Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

RENESANS (od XIV w. do XVI w. w Europie Zach. Od XV w. do XVII w. w Polsce) • Model człowieka i obywatela w twórczości M. Reja, A.F. Modrzewskiego i J. Kochanowskiego • Koncepcje naprawy kraju według A.F. Modrzewskiego i Piotra Skargi. • Renesansowość fraszek • Pieśni - filozofia życia • Treny - dramat ojca, poety, filozofa • Shakespeare - cechy dramatu • Nurty Model człowieka i obywatela w twórczości M. Reja, A.F. Modrzewskiego i J. Kochanowskiego M. Rej w dialogu „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" krytykuje stosunki międzyludzkie. Wstęp zachęca czytelnika do refleksji. Autor zarzuca du-chowieństwu pychę, lenistwo, chciwość, zaniedbywanie obowiązków, nie odprawianie poran-nych mszy i czynienie jarmarków z odpustów. Ukazuje szlachcica rozrzutnego, dążącego do władzy, głupiego. Szlachta nie interesuje się sprawami chłopa. Rej godzi w ciemnotę, zacofa-nie stanu chłopskiego. Jest jednak przeciwny pańszczyźnie. Społeczeństwo określa - „Ksiądz pana wini, pan księdza, a nam prostym zewsząd nędza". „Żywot człowieka poczciwego" ma charakter parenetyczny, składa się z 3 ksiąg poświęco-nych życiu szlachcica od dzieciństwa do starości. Egzemplum ziemianina stanowi ten, który nie tylko przynależy do swego stanu, lecz stara się wypełniać codzienne obowiązki z rozsąd-kiem, cnotą i uczciwością. Rej za obowiązek uważa służbę obywatelską. Bogactwo rodzi py-chę i pochlebców - szlachcic powinien być sprawiedliwy, unikać materialnych pożądań i gniewu. Autor ukazuje umiłowanie do życia zgodnego z cyklami natury (epikureizm). Ziemia-nin odczuwa radość, gdy wraz z rodziną przechadza się w ogrodzie czy sadzie. Gospodarz korzysta z bogactw przyrody - uprawy roli, łowiectwa. U kresu życia odczuwa zadowolenie z dzieci, wnuków, oczekuje śmierci bez dramatycznych rozterek, gdyż „pokój czynił na ziemi". A.F. Modrzewski odwoływał się do Biblii i filozofii starożytnych (Platona, Cycerona). Gło-sił, iż obywatele (również władca) powinni być równi wobec prawa. Wykazywał konieczność kształcenia młodzieży. Edukacja miała być podporządkowana instytucji świeckiej. Zniesione winny być powinności feudalne. Modrzewski był zwolennikiem pacyfizmu - tylko udział w walce obronnej był szczytnym obowiązkiem. J. Kochanowski w „Pieśni XIX" („Pieśń o dobrej sławie") zaznacza, iż Bóg odróżnił ludzi od zwierząt, dając im rozum i mowę, Dlatego też, każdy winien służyć krajowi poprzez swe talenty (stoicyzm). Kto ma dar wypowiadania się, powinien pouczać innych. Kto jest mężny - walczyć w obronie wiary i ojczyzny. Większą wartość ma oddanie życia za sławę, niż śmierć w zapomnieniu. „Pieśń XII" ujmuje cnotę jako dobro najwyższe obywatela. Apel walki, wy-zbycia się egoizmu, Kochanowski skierował w „Pieśni o spustoszeniu Podola", po klęsce Pol-ski z Turcją. Określa postawę Polaka - „przed szkodą, i po szkodzie głupi". We fraszce „O kaznodziei" krytykuje obłudę duchowieństwa, które głosi ideały, tylko z powodu wynagrodze-nia. Księża nie chcą żyć według przykazań. Pijaństwo, skłonność do biesiad, atakuje utwór „O doktorze Hiszpanie". Model życia renesansowego humanisty prezentuje fraszka „Do gór i la-sów". Podmiot wspomina podróże (Francja, Niemcy, Włochy) oraz życie żaka, rycerza, dwo-rzanina i księdza. Człowiek powinien korzystać z chwili. „O żywocie ludzkim" stwierdza, iż dobra ziemskie są przemijające, ponieważ światem i człowiekiem włada Fortuna. Koncepcje naprawy kraju według A.F. Modrzewskiego i Piotra Skargi. Traktat „O poprawie Rzeczypospolitej" A.F. Modrzewskiego składa się z pięciu ksiąg. W księdze „O obyczajach" mowa jest o senatorze, którego sądy powinny opierać się na uczci-wości, rozumie, prawie moralnym i boskim. Poruszony zostaje problem kary za zabójstwo. Modrzewski potępia sytuację, w której szlachcic za zabicie chłopa płaci grzywną, a odwrotnie - chłop - karą śmierci. Podobny problem - odpowiedzialności przed prawem, ze względu na przynależność stanową - porusza w części „O prawach". Bogaty szlachcic i plebejusz pobili mniej zamożnego szlachcica, doprowadzając do jego śmierci. Sąd nie miał prawa ukarać obu zabójców - stracono chłopa, a szlachcic pozostał wolny. Księga „O wojnie" wyraża dezapro-batę wobec zniszczeń wojennych. Twierdzi, że ofiarami wojny są najubożsi, a ci którzy są jej sprawcami (możnowładcy) nie ponoszą większych szkód. Żadne korzyści nie usprawiedliwiają szkód jakie przynosi wojna. Część „O kościele" prezentuje pogląd, iż w soborze powinni uczestniczyć nie tylko duchowni, ale i świeccy. Delegowani muszą mieć gruntowne wykształ-cenie i wyzbyć się stronniczości, gdyż podejmują decyzje istotne dla całego społeczeństwa Kościoła. W księdze „O szkole" apeluje o finansowanie oświaty. Wyraża pogląd, że nauczy-ciel winien być wynagradzany na równi z lekarzami, prawnikami. Modrzewski, podobnie jak autor „Pochwały głupoty", Erazm z Rotterdamu, wierzy w pier-wotną dobroć natury ludzkiej, którą udoskonala rozum, wiara i karność wobec przykazań bo-skich. Frycz stworzył optymistyczną wizję państwa sprawnie funkcjonującego, dzięki silnej władzy. Miała by ona kontrolować zlaicyzowane szkolnictwo, pieczę nad chłopami, prawo-rządność, tolerancję religijną. Autor domagał się odłączenia Kościoła polskiego od papiestwa i ograniczenia jego roli w państwie. Traktat prezentuje tendencje demokratyczne. Piotr Skarga w ośmiu „Kazaniach sejmowych" ukazuje sześć chorób Rzeczypospolitej. Pierwsza - brak miłości do kraju, dbanie o własne sprawy; druga - niezgoda polityczna i spory sąsiedzkie; trzecia - lekceważenie religii i tolerowanie herezji; czwarta - osłabienie władzy królewskiej; piąta - nieprzestrzeganie prawa; szósta - „grzechy jawne" (mężobójstwo, pańsz-czyzna, grabież dóbr publicznych, marnotrawstwo majątku na biesiady, stroje). Autor nawią-zał do pieśni Horacego, przyrównując Rzeczpospolitą do okrętu. Skarga był jezuitą; przeciw-nikiem reformacji. Poglądy jego były radykalne. Domagał się pełni władzy dla Zygmunta III, odebrania sejmowi ustawodawstwa, usunięcia protestantów z życia politycznego, unieważnie-nia konfederacji warszawskiej, zwiększenia roli katolicyzmu jako podstawy moralności. Renesansowość fraszek Fraszka - (wł. Frascio) - gałązka, figlik, facecja - krótki, żartobliwy utwór, wywodzący się od starożytnego epigramatu. J. Kochanowski podejmuje szeroki krąg tematyczny: życie dworskie („Do gór i lasów"), kobiety i miłość („Do dziewki", „Raki", „Do Hanny"), przyroda („Na lipę"), przywary ludzkie („O kapelanie", „Na nabożną"), wydarzenia w kraju („Na sokalskie mogiły", „Na most warszewski"), twórczość („Do fraszek", „Na dom w Czarnolesie"), refleksje („Do snu"). Ich renesansowość polega na podporządkowaniu idei humanizmu. Zgodnie z duchem reformacji wyrażają refleksje na temat narodu; patriotyzmu. Autor wykorzystuje filozofię stoicką i epikurejską. Nawiązuje do wątków i postaci mitologicznych (Labirynt, Fortuna, Ariadna, Proteus). Fraszki cechuje bogactwo formy (różnice w rozmiarze wiersza od 5- do 13-zgłoskowca, stosowanie przerzutni, układu stroficznego lub wiersza stychicznego, ciągłego). Kochanowski posługuje się kalamburem - wieloznacznością wyrazów. Istnieje różnorodność nastrojów (żart, satyra, refleksja). Pieśni - filozofia życia Gatunek pieśni wywodzi się ze starożytności. Jest utworem zrytmizowanym o różnej tema-tyce - patriotycznej, obywatelskiej, refleksyjnej, filozoficznej, dziękczynnej. „Pieśń IX" („Chcemy sobie być radzi") odwołuje się do filozofii epikurejskiej. Szczęście człowieka polega na doznawaniu przyjemności - obraz biesiady przy winie i muzyce. Wobec ulotności szczęścia, należy z niego korzystać nie zważając na przyszłość, którą zna tylko Bóg. Kochanowski upomina, aby wykorzystywać życie umiarkowanie i rozważnie. Człowieka nur-tuje nie dający przewidzieć się rozumem los, zmienne szczęście - Fortuna. Nie może uwolnić się spod jej ślepych praw. Samotna walka z losem jest niemożliwa - człowiek powinien zaufać Bogu, jako przeznaczeniu. Celem życia jest „szczęście stateczne", osiągnięte przez cnotę. „Pieśń IX" („Nie porzucaj nadzieje") nawiązuje do filozofii stoickiej. Postawa wobec życia nie powinna być zależna od okoliczności; od otoczenia. Człowiek przeżywa cierpienie, które jednak kiedyś mija, nadchodzą lepsze dni. Jednostka zdana jest na działanie Fortuny - prze-mijanie. Przemiany pór roku obrazują cykliczną radość i troskę ludzką. Aby człowiek był szczęśliwy - musi cierpieć. Wiara może sprawić, iż los będzie się układał w szczęście. Pochwałę spokojnego życia na wsi zawiera „Panna XII" („Wsi spokojna, wsi wesoła, który głos twej chwale zdoła") - Kochanowski uważa, iż człowiek żyje uczciwie, pobożnie i bez-piecznie. Dalekie są tu problemy dworu, wypraw podróżników. Uwagę skupia praca na roli, w sadzie, pasiece lub jako pasterz. Zapewnia ona radość obcowania z przyrodą (łowienie ryb, myślistwo, słuchanie odgłosów natury) oraz dostatek. Młodzież przebywając na wsi zdoby-wają szacunek dla innych i przywykają do skromnego, umiarkowanego życia. Treny - dramat ojca, poety, filozofa „Tren I" wprowadza w cierpienie ojca po stracie 2,5-letniej Urszulki. Istnieje nagromadze-nie słów nacechowanych emocjonalnie (płacze, łzy, troski, wzdychania, żale, frasunki). Od słów „próżno płakać" podmiot rozważa, czy przyjąć postawę zwykłego człowieka - ukazywać ból, czy zgodnie z filozofią stoicką tłumić przeżycia. „Tren VI" dokonuje hiperbolizacji talentu twórczego Urszuli. Ojciec przyrównuje ją do Safo-ny. Miał nadzieję, iż córka przejmie lutnię poetycką. Przedstawione zostaje pożegnanie dziec-ka z rodzicami. „Tren IX" odwołuje się znów do filozofii stoickiej - „mądrości". Podmiot wątpi w jej praw-dziwość. Rozum nie daje wewnętrznej harmonii wobec cierpienia. Kochanowski wykazuje, iż człowiek nie jest w stanie wyzbyć się swej wrażliwej natury - przeżywa śmierć córki jak wielu innych ludzi. Podobnie w „Trenie XI" cnota jest fraszką, czymś błahym. „Tren X" ujawnia kryzys religijny. Podmiot pyta o sposób pozagrobowego istnienia. Brak jest na nie odpowiedzi ze strony systemów chrześcijańskiego, platońskiego i mitologicznego. Po-jawiają się określenia miejsc ostatecznych: „raj", „czyściec", „miejsce nadniebne", „szczęśliwe wyspy", „zdrój niepomny". Kochanowski nawiązuje do platońskiego motywu powrotu dusz po śmierci, do miejsc w których przebywała przed wcieleniem. Wreszcie wątpi w byt poza-grobowy („Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest"). W „Trenie XI", autor, stosując przerzutnię („Żałości! Co mi czynisz? Owa już oboje mam stracić: i pociechę, i baczenie swoje?"), zmie-nia postawę; pragnie wyjść z kryzysu. Oniryczny „Tren XIX" ukazuje matkę poety, trzymającą na rękach Urszulę, pocieszającą i wzywającą do równowagi między rozumem i emocjami. Tren jest gatunkiem biblijnym. Był zastrzeżony dla osób znanych i zasłużonych. Kochanowski jako renesansowy indywidualista zerwał z tą regułą. Idealizuje córkę - słowik, oliwka, Safona. Dziecko jest impulsem do rozrachunku z wiarą w ład życia, w cnotę. Prowadzi go do buntu; przekonania o klęsce niezawinionej, cnocie nie nagradzanej. Postawa ojca zmienia się - ko-chający, cierpiący, tracący ideały, powracający do równowagi duchowej. Shakespeare - cechy dramatu W. Shakespeare jest autorem dramatu „Makbet". Główny bohater i jego przyjaciel Banko wygrali bitwę z Norwegami. Czarownice przepowiedziały, iż Makbet zostanie panem Kawdo-ru, następnie królem, a potomkowie Banka obejmą tron później. W podziękowaniu za obronę ojczyzny, król Szkocji, Dunkan, nadał Makbetowi funkcję namiestnika oraz postanowił złożyć mu wizytę na zamku. Lady Makbet dowiedziała się o przepowiedni i nakłoniła męża do za-bójstwa króla. Makbet popełnił zbrodnię, która zrodziła w nim przerażenie i załamanie. Win-nymi spisku stali się synowie Dunkana, Malkolm i Donalbein oraz służba. Makbet postanowił zabić Banka i jego syna. Ten ostatni zdołał uciec. Makbet po kolejnej przepowiedni, stwier-dził, iż musi kroczyć drogą zbrodni - wydał polecenie zabicia żony i dzieci Makdufa. Oddziały angielskie wraz z Makdufem, Malkolmem i jego wujem Siwardem uderzyły na zamek. Makbet zginął z rąk Makdufa, a królem Szkocji został Malkolm. Dramat elżbietański sprzeciwiał się klasycznym regułom: łamał zasadę trzech jedności (miejsca, czasu i akcji), wprowadził scenę zbiorową, zrezygnował z chóru. Kompozycja opie-rała się na podziale na akty i sceny (bez prologu i epilogu). Tematyka zaczerpnięta była z hi-storii, nie z mitologii. Wprowadzono sceny drastyczne (ukazujące emocje). Złamana została zasada decorum (język stał się potoczny, komizm połączony z powagą). Dramat szekspirow-ski posługuje się elementami fantastycznymi. Zawiera przesłanie moralne. Budzi uczucia i wyobraźnię, antyczny - katharsis - litość i trwogę. Bohatera nie cechuje fatum, ma możliwość świadomego, wolnego wyboru. Jest on skłócony z otoczeniem i sumieniem. Makbet to postać dynamiczna - początkowo wzorowy rycerz, później żądza władzy przełamuje osobowość i czyni z niego zdrajcę. Zbrodnia pociąga za sobą kolejne przestępstwa, zostaje słusznie ukara-na. W dramacie antycznym postać jest statyczna, kieruje się altruizmem, ponosi karę niewin-nie. Bohatera cechował apsychologizm - zmienność, łatwość popadania w skrajne emocje - od wierności do zdrady, od miłości do nienawiści. Nurty Humanizm - dążenia do wszechstronnego rozwoju osobowości, badania własnych przeżyć poprzez poznanie kultury starożytnej i przejmowanie z niej wzorców postępowania i twórczo-ści. Humanizm podnosił godność człowieka. Odstępował od średniowiecznego teocentryzmu. Za podstawę nauki uznawał poszukiwanie praw rządzących jednostką; odpowiedzi na pytanie - kim jest człowiek? Prąd ten doprowadził do zainteresowania łaciną (wzorzec Platona, Cyce-rona). Zrodził się typ poeta doctus. Zaczęto przekładać Biblię na języki narodowe. Humanizm współistniał z nauką Kościoła na płaszczyźnie zgody - irenizmu. (J. Kochanowski „Fraszki", „Pieśni") Reformacja - ruch zapoczątkowany przez Marcina Lutra, który w 1517r. w Wittenberdze ogłosił 95 tez atakujących Kościół (udzielanie odpustów). Dążył do wprowadzenia zmian w Kościele, zakwestionowano dogmaty. Doprowadził do powstania niezależnych od papiestwa wyznań chrześcijańskich, niekatolickich. Reformacja stworzyła wizerunek człowieka zagrożo-nego samotnością, psychicznie rozdartego między Bogiem, a szatanem; duszą i ciałem. J. Kalwin dał początek teorii predestynacji - Bóg przeznacza człowieka do zbawienia, albo po-tępienia, niezależnie od jego starań. Ruch przyczynił się do przemian społecznych (A.F. Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej", M. Rej „Krótka rozprawa ..."). Epikureizm - etyka hedonistyczna - szczęście polega na doznawaniu przyjemności. Epikur wyróżnia dwa rodzaje przyjemności - pozytywną, która zależy od okoliczności oraz negatywną, której istotą jest ataraksja - absolutny spokój i brak trosk. Szczęście można osiągnąć przez rozum i cnotę. Hasło epikurejczyków - korzystaj z chwili, „carpe diem". Celem filozofii jest uwolnienie człowieka od lęku przed bogami i śmiercią. Stoicyzm - Zenon z Kition opierał się na materializmie i racjonalizmie, uznawał jeden byt, materię oraz poznanie rozumowe. Stoicy przejęli od Sokratesa przekonanie o powiązaniu szczęścia, cnoty i rozumu. Dobro najwyższe - szczęście - stanowi cnota, która jest celem sama w sobie. Żyć cnotliwie znaczy uniezależnić się od okoliczności zewnętrznych, wyrzec się dóbr przemijających, zapanować nad słabościami, żyć zgodnie z naturą. Natura jest rozumna, har-monijna. Absolutnej wolności mógł dostąpić tylko mędrzec. Postawę stoicką cechuje powaga, rygoryzm. Społeczeństwo, stoicy traktują jako organizm, w którym każdy ma określone obo-wiązki. Celem filozofii jest rozwinięcie cnoty i osiągnięcie szczęścia. Antropocentryzm - łączy się z humanizmem, sztuka i nauka skupiała się na sprawach spo-łecznych gospodarczych, cywilizacyjnych. Istniała potrzeba poznania siebie, wewnętrznych przeżyć, zamanifestowania własnych możliwości. Zaciekawienie światem doprowadziło do odkryć geograficznych (M. Kopernik „De revolutionibus orbium caelestium"), rozwoju ana-tomii, tworzenia wynalazków. Epokę cechował kult rozumu.