc
dzięki swojej twórczości wychowywać społeczeństwo w duchu pracy na rzecz kraju.
Bohaterem, który poświęca całe swoje życie pracy
na roli, jest
Benedykt Korczyński z powieści Nad Niemnem Elizy
Orzeszkowej. Pragnie on nie dopuścić do utraty majątku i przekazuje go w ręce
syna. Rozumie, że przyszły nowe czasy, kiedy Polacy toczą walkę również na
śmierć i życie, jak w czasach romantyzmu, ale na polu gospodarczym.
Stanisław Wokulski, bohater Lalki Bolesława Prusa,
po powrocie z Syberii, dokąd został zesłany za udział w zrywie 1863 roku,
doskonale rozumie, że w czasach, które nadeszły, trzeba myśleć o rozwijaniu
przemysłu i handlu i organizować społeczeństwo polskie wokół tych problemów. I
choć motorem jego postępowania
jest miłość do kobiety, niemniej robi wszystko,
ażeby utrzymać się na powierzchni życia, a nawet wypłynąć na wierzch. Odrzuca
przesądy i uprzedzenia swojego środowiska i zdobywa majątek w sposób może
niezbyt właściwy dla byłego powstańca, ale skuteczny. A wszystko po to, aby móc
działać na większą skalę i nie tylko wśród mieszczaństwa, ale i wśród arystokracji.
Wspomaga przy tym naukowców, ponieważ wierzy, że tylko rozwój nauki może
przyczynić się do zlikwidowania nędzy.
Możemy więc śmiało powiedzieć, że choć romantyczny
i pozytywistyczny sens patriotyzmu wyglądał nieco inaczej, w gruncie rzeczy
dotyczył wciąż tej samej sprawy – Polski. Metody stosowane były inne: w
pierwszym przypadku chodziło o walkę i ofiarę, w drugim o pracę i poświęcenie.
Ale cel, ten najważniejszy pozo–
stawał ten sam – wyzwolenie Ojczyzny spod panowania
obcego i utrzymanie polskiej obecności kulturowej i gospodarczej na tych
terenach.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach