Rok 1864: jedna z najtragiczniejszych dat w naszej historii - upadło powstanie styczniowe. Kraj jest wyniszczony wojną, wielu ludzi zginęło, wielu trafi na Syberię. Dla pokonanych nie ma litości – wystarczy być podejrzanym o sympatie dla powstania, by stracić majątek. Dramatyczna jest sytuacja wsi; uwłaszczenie chłopów przeprowadzone przez władze carskie ma swoje określone skutki społeczne i gospodarcze. Majątki szlacheckie, źle zarządzane lub po prostu nierentowne w nowej sytuacji ekonomicznej, bankrutują. Chłopi stali się ludźmi wolnymi, ale niema im kto powiedzieć, jak z tej wolności korzystać: ciemni analfabeci, nie znający najprostszych przepisów prawa, łatwo dają się zastraszyć sprytniejszym od nich pisarzom gminnym, wójtom czy ławnikom. Społeczeństwo potrzebuje programu dostosowanego do nowych, ciężkich czasów. I program taki powstanie dzięki kontaktowi z myślą europejską takich filozofów jak August Comte, Stuart Mill, Herbert Spencer, czy Henry Thomas Buckle. Powstaje nowa epoka literacka, zwana pozytywizmem, gdzie (romantyczny) etos walki narodowowyzwoleńczej przemija, a pojawia się etos pracy.

To właśnie Comte najtrafniej skonkretyzował termin „pozytywny” w jego sześciotomowym dziele „Kurs filozofii pozytywnej” i wg niego znaczy to:

·        Realny, zaprzecza wszystkiemu co cudowne;

·        Użyteczny, służący konkretnym działaniom;

·        Pewny i ścisły;

·        Względny (relatywny), co oznacza przeciwstawienie się wszystkiemu co absolutne.

Granice nowej epoki mają charakter tylko orientacyjny, a wyznaczają je następujące wydarzenie – poczatek datuje się na lata 1863-64, czyli przebieg i klęska powstania styczniowego. Natomiast końcowa granica, zwiastującą nową epokę literacką – Młodą Polskę to lata dziewięćdziesiąte XIX-tego wieku -wydanie tomiku wierszy Jana Kasprowicza (1894) i Kazimierza Przerwy-Tetmajera(1891).

Pozytywizm, który najbardziej rozwinął się w Anglii, gdzie jego głównymi przedstawicielami byli ww. filozofowie Mill, Buckle i Spencer, cechuje:

·        Niechęć do metafizyki;

·        Nastawienie socjologiczne i antyfeudalne;

·        Zaufanie do nauki (na metodzie empirycznej i wiedzy przyrodniczej);

·        Przekonanie, iż rozwój społeczeństwa jest zdeterminowany przez prawa ewolucji i postepu;

Ważną cechą postawy filozoficznej wielu pozytywistów był:

·        Scjentyzm, czyli zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, która miała być jedynym kryterium poznania; teoria postępu oparta na empiryzmie i ewolucji Darwina;

·        Agnostycyzm, mówiący o tym, iż do końca nie można poznać świata ani praw nim rządzących;

·        Utylitaryzm, zakładający twierdzenie, iż to co robi człowiek musi być potrzebne i użyteczne, musi on także wytrwale dążyć do celu jasno określonego na rzecz wspólnego dobra;

·        Liberalizm, którego wykładnikiem jest tolerancja, czyli uznawanie czyjejś odrębności;

·        Demokratyzm, mówiący o wzajemnym traktowaniu się na równi, nie wyznając własnej wyższości.

Wiek XIX-ty często nazywany WIEKIEM PARY I ELEKTRYCZNOŚCI przyniósł ze sobą wielka cywilizacyjną zmianę, przyroda nabiera celów utylitarnych, dostarczając materiałów, podporządkowując się tym samym technice. Do największych zmian należy - przekształcenie trybu życia z wiejskiego na miejski. Zmieniają się oblicza miast. Na ulicach pojawiają się omnibusy, tramwaje konne – pod koniec stulecia elektryczne, następnie kolej podziemna (metro), latarnie gazowe, po czym elektryczne. Szybkiemu porozumiewaniu się służy telegraf, a następnie telefon. Szczególne znaczenie w XIX-tym wieku nabrała szybko rozwijająca się komunikacja kolejowa. Dowodem i symbolem technicznych możliwości wieku staje się zbudowana w Paryżu w latach 1887-89 przez francuskiego inżyniera Gustave’a Eiffla stalowa wieża – Wieża Eiffla.

Następują również widoczne zmiany w języku. Język, ówcześnie służący kontaktom ekonomicznym oraz ideologią społecznym zmierza ku formom prostym, komunikatywnym i logicznym. W połowie XIX-tego w. dokonuje się demokratyzacja stylu, zanikają tradycyjne, retoryczne formy „wysokiego stylu”. Mowa codzienna, potoczna staje się normą dla języka prasy i literatury.

Pokolenie młodych, którzy mówią o sobie „my” i wyraźnie przeciwstawiają się pokoleniu „starym”, odrzucą ukochane w przeszłości idee romantyczne, gdyż byli przeciwni kolejnemu powstaniu. Młodzi twierdzą, iż społeczeństwo jest organizmem i wszyscy powinni pracować dla wspólnego dobra. Bogacące się jednostki mają uszczęśliwiać zbiorowość. Mówi się o emancypacji i konieczności kształcenia kobiet z warstwy ziemiańskiej, o asymilacji mniejszości narodowych, tolerancji wobec Żydów. Ludzi światłych i odpowiedzialnych zobowiązuje się do szerzenia oświaty na wsi: praca u podstaw miała zmienić panującą tam sytuację. Pozytywiści marzyli o nowoczesnym rolnictwie, polskich fabrykach, szczęśliwym, zgodnym społeczeństwie; opisywali te wizje w artykułach, nowelach, powieściach tendencyjnych.

         Epoka pozytywizmu charakteryzuje się również powstaniem i rozwojem prasy, która wychowuje czytelnika, przekazuje mu wiedzę i kształtuje jego poglądy, demokratyzując tym samym stosunki społeczne. Obok form publicystycznych wprowadza się również teksty literackie, powieść w odcinkach i ilustracje. Powstał nowy zawód – dziennikarz, choć nie było jeszcze szkol dziennikarskich. Wielu wybitnych pisarzy działało jako publicyści, felietoniści, reporterzy, krytycy wpływający na wysokość poziomu intelektualnego gatunków publicystycznych. Często uprawiane gatunki to: felieton, kronika, tzw. listy z podróży, eseistyka. Dziennikarstwo dawało także regularne zarobki, było warsztatem literata i miarą kulturoznawczą. Artykuły głównie w formie esejów dzielimy na programowe i polemiczne (problematyka społeczna) oraz rozprawki popularnonaukowe i eseistyka krytycznoliteracka. Najwybitniejsi publicyści to: Świętochowski, Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz i Konopnicka.

W epoce pozytywizmu wyróżnia się dwa podstawowe prądy: realizm i naturalizm.  Dziewiętnastowieczny realizm opierał się na założeniu, że dzieło literackie jest pełnym sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, opisem zachowań i stosunków, przedstawieniem szczegółów życia i jego tła, dokładnym odwzorowaniem typowych charakterów.

Tak napisany utwór powinien zaspokajać ciekawość czytelnika Centrum nurtu realistycznego stanowiła Francja, ale również Rosja (Tołstoj, Gogol, Dostojewski) i Anglia (Dickens).

Kierunkiem, który rozwijał się niemal równolegle z realizmem, był naturalizm. Naturaliści postulowali całkowity obiektywizm naukowy, brak komentarza autorskiego, analityczność i obnażanie ukrytych mechanizmów sterujących ludzkimi postawami. Ta ostatnia cecha była wynikiem poważnego potraktowania odkryć Karola Darwina i przekonania, że społeczeństwo można badać, odkrywać na wzór dociekań naukowych. Czołowy przedstawiciel tego kierunku, Emil Zola, pisał: „Naturalizm w literaturze jest to zwrot do natury i człowieka, bezpośrednia obserwacja i pojmowanie tego, co istnieje.” Naturalizm, bardziej niż miało to miejsce w realizmie, uwypuklał znaczenie jednostki, jej przeżyć, świata wewnętrznego. Naturaliści w szczególny sposób eksponowali biologizm, zwierzęce instynkty w człowieku, dlatego wymowa większości utworów była jednoznacznie pesymistyczna.

Gatunki charakterystyczne dla pozytywizmu to:

·        nowela - zwięzły utwór narracyjny, pisany prozą, o wyraźnej akcji i prostej, najczęściej jednowątkowej fabule; wydarzenia z życia bohatera rozgrywają się w krótkim okresie czasu, przy czym autor unika wszelkich komentarzy, szczegółowych opisów zarówno postaci, jak i sytuacji; istotnym elementem noweli jest pointa, czyli kulminacyjny, końcowy moment, wyrażający sens przedstawionych wydarzeń; posługiwano się nią w tworzeniu wzorów osobowych i ośmieszaniu postaw negatywnych;                                                      

·        opowiadanie - podobne do noweli; niewielki utwór narracyjny prozą; prosta, najczęściej jednowątkowa fabuła; różni się od noweli brakiem ścisłych reguł kompozycyjnych, możliwością wystąpienia samoistnych epizodów i dygresji, rozbudowaniem partii opisowych i refleksyjnych, wreszcie skojarzeniowym tokiem narracji; znamienne dla opowiadania było eksponowanie narratora, którego punkt widzenia decydował o sposobie argumentacji i zakresie przedstawionych treści; podobnie jak nowela, opowiadanie było podporządkowane kreowaniu nowych tendencji,

·        powieść - rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego, umożliwiał najpełniejsze przekazywanie wiedzy i najsugestywniejsze przekonanie o słuszności własnych racji;

·        artykuł programowy - gatunek publicystyczny, często pisany w formie eseju, podejmował rozległą problematyką społeczną;

·        felieton - jest to niewielki artykuł publicystyczny o różnorodnej tematyce, utrzymany w lekkiej i żywej formie. Cechuje go swobodne łączenie tematów, luźna kompozycja. Pokazywał i piętnował złe cechy ludzi, często poprzez fikcyjne opowiadanka;

·        reportaż - jest to jedna z form prozy publicystycznej, będąca żywym opisem konkretnych zdarzeń znanych autorowi z bezpośredniej obserwacji. Przykładem mogą być "Listy z podróży do Ameryki" H. Sienkiewicza. Reportaż miał za zadanie informować odbiorców o jakiś wydarzeniach, szczególnie ważnych w tamtych czasach odkryciach.

Najwybitniejsi teoretycy pozytywizmu:
- Aleksander Świętochowski - zwany "papieżem pozytywistów"
- Piotr Chmielowski - znany z działalności krytyka i historyka literatury.