Renesansowa parenetyka. Omów odwołując się do wybranych utworów literackich
|
|
|
|
W dobie renesansu
literatura parenetyczna nadal pozostawała modna. Nowa optymistyczna epoka
propagowała nowe wzorce osobowe, ideały godne naśladowania. Nie są to już
średniowieczne posągi rycerza, władcy i świętego. Wzorce parenetyczne
renesansu to: - Wzorowy
ziemianin, przedstawiany głównie u Reja, choć także w "Pieśni
świętojańskiej o Sobótce" Jana Kochanowskiego. a)
"Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem"
to satyra na szlachtę i duchowieństwo napisana w formie dialogu, formie wypowiedzi
literackiej często stosowanej w średniowieczu, a potem w renesansie. Utwór
jest ostrym atakiem na przeżytki feudalizmu w polskim życiu zbiorowym. Rej
atakuje nawet politykę starego króla, który wciąż usiłuje bagatelizować
żądania mas szlacheckich. Jednocześnie nie szczędzi samej szlachty,
krytykując niedowład sądownictwa, panujące w sądach przekupstwo, złą
organizację wojskową, nieudolność władzy ustawodawczej, wadliwą gospodarkę
finansową państwa, życie ponad stan, prywatę, pijaństwo. Słowa krytyki stanu
szlacheckiego zawarte są w wypowiedziach Wójta i Plebana, który starając się
odepchnąć ataki Pana przedstawia przekupstwo urzędów, sądownictwa i
zabieganie szlachty o własne korzyści: A tkniż jedno świeckich urzędów
Jest-li tam nie więcej błędów A ze sta z was jeden siędzie Takiem kształtem
na urzędzie, Aby jedno prawdę mnożył A swe pożytki odłożył. Niepokój
autora budzi sytuacja w polskim sejmie, w którym wciąż brak jednomyślności,
("Już to kilka niedziel bają, a w ni w czym się nie zgadzają")
Każdy zaś z posłów myśli przede wszystkim o swych prywatnych interesach, nie
zaś o dobru publicznym i państwowym: Każdy na swe skrzydło goni; Pewnie
Pospolitej Rzeczy Żadny tam nie ma na pieczy. b)
"Żywot człowieka poćciwego", w którym autor przedstawia życie
polskiego szlachcica, dzieląc je na trzy okresy: dzieciństwo i młodość, wiek
dojrzały i starość. Dzieło ma charakter dydaktyczny, autor przedstawia obraz
idealnego szlachcica - ziemianina, którego głównymi zaletami moralnymi
powinna być cnota i poczciwość. Przedstawiając kolejno wszystkie okresy w
życiu człowieka, omawia na początku wychowanie i kształcenie dzieci i
młodzieży. Od najmłodszych lat należy czuwać nad obyczajami dziecka, strzec
je od złego przykładu i uczyć moralności. Być może pamiętając swoje
niefrasobliwe dzieciństwo, Rej sprzeciwia się zbyt surowemu i rygorystycznemu
wychowaniu, radząc, aby zwracać uwagę na ćwiczenia i rozrywki. O regularnym
wychowaniu i nauczaniu, o szkołach publicznych i uniwersytetach autor w ogóle
nie wspomina. W wieku młodzieńczym wystarczy, aby panicz wyjechał za granicę,
a po powrocie odbył praktykę, nauczył się ogłady towarzyskiej na jakimś
magnackim dworze. To zdaniem Reja wystarczy, aby uważać się za człowieka
odpowiednio przygotowanego do życia rodzinnego jak i społecznego. Rozważać
można tylko wybór różnych dróg życiowych, poeta jednak wyraźnie preferuje
stan ziemiański, który gwarantuje spokój sumienia. Księga druga jest
poświęcona wiekowi średniemu. Młody panicz po powrocie z magnackiego dworu
powinien się ożenić, a żona powinna mu być równa majątkiem i stanem. Ciesząc
się szczęściem rodzinnym i przyjemnościami pracy na roli nie powinien
szlachcic zapominać o powinnościach wobec ojczyzny, pełniąc na przykład
godność posła ziemskiego, czy też solidnie wywiązywać się z innego
powierzonego zadania. Autor stara się także wyjaśnić czytelnikowi, na czym
polega prawdziwe szlachectwo. Składa się na to pojęcie szereg cnót, takich
jak np. prawdomówność, umiar, rozsądek. Najohydniejsze zaś wady, nie godne
cnotliwego szlachcica to "sprośnie łakomstwo", czyli dążenie do
zdobycia bogactwa. To dążenie jest źródłem wszelkiej niesprawiedliwości i
zdzierstwa. Nadmierne bogactwo zaś prowadzi do życia ponad stan, rodzi chęć
użycia, zamiłowanie do wystawności i zbytków, takich jak "dziwne
ubiory", "pojazdy kosztowne", "potrawy wymyślne" i
"niepomierne pijaństwo". Szczególnie oburza się poeta na pijaństwo,
gdyż nałóg ten czyni człowieka podobnym do świni, oczy pijaka przypominają
oczy szczura, ubranie jego poplamione i ubłocone, a rozmowa z pijakiem
zupełnie jest bezsensowna. Bogactwo prowadzi również do pychy, bogatszy
koniecznie chce się wywyższyć nad uboższego, który z kolei w oczy będzie
pochlebiał bogatemu, a poza oczy będzie się z niego wyśmiewał. Każdy
szlachcic powinien zwalczać wszystkie te wady i przywary, a pielęgnować
cnoty, świadczyć dobrodziejstwa innym, pozyskiwać sobie prawdziwych
przyjaciół, a wówczas czeka szlachcica największa nagroda na ziemi, a
mianowicie "dobra sława". Zakończenie tej księgi to sielankowy, a
jednocześnie szczegółowy i drobiazgowy opis szczęśliwego, spokojnego życia
szlachcica na wsi, na łonie rodziny, które upływa wśród zajęć gospodarskich i
rozrywek. W księdze trzeciej przedstawiona jest starość szlachcica. Ta część
"Żywota (...)" jest mniej ciekawa, mało barwna, pozbawiona
interesujących obrazków obyczajowych. Najwięcej miejsca zajmują rozprawy
moralne o starości i śmierci, której jednak człowiek cnotliwy nie musi się
lękać. "Żywot
(...)" jest nieocenionym źródłem do poznania bytu i obyczajów szerokich
mas szlacheckich w XVI wieku. Odzwierciedlona w tym dziele została rejowska
radość życia, umiłowanie domu rodzinnego, najbliższych, pracy ziemiańskiej i
przyrody. Ten portret szlachcica - ziemianina ukazuje człowieka kierującego
się powszechnie znanymi cnotami i żyjącego zgodnie z naturalnymi prawami
cyklu biologicznego. c)
"Pieśń świętojańska o Sobótce" - nie zazdrości poeta tym, którzy
wysługują się na pańskich dworach, szukają bogactwa w zamorskich podróżach,
zarabiają w sądach jako obrońcy, lub co gorsza narażają życie dla zysku.
Natomiast oracz swą pracą na roli zapewni dostatek sobie, rodzinie i czeladzi,
tym bardziej, że oprócz plonów z ziemi, zbiera owoce z sadu, miód z barci, a
zagroda "jagniąt pełna" dostarcza wełny. Po zebraniu plonów
natomiast nadchodzi czas błogiego odpoczynku przy ciepłym kominku, pora zabaw
towarzyskich, polowań, łowienia ryb. Poeta przedstawia w wypowiedzi panny XII
typowo sielankowe obrazy: Stada igrają przy wodzie, A sam pasterz siedząc w
chłodzie, Gra w piszczałkę proste pieśni, A Faunowie skaczą leśni. Przedstawiony
świat jest zbyt piękny, aby był prawdziwy, życie ludu na łonie natury jest
upiększone, niemniej jednak niepodważalną zasługą Kochanowskiego jest
sięgnięcie do motywów ludowych, przedstawienie ludowego obrzędu Sobótki,
wzorowanie wypowiedzi poszczególnych panien na pieśniach ludowych, nawiązanie
do kultury ludu, klasy wówczas pogardzanej przez szlachtę. - Idealny
dworzanin, propagowany przez Łukasza Górnickiego w dziele pt. "Dworzanin
polski". W willi biskupa Maciejowskiego schodzą się dworzanie i
debatują. Są to mężczyźni, którzy ustalają następujący wzór: dworzanin
powinien łączyć dobre pochodzenie i wytworność z zaletami charakteru, wysoką
kulturę intelektualną z męstwem w czasie wojny, a rozwagą i umiarem w czasie
pokoju. Powinien on też wywierać dobry wpływ na przełożonego, znać sztukę,
zwłaszcza muzykę, i interesować się nią, mówić poprawnie językiem ojczystym i
nie wstydzić się go. Dzieło Górnickiego, będące wyrazem troski o wzrost
kultury dworskiej, spotkało się w "Żywocie (...)" z krytyką
Mikołaja Reja. - Wzorowy
patriota. a)
"Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego jest pierwszą polską
tragedią humanistyczną, utrzymaną w konwencji tragedii greckiej. Treść utworu
odwołuje się do mitu trojańskiego, tym samym nawiązuje do wydarzeń z
"Iliady" Homera. "Odprawa posłów greckich" zawiera
ładunek dydaktyczny, pouczający oraz prezentuje wzór godny naśladowania,
jakim jest Antenor - wzorowy patriota, nie daje się przekupić, jego zdaniem
należy zwrócić Helenę mężowi, nie narażać kraju na krwawą wojnę. Wygrywa
stronnictwo Parysa - posłowie greccy odjeżdżają z niczym, wojna jest
nieunikniona. Miłość do ojczyzny stawia Antenor nie tylko ponad dobra
materialne, lecz także ponad uczucia takie jak przyjaźń. Jego sylwetka jest
silnie skontrastowana z osobami Parysa (Aleksandra) i przekupnego posła
Iketaona. b)
"Kazania sejmowe" Piotra Skargi. Kazania zawierają przestrogi i
wołania o miłość do kraju, o rozsądek, o obawę przed anarchią i rozpadem
Rzeczypospolitej. To one stały się przyczyną faktu, iż w późniejszych
epokach, po upadku Polski, uznawano głos księdza Skargi za proroczy. To tu
Skarga używał obrazowych porównań i całe serce wkładał, by przekonać swoich
słuchaczy. Jako stronnik króla występował zatem przeciw samowoli
szlacheckiej, prywacie i zrywaniu sejmów. Na sześć chorób zapadła
Rzeczpospolita - głosił Skarga - I - nieżyczliwość ludzka i chciwość, II -
kłótnie i niezgody, III - herezja i niereligijność, IV - osłabienie władzy
króla, V - niesprawiedliwe prawo i VI - grzechy i złości jawne. Słynne jest
kazanie II, które te choroby wylicza, a Rzeczpospolitą porównuje do matki
rodzonej. W tym samym kazaniu porównuje kraj do tonącego okrętu. Kazań
sejmowych powstało osiem, a w VIII pada na Polskę wyrok upadku, który spotka
kraj, jeśli się nie opamięta i nie poprawi. c)
"O poprawie Rzeczypospolitej" - Andrzej Frycz-Modrzewski tworzy
wizję prawidłowego we własnym mniemaniu, sprawiedliwego, prawego państwa.
Utwór składa się z pięciu ksiąg: I - o obyczajach, II - o prawach, III - o
wojnie, IV - o kościele, V - o szkole. Autor postuluje równouprawnienie wobec
prawa wszystkich warstw społecznych, jest przeciwnikiem wszelkich wojen, a
zwolennikiem zgody i pokoju. W księdze I ukazuje obowiązki każdego obywatela,
wykłada powinności senatora, posła, sędziego, starosty i hetmana. - Poeta doctus. Jan Kochanowski nawet współczesnym ludziom może zaimponować rozległością swoich zainteresowań i swoim wykształceniem. Jest z pewnością najwybitniejszym twórcą epoki renesansu i tym różni się od Reja, że ogromnie dbał o kształt swojego stylu, o formę uprawianych gatunków i o artyzm języka, a także o wszechstronną wiedzę. Kochanowski studiował w Akademii Krakowskiej, w Królewcu, w Padwie, które to studia zadecydowały o erudycji poety. Nie były mu obce języki klasyczne: łacina, greka, hebrajski. Studiował także epokę starożytną - jej literaturę, filozofię. Nawiązania do antyku w dorobku Kochanowskiego widać choćby w doborze uprawianych gatunków, poeta pisze pieśni, fraszki, dramat wg reguł klasycznych, w odwołaniu się do twórczości Horacego, w podejmowaniu motywów z mitologii i literatury greckiej. Zapisał się w historii literatury polskiej Kochanowski nie tylko jako poeta i dramaturg, lecz także jako tłumacz psalmów. O jego renesansowym obliczu świadczą także filozoficzne poglądy twórcy, który uznaje świat za wielką harmonię, znajduje wielkie wartości natury i wsi, wielbi człowieka, głosi epikureizm i stoicyzm. |
|
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach