Rola tytułu i motta w utworze literackim (wybrane przykłady)

Motto to cytat postawiony przed tekstem utworu lub jego fragmentu (np. rozdziału w powieści czy poemacie, oświetlający zamysł autora, cechy charakterystyczne rozwijanego przezeń tematu lub ideologię dzieła) Poprzez umieszczenie pisarz daje często klucz do znaczeń swego utworu a równocześnie sygnalizuje fakt jego osadzenia w określonej tradycji myślowej i literackiej.

Motto Konrada Wallenroda brzmi: „Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia... trzeba być lisem i lwem”. Słowa te pochodzą z Księcia, autorstwa włoskiego historyka i polityka, Niccolo Machiavellego. Polscy działacze polityczni, walczący o niepodległość kraju, traktowali dzieło A. Mickie­wicza jako katechizm spiskowcy. W sytuacji, kiedy otwarta walka z zaborcą była niemożliwa, jedynym sposobem działania stawała się podstępna "metoda lisa". Nie wydaje się jednak, aby poeta gloryfikował postępowanie głównego bohatera, który, zdradziecko zdobywając zaufanie wroga jako wielki mistrz, wysyła wojska krzyżackie na pewną zgubę. Poeta pragnął raczej ukazać dramatyczny konflikt pomiędzy racjami historyczno-patriotycznymi a etyką postępowania.

Motto z ballady „Romantyczność” A. Mickiewicz brzmi „Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko”. Oznacza to, iż rzeczywistość można poznać przez uczucie, wiarę, cierpienie. Przeciwstawienie miłości rozumowi. Prawdy martwe poznawane za pomocą rozumu prowadza do świata materialnego. Prawdy żywe prowadza do poznania tajemnic świata duchowego.

Inne motta w literaturze to:

-          "Zdaje mi się, że widzę... Gdzie? Przed oczami duszy mojej - cytat z Goethego zamieszczony w "Sonetach krymskich" Mickiewicza.

-          "Kto poetę chcę zrozumieć musi pójść w świat poety" - cytat Goethego zamieszczony w "Sonetach krymskich" Mickiewicza.

Tytuł (łac. titulus - napis) - nazwa nadana dziełu przez jego autora i będąca pierwszym wyodrębnionym w nim odcinkiem. Nadawanie dziełom tytułów wiąże się z utrwaleniem ich treści na piśmie. W starożytnych zwojach i kodeksach rękopiśmienniczych zapis tytułowy umieszczany był na końcu po całości utworu, w średniowiecznych manuskryptach na dolnym cięciu księgi. Umieszczony na karcie tytułowej dzieła wydanego drukiem jest jednym z podstawowych czynników umożliwiających identyfikację dzieła. Jego forma pozostaje w wielorakich związkach z treściami utworu, który nazywa i symbolizuje a także ze sposobami zapisu dzieła i materialnym kształtem jego przekazu. Sposób konstruowania i budowa tytułów dzieł literackich podporządkowane są ogólnym zasadom poetyki dzieł i jako historycznie zmienne podlegają konwencjonalizacji (na równi z innymi składnikami dzieła).

Genezę tytułu „Dziadów” przedstawia A. Mickiewicz w odautorskim objaśnie­niu poprzedzającym utwór. Uroczystość Dziadów, obchodzona ku czci zmar­łych przodków na obszarach Wielkiego Księstwa Litewskiego, Prus i Kurlandii, wywodzi się z pogańskiego obrzędu, zwanego „ucztą kozia". Podczas tej uroczy­stości, której towarzyszył Guślarz, pełniący funkcję kapłana i poety, w ofierze a grzechy zabijano kozła, a pozostałe po uczcie szczątki zakopywano jako pożywie­nie dla duchów zmarłych. Dziady obchodzono cztery razy do roku (m.in. w wigilię Wszystkich Świętych i po Wielkanocy), w cerkwi, na cmentarzu, a w czasach współczesnych A. Mickie­wiczowi, kiedy duchowieństwo zabroniło organizowania obrzędu, potajemnie w pustych domach lub w kaplicy. W czasie trwania uroczystości przygotowywane poczęstunek dla rodziny oraz dziadów proszalnych, wywoływano duchy przod­ków, aby ofiarowanym jadłem i napojem ulżyć ich cierpieniu, a także słuchana wygłaszanych przez zmarłych moralnych rad i przestróg. Uroczystość Dziadów łączyła w sobie cechy pogańskiego obrzędu, ludowe wyobrażenia oraz pewne ele­menty tradycji chrześcijańskiej.

Inne tytuły w literaturze:

-          "Pan Tadeusz" A. Mickiewicz eksponuje w tytule Tadeusza, chociaż nie jest on głównym bohaterem utworu. Tytuł spełnia funkcję ideologiczną. Polsce nie są potrzebni ludzie z rozdartą duszą (Jacek Soplica) lecz żołnierze.

-          "Kordian" - "cor" znaczy serce, główny bohatter to człowiek kierujący się sercem, nie rozumem.

-          "Vede-mecum" (zbiór poetycki Norwida). Oznacza: podążaj za mną.

Występują różne rodzaje tytułów:

-          kontrtytuł - tytuł seryjny, nadrzędny w publikacjach wielotomowych

-          szmuctytuł - przedtytuł, skrócona forma tytułu dzieła

-          podtytuł - tytuł rozdziału

-          śródtytuł - wewnętrzny, nadawany poszczególnym fragmentom rozdziału

-          kolofon - tytuł końcowy, zawiera tytuł, nazwisko autora, miejsce i datę, ewentualnie nazwisko drukarza