Rola sztuki i artysty w programach i utworach Młodej Polski

      Gdyby nie narodził się artysta, nie mógłby on stworzyć sztuki. Młodopolscy pisarze chcieli uchwycić wszystkie elementy sztuki poprzez wyszukiwanie w utworach specyficznych racji, które mogłyby zbliżyć ich do charakteru dzieł danego artysty. Wiele zjawisk, zdarzeń i postaci miało znaczący wpływ na literaturę Młodej Polski. Sztuka odgrywała wielką rolę w życiu każdego. Wszyscy zaczęli interesować się procesami twórczymi artysty... Artysta stał się najpełniejszą reprezentacją pierwszorzędnych wartości estetyki i filozofii okresu: propagował indywidualność i sztukę.

       Manifest nowego kierunku w cyklu artykułów Artura Górskiego pt. „Młoda Polska” 1898 uznaje sztukę za jedyną wartość, postulat indywidualizmu i szczerości. Jednak odrzucenie skrajnego estetyzmu, nawiązanie do tradycji, zwłaszcza do Mickiewicza: „...żądamy od naszej sztuki, aby była polską na wskroś polską-bo jeśli straci rodzinność, straci tym samym siłę i wartość, i swoją rację bytu. Ale obok tego powinna być młoda mieć w sobie (...) płomiennego ducha Mickiewicza!”

       Innymi słowami określił rolę sztuki w apodyktycznym i ekstatycznym artykule pt. „Confiteon”1899 Stanisław Przybyszewski. Manifest prowokacyjny: sztuka jako wartość absolutna, która powinna być oddzielona od moralności i ideologii, SZTUKA JAKO KULT, RELIGIA DUSZY. Artysta obdarzony charyzmatem kapłan sztuki, stojący jak i ona ponad życiem i światem „Pan Panów nie okiełznany żadnymi prawami.” Gwałtowne polemiki wywołane artykułem, stosunkowo nikły i miały krótkotrwały wpływ na koncepcję literatury.

        Wyrazistą deklarację programu literatury elitarnej, służącej ponadczasowym wartościom estetycznym możemy odnaleźć w tekstach Zenona Przesmyckiego (Miriama) „Maurycy Maeterlich”, „Walka ze sztuką”. Został tam zawarty postulat „sztuki dla sztuki”, propagowanie teorii symbolizmu      (wielka sztuka jest zawsze symboliczna), zastało także zaakcentowanie nieuniknionej samotności wielkiego artysty, otoczonego niewrażliwym tłumem filistrów, nie chcącego tworzyć „dla chleba” aby w ten sposób tworzyć dla pospolitych gustów, tym samym skazywał się na brak społecznego zrozumienia.

         Merytoryczna polemika z założeniami Przybyszewskiego i Miriama zostaje poprowadzona przez Ludwika Krzywickiego „O sztuce i nie-sztuce” oraz Ignacego Matuszewskiego „Sztuka i społeczeństwo”. Zarzucali oni zacietrzewienie i nietolerancje dla odmiennych programów i poszukiwań twórczych. Dążenie do prawdy i niechęć do tendencyjności nie usprawiedliwia nakazu ucieczki od życia społecznego. Twierdzili, że problematyka etyczna, historyczna, polityczna jest równoprawnym tworzywem dzieła artystycznego (jak psychologia indywidualna i mistyka).

         Również Stanisław Brzozowski występuje przeciwko elitarnemu estetyzmowi Miriama. Zarzuca  odwrócenie od rzeczywistości, propagowanie „filozofii czynu” w społeczeństwie i dla społeczeństwa(społeczne i ideowe funkcje literatury) „Legenda Młodej Polski” 1910- proces krytyczny wytoczony Młodej Polsce za jej ucieczkę od życia, opieranie się na inteligencji – klasie zagubionej po kryzysie pozytywizmu , za „bezdziejową świadomość, dostrzeganie rysów wielkości m.in. Żeromskiego, Kasprowicza, Staffa, Wyspiańskiego”

         W literaturze młodopolskiej  ścierają się dwa wielkie modele, dwa wzory literatury i kultury narodowej:

·        Wzór sztuki i kultury służebnej wobec zadań id3eowych wynikających z życia narodu pozbawionego niepodległości, wzór ten znajduje swe uzasadnienie w tradycji romantycznej

·        Model pochodzący z inspiracji ogólnoeuropejskiej, zapoczątkowany buntem modernistycznym, wzór sztuki autonomicznej.

Wiara w absolutne znaczenie sztuki i rangę elity czyli cyganerii artystycznej ukazuje w swym manifeście Kazimierz Przerwa-Tetmajer pt. „Evviva l’arte!” : sztuka jest trwalsza od życia jej twórców, przeciwstawienie artysty filistrowi(człowiek ograniczony, obojętny na dobro ogółu: mieszczuch).

      Sztuka „teraźniejsza” stara się zmienić elementy „poprzedniej” tak aby „przyszła” mogła budować na niej swoje podstawy. Podobnie jest z epokami: Młoda Polska swoje korzenie wzięła z pozytywizmu, a Dwudziestolecie międzywojenne powstało na bazie Młodej Polski.