Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

Procedura budżetowa jednostek samorządu terytorialnego W zakres terminu procedura budżetowa wchodzą poszczególne jego fazy: opracowanie projektu budżetu, uchwalenie budżetu, wykonywanie budżetu i kontrola jego wykonania. Definicja budżetu jednostki samorządu terytorialnego (na podstawie Ustawy z 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych; art. 109 ust. 2) brzmi: jest to roczny plan: 1) dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów tej jednostki, 2) przychodów i wydatków: a) zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych i środków specjalnych, b) funduszy celowych jednostki samorządu terytorialnego. Budżet jednostki samorządu terytorialnego jest uchwalany w formie uchwały budżetowej, która stanowi podstawę gospodarki finansowej jednostki samorządu terytorialnego. Prawo budżetowe jednostek samorządu terytorialnego nie jest wyodrębnione i oddzielone od prawa budżetowego dotyczącego budżetu państwa. Przepisy budżetowe dotyczące budżetu państwa i odnoszące się do budżetów jednostek samorządu terytorialnego zawarte są w znacznej mierze w ramach jednej ustawy z 26 listopada 1998 roku o finansach publicznych. Z tym że budżety jednostek samorządu terytorialnego są odrębnymi aktami prawnymi – uchwałami budżetowymi, nie są elementami struktury budżetu państwa. Samorząd terytorialny jest trójstopniowy, w którym funkcje samorządu lokalnego pełnią gminy i powiaty, natomiast funkcję samorządu regionalnego województwa. Odbiega nieco od zasady miasto stołeczne Warszawa które jest związkiem międzygminnym (nie jest oczywiście czymś wyjątkowym tworzenie związków międzygminnych, lecz fakt podziału jednego miasta na kilka gmin). Samorząd terytorialny w modelu trójstopniowym stanowią korporacje publicznoprawne, będące obligatoryjnymi wspólnotami mieszkańców poszczególnych jednostek tego samorządu, powołanymi do sprawowania władztwa administracyjnego przejetego od państwa, oraz do zaspokojenia zbiorowych potrzeb, we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. W 1950 roku samorząd terytorialny został zlikwidowany; dla sprawnego funkcjonowania państwa konieczne było jego przywrócenie poprzez decentralizację administracji publicznej, dokonano tego na mocy przepisów noweli z dnia 8 marca 1990 roku do Konstytucji z 1952 roku oraz przepisów ustawy (z tej samej daty) o samorządzie terytorialnym. W chwili obecnej sytuację prawną samorządu terytorialnego regulują głównie przepisy rozdziału VII Konstytucji, zatytułowanego „Samorząd terytorialny”. Sytuację prawną samorządu na szczeblu gminy regulują szczegółowo przepisy wielokrotnie nowelizowanej ustawy z dnia 8 marca 1990 roku, pod tytułem „ustawa o samorządzie gminnym”. Sytuację prawną samorządu na szczeblu województwa reguluje ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa a na szczeblu powiatu – ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym. Artykuł 163 Konstytucji stanowi, że samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych”. Kolejny przepis Konstytucji głosi, że podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Artykuł 1 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym wyjaśnia, że przez pojęcie gminy należy rozumieć wspólnotę samorządową oraz odpowiednie terytorium. Wspólnotę samorządową tworzą mieszkańcy gminy z mocy prawa. Wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek tegoż samorządu wykonuj właśnie gmina. Zadania gminy w szczególności obejmują: ład przestrzenny, gospodarkę terenową, i ochronę środowiska, drogi gminne, ulice, mosty, place, oraz organizację ruchu drogowego, wodociągi oraz zaopatrzenie w wodę, kanalizację, usuwanie śmieci komunalnych, utrzymywanie czystości oraz urządzeń sanitarnych i wysypisk, utylizacje odpadów komunalnych, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną, lokalny transport zbiorowy, ochronę zdrowia, pomoc społeczną, w tym ośrodki i zakłady opiekuńcze, komunalne budownictwo mieszkaniowe, oświatę, w tym szkoły podstawowe, przedszkola i inne placówki oświatowo - wychowawcze, kulturę, w tym biblioteki komunalne i inne placówki upowszechniania kultury, kulturę fizyczną, w tym tereny rekreacyjne i urządzenia sportowe, targowiska i hale targowe, zieleń komunalną i zadrzewienie cmentarze komunalne porządek publiczny i ochronę przeciwpożarową, utrzymanie gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych. Powiat jest to lokalna wspólnota samorządowa która wykonuje zadania o charakterze ponadgminnym. Zadania powiatu nie mogą naruszać zakresu działania gmin. Powiat na uzasadniony wniosek zainteresowanej gminy przekazuje jej zadania z zakresu swojej właściwości, na warunkach ustalonych w porozumieniu. Województwo jest to regionalna wspólnota samorządowa. Do zakresu działania samorządu województw należy wykonywanie zadań publicznych o charakterze wojewódzkim, nie zastrzeżonych ustawami na rzecz organów administracji rządowej. W województwie funkcjonuje zarówno administracja rządowa, jak i samorząd terytorialny, w kwestiach spornych art. 2 Ustawy o samorządzie wojewódzkim ustanawia domniemanie kompetencji na rzecz samorządu województwa. Celem działania samorządu województwa jest rozwój cywilizacyjny regionu. Procedury budżetowe obowiązujące jednostki samorządu terytorialnego są niemalże takie same jak procedury dotyczące budżetu państwa, przy czym rolę Sejmu spełniają organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego, a rządu – zarząd jednostek samorządu terytorialnego. Władze samorządowe mają zagwarantowaną w ustawie znaczną autonomie finansową. Wyraża się ona możliwością wyłącznego kształtowania wydatków budżetowych oraz możliwością pozostawiania wypracowanych nadwyżek budżetowych na następne lata i przeznaczania ich na różne cele według własnego uznania. Samodzielność jednostek samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej oraz postanowień Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego z dnia 15 października 1985 r., ratyfikowanej w 1994 r.(zasobom finansowym jst poświęcony jest art. 9 Karty). Oznacza to, że ograniczenia nałożone na jednostki samorządu terytorialnego nie mogą naruszać ich prawa do posiadania własnych, wystarczających zasobów finansowych, a system finansowy powinien być na tyle zróżnicowany i elastyczny, aby mógł umożliwiać im realizację ich uprawnień i zadań. Budżety j.s.t. są częścią finansów publicznych, tym samym zgodnie zapisem art. 167 ust. 1 Konstytucji: „Jednostkom samorządu terytorialnego zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań” Artykuł 167 ust. 2 Konstytucji brzmi: „dochodami j.s.t. są ich dochody własne oraz subwencje ogólne i dotacje celowe z budżetu państwa.” Dochody jst mogą być trwałe (obligatoryjne) i potencjalne (fakultatywne) zgodnie z ustawą z dnia 26.11.1998 r. o dochodach jst, i w takim układzie są przedstawione. Dochodami budżetu gminy są: wpływy z podatków: od nieruchomości, rolnego, leśnego, od środków transportowych, od działalności gospodarczej osób fizycznych opłacanej w formie karty podatkowej, od spadków i darowizn, od posiadania psów, wpływy z opłat: skarbowej, eksploatacyjnej (częściowo), lokalnych i innych tytułów, pobieranych na podstawie odrębnych ustaw, o ile ustawy te stanowią, że jest to dochód gminy, udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa w wysokości: - 27,6 % wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych zamieszkałych na terenie gminy, - 5 % wpływów z podatku dochodowego od osób prawnych, jednostek nie posiadających osobowości prawnej mających siedzibę na terenie gminy (osoby prawne mające wyodrębnione organizacyjnie oddziały płacą podatek według szczegółowych zasad określonych przez ministra właściwego dla finansów publicznych), 4. subwencja ogólna, składająca się z trzech części: - podstawowej - oświatowej - rekompensującej 5. dochody jednostek budżetowych oraz wpłaty zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych gminy, 6. dotacje celowe z budżetu państwa na zadania z zakresu administracji rządowej zlecanej gminom oraz inne zadania zlecone ustawami, 7. odsetki d środków finansowych gminy, gromadzonych na rachunkach bankowych, 8. dochody z majątku gminy. Dochodami budżetu gminy mogą być: dotacje celowe na finansowanie zadań własnych gmin z zakresu pomocy społecznej, wypłat dodatków mieszkaniowych i innych zadań, dotacje celowe na zadania realizowane przez gminęna podstawie porozumień z organami administracji rządowej lub innymi jst, dotacje celowe z budżetu państwa na usuwanie bezpośrednich zagrożeń bezpieczeństwa i porządku publicznego, dotacje z funduszy celowych, spadki, zapisy i darowizny, odsetki od pożyczek udzielonych przez gminę, opłata prolongacyjna oraz odsetki od nieterminowo przekazanych należności, stanowiących dochody gminy, odsetki i dywidendy od kapitału wniesionego do spółek dochody z kar pieniężnych i grzywien, określonych odrębnymi przepisami inne dochody należne gminom na podstawie odrębnych przepisów Dochodami budżetu powiatu są: 1. udział w wysokości 1 % w wpływach ze stanowiącego dochód budżetu państwa podatku dochodowego od osób fizycznych zamieszkałych na terenie powiatu, 2. subwencja ogólna, składająca się z trzech części: - oświatowej - drogowej - wyrównawczej 3. dochody powiatowych jednostek budżetowych oraz zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych, 4. dotacje celowe z budżetu państwa na realizację zadań służb, inspekcji i straży wymienionych w ustawie o samorządzie powiatowym, 5. dotacje celowe z budżetu państwa na zadania z zakresu administracji rządowej wykonywane przez powiat na podstawie odrębnych ustaw, 6. dotacje celowe z budżetu państwa na finansowanie zadań własnych powiatu, w tym zwłaszcza zadań z zakresu pomocy społecznej, 7. odsetki d środków finansowych powiatu, gromadzonych na rachunkach bankowych, 8. dochody z majątku powiatu. Dochodami budżetu powiatu mogą być: dotacje celowe na finansowanie zadań własnych powiatów, dotacje celowe z budżetu państwa na usuwanie bezpośrednich zagrożeń bezpieczeństwa i porządku publicznego, dotacje z funduszy celowych, dotacje celowe z budżetu państwa na zadania realizowane przez powiat na podstawie porozumień z organami administracji rządowej lub z innymi jednostkami samorządu terytorialnego, spadki, zapisy i darowizny, odsetki od pożyczek udzielonych przez powiat, odsetki od nieterminowo przekazanych należności, stanowiących dochody powiatu, odsetki i dywidendy od kapitału wniesionego do spółki, dochody z kar pieniężnych i grzywien, określonych odrębnymi przepisami, inne dochody należne powiatom na podstawie odrębnych przepisów Dochodami budżetów województw są: udziały w dochodach stanowiących dochód budżetu państwa w wysokości: a) 1,5 % wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych zamieszkałych na terenie województwa, b) 0,5 % wpływów z podatku dochodowego od osób prawnych i jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej, mających siedzibę na terenie województwa (z wyjątkiem udziału gmin w tym podatku), subwencja ogólna, składająca się z trzech części: - oświatowej - drogowej - wyrównawczej dochody wojewódzkich jednostek budżetowych oraz zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych, dotacje celowe z budżetu państwa na zadania z zakresu administracji rządowej, wykonywane przez województwo na podstawie odrębnych przepisów, dotacje celowe z budżetu państwa na finansowanie zadań własnych województwa, zwłaszcza z zakresu pomocy społecznej, odsetki od środków finansowych województwa gromadzonych na rachunkach bankowych, dochody z majątku województwa Dochodami budżetu województwa mogą być: dotacje celowe na dofinansowanie zadań własnych województw (samorząd województwa może otrzymać z budżetu państwa dotacje celowe na dofinansowanie inwestycji realizowanych w ramach wieloletniego programu województwa), dotacje celowe na zadania realizowane przez województwo na podstawie porozumień z organizacjami administracji rządowej lub z innymi jst, dotacje celowe do państwowych uczelni zawodowych utworzonych na wniosek sejmiku województwa, dotacje z funduszy celowych, spadki, zapisy i darowizny, odsetki od pożyczek udzielonych przez województwo, odsetki od nieterminowo przekazanych należności, stanowiących dochody województwa, odsetki i dywidendy od kapitału wniesionego do spółek, dochody z kar pieniężnych i grzywien, określonych odrębnymi przepisami, inne dochody należne województwom na podstawie odrębnych przepisów Wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego są przeznaczone na realizację zadań określonych w ustawach, w szczególności na (art. 111 ustawy o finansach publicznych): 1) zadania własne jednostek samorządu terytorialnego, 2) zadania z zakresu administracji rządowej i inne zadania zlecone jednostkom samorządu terytorialnego ustawami, 3) zadania przejęte przez jednostki samorządu terytorialnego do realizacji w drodze umowy lub porozumienia, 4) zadania realizowane wspólnie z innymi jednostkami samorządu terytorialnego, 5) pomoc rzeczową lub finansową dla innych jednostek samorządu terytorialnego, określoną przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego (rada gminy i powiatu, sejmik województwa). Podziału wydatków jednostek samorządu terytorialnego dokonuje się zgodnie z art. 69 ufp. Z prawnego punktu widzenia wydatki j.s.t. można określić jako wydatki na: zadania własne, zadania własne obowiązkowe (taki charakter mogą nadać ustawy niektórym zadaniom własnym jednostki samorządu), zadania zlecone wynikające z ustaw, zadania wynikające z porozumienia z organami administracji rządowej i innymi jednostkami samorządu terytorialnego. Podział na wspomniane grupy wydatków jest istotny z punktu widzenia finansowania poszczególnych zadań. Zadania własne finansowane są w oparciu o własne dochody oraz subwencje. Zadania zlecone finansowane są zaś w oparciu o dotacje celowe lub ze środków ustalonych w porozumieniach. Do budżetu jst mogą być udzielane dotacje przedmiotowe dla zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych, przy czym art. ust. 10 ustawy wymaga, aby łączna dotacja dla zakładu budżetowego nie przekroczyła 50 % jego dochodów własnych. To uregulowanie stanowi poważną groźbę dla aktualnie funkcjonujących – w formie zakładu budżetowego – bibliotek, domów kultury, przedszkoli, otrzymujących dotychczas dotacje przekraczające niekiedy 90 % ich własnych dochodów. Z budżetu jst mogą być również udzielane dotacje podmiotowe, ale wyłącznie imienne określonym podmiotom publicznym i tylko na cele publiczne, związane z realizacją zadań określonego stopnia samorządu terytorialnego. Na proces opracowywania i uchwalania budżetu jst wpływa szereg uwarunkowań o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym, powodujących, że w gminach, powiatach i województwach ma on charakter niejednolity. Do najistotniejszych uwarunkowań wewnętrznych należą: wielkość jst, wypracowane formy dialogu między społecznością lokalną, regionalną a organami jst, tożsamość terytorialna mieszkańców, poziom rozwoju gospodarczego, uwarunkowania historyczne, aktywność i poziom kwalifikacji pracowników administracji samorządowej czy poziom zaangażowania radnych w rozwiązywanie bieżących i perspektywicznych problemów wspólnot samorządowych. Do uwarunkowań zewnętrznych należą: formalnoprawne ramy konstrukcji uchwały budżetowej i ograniczenia w zakresie możliwości trafnego określenia poziomu dochodów budżetowych (tylko część tych dochodów zależy od decyzji organów jst, w dużej mierze wynikają one bezpośrednio z decyzji dysponentów części budżetowych). Opracowanie projektu budżetu Przygotowanie projektu uchwały budżetowej wraz z objaśnieniami, należy do wyłącznej kompetencji zarządu jednostki samorządu terytorialnego. Bez zgody zarządu organ stanowiący jst nie może wprowadzić w projekcie uchwały budżetowej zmian powodujących zmniejszenie dochodów lub zwiększenie wydatków i jednocześnie zwiększenie deficytu budżetu tej jednostki. A contrario można uznać, że dopuszczalne są zmiany, które nie wywołują wymienionych skutków. Zarząd opracowuje w uzasadnionych przypadkach (gdy dochody i wydatki państwa określa ustawa o prowizorium budżetowym) projekt prowizorium budżetowego. Bez wniosku zarządu o prowizorium budżetowe podjęcie takiej uchwały nie jest dopuszczalne. Procedura przygotowania projektu uchwały budżetowej określa w szczególności: obowiązki (głównie informacyjne) poszczególnych jednostek organizacyjnych w procedurze budżetowej, terminy poszczególnych czynności, wymaganą szczegółowość projektu (w ramach zakreślonych przez przepisy u.f.p.) zakres niezbędnych materiałów informacyjnych, które zarząd powinien przedłożyć wraz z projektem uchwały budżetowej Przygotowany przez zarząd projekt budżetu wraz z informacją o stanie mienia komunalnego i objaśnieniami zarząd przedstawia organowi stanowiącemu najpóźniej do 15 listopada roku poprzedzającego rok budżetowy i przesyła projekt do zaopiniowania regionalnej izbie obrachunkowej. Opinię tę zarząd jednostki jest zobowiązany, przed uchwaleniem budżetu, przedstawić organowi stanowiącemu jst. Wydanie przez izbę obrachunkową negatywnej opinii o projekcie budżetu jst nie wstrzymuje procedury uchwalania budżetu jednakże zarząd samorządu terytorialnego obowiązany jest przed uchwaleniem budżetu przedstawić tę opinię organowi stanowiącemu jednostki samorządowej wraz z odpowiedzią na zawarte w niej zarzuty. Przy opracowaniu projektu budżetu zarząd powinien brać pod uwagę obowiązujące regulacje prawne, stan i liczbę jednostek organizacyjnych, potrzeby wyrażane przez mieszkańców, stosowane w danym okresie ceny i inne dane finansowe, realne możliwości dochodowe, planowane stawki podatkowe, nałożone na jednostkę samorządu terytorialnego przez ustawy obowiązkowe zadania własne i zadania zlecone, programy uchwalone przez organ stanowiący, inne istotne okoliczności. Projekt powinien być dokumentem przejrzystym, szczegółowym, uwzględniającym podział dochodów i wydatków budżetowych na działy rozdziały i paragrafy. Z projektu powinien wynikać zakres i rodzaj zadań lub programów inwestycyjnych. Do projektu powinna być dołączona informacja o stanie mienia komunalnego oraz inne materiały, jak plany finansowe zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych, spółek gminnych, kalkulacje dotyczące ewentualnych kredytów i pożyczek. Informacja o stanie mienia komunalnego powinna zawierać dane dotyczące praw własnościowych, majątkowych, wierzytelności, udziałów w spółkach i akcjach, dane o dochodach uzyskanych z tytułu posiadanych praw oraz o zmianie w stanie mienia komunalnego. Ważnym zagadnieniem już w fazie opracowywania projektu budżetu jest problem deficytu budżetowego (w szczególności ustalenie źródeł jego finansowania). Zgodnie z art. 112 u.f.p. różnica między dochodami a wydatkami budżetu jednostki samorządu terytorialnego stanowi odpowiednio nadwyżkę budżetu jednostki samorządu terytorialnego lub deficyt budżetu jednostki samorządu terytorialnego. Oczywiście znacznie większy problem sprawia deficyt niż nadwyżka. Uchwała budżetowa musi określać źródła pokrycia deficytu lub sposób rozdysponowania nadwyżki. Deficyt budżetu jednostki samorządu terytorialnego może być pokryty przychodami pochodzącymi z: 1) sprzedaży papierów wartościowych wyemitowanych przez jednostkę samorządu terytorialnego, 2) kredytów zaciąganych w bankach krajowych, 3) pożyczek, 4) prywatyzacji majątku jednostki samorządu terytorialnego, 5) nadwyżki budżetu jednostki samorządu terytorialnego z lat ubiegłych. Jednocześnie ustawodawca wprowadził regulacje, które ograniczają możliwości zaciągania zobowiązań przez jst: Łączna kwota przypadających do spłaty w danym roku budżetowym rat kredytów i pożyczek oraz potencjalnych spłat kwot wynikających z udzielonych przez jednostki samorządu terytorialnego poręczeń wraz z należnymi w danym roku odsetkami od tych kredytów i pożyczek oraz należnych odsetek i dyskonta, a także przypadających w danym roku budżetowym wykupów papierów wartościowych emitowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, nie może przekroczyć 15 % planowanych na dany rok budżetowy dochodów jednostki samorządu terytorialnego. W przypadku gdy państwowy dług publiczny całego sektora finansów publicznych (powiększony o kwotę przewidywanych wypłat z tytułu poręczeń i gwarancji udzielonych przez podmioty sektora finansów publicznych) w relacji do produktu krajowego brutto przekroczy 55 %, wtedy kwota wydatków danej jednostki budżetowej na wymienione cele ulega zmniejszeniu do poziomu 12 % planowanych dochodów jednostki samorządu terytorialnego. Łączna kwota długu jednostki samorządu terytorialnego na koniec roku budżetowego nie może przekraczać 60 proc. dochodów tej jednostki w tym roku budżetowym. Obecnie jednostka samorządowa ubiegając się o kredyt albo planując emisję obligacji komunalnych musi uzyskać informację, czy w danym roku nie został przekroczony ustawowy próg długu publicznego, który wynosi 60 % produktu krajowego brutto. Jeżeli okaże się, że w danym roku dług publiczny będzie wynosił miedzy 50 a 55 % PKB, to w kolejnym roku relacja każdej jednostki samorządowej do jej dochodów nie może być wyższa. Gdy dług osiągnie wartość między 55 a 60 % PKB, wtedy górne ograniczenie relacji deficytu każdej jednostki samorządowej do jej dochodów, jaka może być uchwalona w budżecie tej jednostki, zostaje również zmniejszone poprzez pomnożenie przez współczynnik R wyliczany w następujący sposób: R = (0,6 – PDP/PKB): 0,05 Gdzie PKB – produkt krajowy brutto; PDP – państwowy dług publiczny, powiększony o kwotę przewidywanych wypłat z tytułu poręczeń i gwarancji udzielonych przez podmioty sektora finansów publicznych – oznaczają wielkości ogłoszone za poprzedni rok budżetowy. Jeszcze gorzej przedstawia się sprawa, gdy dług osiągnie wartość 60 % PKB lub więcej. W takim przypadku budżety jst nie mogą zawierać żadnego deficytu. Uchwalenie budżetu Budżet jednostki samorządu terytorialnego jest uchwalany w formie uchwały budżetowej na rok budżetowy. Uchwalenie budżetu należy do wyłącznej właściwości organu stanowiącego jednostki samorządowej. Budżet jednostki samorządu terytorialnego powinien być uchwalony do końca roku poprzedzającego rok budżetowy (tj. do 31 grudnia), a w szczególnie uzasadnionych przypadkach do 31 marca roku budżetowego. Do czasu uchwalenia uchwały budżetowej jednak nie później niż do dnia 31 marca podstawą gospodarki finansowej jest projekt uchwały budżetowej. Wyznaczone ścisłe terminy 15 listopada (przedstawienie projektu uchwały budżetowej organowi stanowiącemu jst), 31 grudnia, powinny być bezwzględnie dochowane przez organy gminy, aczkolwiek ich niedotrzymanie nie pociąga jeszcze za sobą żadnych sankcji dla tych organów (poza służbowymi wobec pracowników odpowiedzialnych za niedotrzymanie terminów). Naruszenie nieprzekraczalnego terminu uchwalenia budżetu do dnia 31 marca roku przez organ stanowiący jst powoduje ustanie kompetencji tegoż organu do podjęcia uchwały w sprawie budżetu, a organem umocowanym do ustalenia budżetu staje się regionalna izba obrachunkowa. Ustalenie budżetu przez regionalną izbę powinno nastąpić najpóźniej do 30 kwietnia roku budżetowego. Do czasu uchwalenia uchwały budżetowej przez regionalną izbę obrachunkową podstawą gospodarki finansowej jest projekt uchwały budżetowej. Przedmiot uchwały budżetowej – w sposób wyczerpujący określają niżej przedstawione przepisy art. 124 u.f.p. Uchwała budżetowa jednostki samorządu terytorialnego określa: 1) prognozowane dochody jednostki samorządu terytorialnego według ważniejszych źródeł i działów klasyfikacji, 2) wydatki budżetu jednostki samorządu terytorialnego w podziale na działy i rozdziały klasyfikacji wydatków, z wyodrębnieniem: a) wydatków bieżących, w tym w szczególności: - wynagrodzeń i pochodnych od wynagrodzeń, - dotacji, - wydatków na obsługę długu jednostki samorządu terytorialnego, - wydatków z tytułu poręczeń i gwarancji udzielonych przez jednostkę samorządu terytorialnego, b) wydatków majątkowych, 3) źródła pokrycia deficytu lub przeznaczenie nadwyżki budżetu jednostki samorządu terytorialnego, 4) wydatki związane z wieloletnimi programami inwestycyjnymi, z wyodrębnieniem wydatków na finansowanie poszczególnych programów, 5) plany przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych i środków specjalnych, 6) plany przychodów i wydatków funduszy celowych, 7) upoważnienia dla zarządu jednostki samorządu terytorialnego do zaciągania długu oraz do spłat zobowiązań jednostki samorządu terytorialnego, 8) zakres i kwoty dotacji przedmiotowych, 9) dochody i wydatki związane z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej i innych zadań zleconych jednostce samorządu terytorialnego ustawami, 10) dotacje, 11) dochody i wydatki związane z realizacją zadań wspólnych realizowanych w drodze umów lub porozumień między jednostkami samorządu terytorialnego, w budżecie jednostki samorządu terytorialnego, której powierzono realizację tych zadań. 2. Uchwała budżetowa jednostki samorządu terytorialnego może zawierać: 1) upoważnienie dla zarządu jednostki samorządu terytorialnego do zaciągania kredytów i pożyczek oraz emisji papierów wartościowych na pokrycie występującego w ciągu roku budżetowego deficytu budżetu jednostki samorządu terytorialnego, 2) upoważnienie dla zarządu jednostki samorządu terytorialnego do dokonywania zmian w budżecie, polegających na przenoszeniu wydatków z rezerw budżetowych, zgodnie z planowanym przeznaczeniem wydatków, 3) inne postanowienia dotyczące wykonywania budżetu jednostki samorządu terytorialnego. 3. W uchwale budżetowej gminy określa się także dochody z tytułu wydawania zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych i wydatki na realizację zadań określonych w programie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. 4. Uchwała budżetowa gminy może również określać: 1) wydatki jednostek pomocniczych gminy, 2) uprawnienia jednostki pomocniczej do prowadzenia gospodarki finansowej w ramach budżetu gminy. W budżecie jst mogą być również tworzone rezerwy: ogólna – na wydatki, nieprzewidziane, która nie może przekraczać 1 % wydatków ogółem, celowe – na wydatki, których szczegółowy podział nie może być dokonany w okresie opracowywania budżetu, i które nie mogą przekroczyć 5 %. W praktyce rezerwy celowe wykorzystywane są również do planowania wydatków związanych z niepewnymi wpływami np. kredytów, które nie zostały przyznane przed uchwaleniem budżetu. Zakres budżetu oraz sposób jego ujęcia w uchwale określają przede wszystkim przepisy przytoczonego art. 124 ustawy o finansach publicznych, które urzeczywistniają zasadę jedności formalnej budżetu. Akt budżetowy zawiera nie tylko dochody i wydatki jednostek i form organizacyjnych, poprzez które samorząd terytorialny realizuje swoje zadania. W ten sposób uchwała budżetowa obejmuje wszystkie podstawy prowadzenia gospodarki finansowej przez jednostkę samorządu terytorialnego, co ułatwia racjonalne wykorzystanie środków publicznych oraz kontrolę tego procesu. Jak już wspomniałem uchwała budżetowa może określać – oprócz limitów wydatków na rok budżetowy – limity wydatków na wieloletnie programy inwestycyjne, ujmowane w wykazie stanowiącym załącznik do uchwały budżetowej. Zmiana kwot wydatków na realizację takich programów jest więc możliwa w drodze uchwały określającej zakres wykonywania programu lub wstrzymanie jej wykonywania. Ujęte w wieloletnich programach inwestycyjnych kwoty wydatków muszą być potwierdzone corocznie przez ich ujęcie w kolejnych budżetach – oznacza to, że samo uchwalenie programu wieloletniego nie stanowi upoważnienia do wydatkowania kwot przewidzianych na realizację programu we wszystkich latach jego inwestycji. Jest to zgodne z zasadą roczności gospodarki finansowej jst. Wykonywanie budżetu Przez wykonywanie budżetu jst rozumie się: opracowywanie planów uszczegóławiających ustalenia budżetu, gromadzenie dochodów i dokonywanie wydatków budżetowych dokonywanie operacji związanych z zarządzaniem długiem jst oraz jej należnościami dokonywanie zmian w budżecie sporządzenie sprawozdawczości budżetowej Ogólne zasady wykonywania budżetu jednostki samorządu terytorialnego określone są w przepisach art. 92 u.f.p.: 1) pełna realizacja zadań następuje w terminach określonych przepisami i harmonogramem realizacji dochodów i wydatków 2) ustalanie, pobieranie i odprowadzanie dochodów następuje na zasadach i w terminach wynikających z obowiązujących przepisów, 3) dokonywanie wydatków następuje w granicach kwot określonych w planie finansowym, z uwzględnieniem prawidłowo dokonanych przeniesień i zgodnie z planowanym przeznaczeniem, w sposób celowy i oszczędny, 4) wydatki na współfinansowanie programów realizowanych ze środków pochodzących ze źródeł zagranicznych, nie podlegających zwrotowi, mogą być dokonywane po uzyskaniu tych środków, 5) zlecanie zadań powinno następować na zasadzie wyboru najkorzystniejszej oferty, z uwzględnieniem przepisów ustawy o zamówieniach publicznych, a w odniesieniu do podmiotów nie działających w celu osiągnięcia zysku w trybie jawnego wyboru najkorzystniejszej oferty. 6) wydatki nie przewidziane, których obowiązkowe płatności wynikają z tytułów egzekucyjnych lub wyroków sądowych, mogą być dokonywane bez względu na poziom środków finansowych zaplanowanych na ten cel; powinny one być zrefundowane w trybie przeniesień wydatków pomiędzy odpowiednimi podziałkami klasyfikacji budżetowej 7) przeniesienia wydatków w budżecie jst mogą być dokonywane na zasadach i w zakresie określonych odpowiednimi przepisami ustawowymi. Przeniesień wydatków może dokonywać organ stanowiący (np. rada gminy) lub zarząd, o ile zostanie do tego upoważniony, a także inne podmioty. Zarząd nie może jednak przenosić wydatków pomiędzy działami klasyfikacji budżetowej. O kompetencjach do dokonywania przeniesień stanowi art. 128 u.f.p. 8) dotacje celowe przyznane jednostkom samorządu terytorialnego na realizację zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych ustawami, nie wykorzystane w danym roku, podlegają zwrotowi do budżetu państwa w części, w jakiej zadanie nie zostało wykonane. Ponadto, dotacje udzielone z budżetu państwa wykorzystane niezgodnie z przeznaczeniem lub pobrane w nadmiernej wysokości podlegają zwrotowi do budżetu państwa wraz z odsetkami w wysokości określonej jak dla zaległości podatkowych. Wykorzystanie dotacji niezgodnie z przeznaczeniem wyklucza prawo do ubiegania się o przyznanie dotacji przez kolejne trzy lata. (art. 93 i 94 u.f.p.) Za wykonywanie budżetu jst odpowiada zarząd jst, przy czym do decyzji organu stanowiącego pozostawiono ustalenie zakresu uprawnień zarządu w kwestiach dokonywania zmian w budżecie oraz upoważnień do dokonywania lokat wolnych środków poza bankiem prowadzącym obsługę budżetu jst. Wyjątkiem od pełnej zasady odpowiedzialności zarządu jst za wykonywanie budżetu jest wprowadzenie w u.f.p. obowiązku uzyskania przez zarząd pozytywnej opinii (czyli w praktyce zgody) właściwej do spraw budżetu komisji organu stanowiącego, przed podjęciem decyzji w sprawach: zmian w budżecie spowodowanych zmianami kwot dotacji przyznanych jst na zadania zlecone, wykorzystywania rezerw budżetowych, przenoszenia do rezerw kwot zablokowanych wydatków Zarząd wykonuje zadania w tym wykonanie budżetu, za pomocą urzędu jst. Wykonawcami budżetu gminy, powiatu i województwa są nie tylko zarządy, ale także samorządowe jednostki organizacyjne, na których czele stoją kierownicy zatrudniani i zwalniani przez zarząd. W terminie 21 dni od przyjęcia uchwały budżetowej zarząd jednostki samorządu terytorialnego: opracowuje układ wykonawczy budżetu jst w podziale na działy, rozdziały i paragrafy klasyfikacji dochodów i wydatków przekazuje informacje o ostatecznych kwotach dochodów i wydatków podległym jednostkom oraz o wysokości dotacji i wpłat do budżetu opracowuje plan finansowy zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych jst ustawami, przyjmując jako podstawę tego planu kwotę dotacji przyznanych na ten cel w danym roku budżetowym Zarząd też sprawuje nadzór nad realizacją uchwały budżetowej. W toku wykonywania budżetu zarząd może, po uzyskaniu pozytywnej opinii komisji właściwej do spraw budżetu, dokonać zmian planu dochodów i wydatków związanych z wprowadzanymi w trakcie roku kalendarzowego zmianami dotacji celowych, przenoszeniem wydatków z rezerw budżetowych lub zmian kwot subwencji w wyniku podziału rezerwy. Jednocześnie w przepisach dotyczących wykonywania budżetu zamieszczono zapis że organ stanowiący jst może ustalić wykaz wydatków, do których nie stosuje się zasady o wygaśnięciu nie zrealizowanych kwot wydatków. W przypadku zagrożenia realizacji uchwały budżetowej, stwierdzenia niegospodarności w określonych jednostkach, nadmiaru posiadanych przez nich środków, naruszenia zasad gospodarki finansowej zarząd jst może podjąć decyzję o blokowaniu planowanych wydatków budżetowych i przeniesieniu odpowiedniej kwoty do rezerwy celowej. Dochody budżetowe – tak jak i w przypadku budżetu państwa – mają charakter prognozy, wydatki natomiast wyznaczają limity środków, jakimi dysponuje dana jednostka. Nie zrealizowane kwoty wydatków zamieszczonych w budżecie z reguły wygasają z upływem roku budżetowego. Wyjątek stanowią wydatki finansowe z kredytów zagranicznych lub ze środków zagranicznych nie podlegających zwrotowi. Zgodnie z art. 126 u.f.p. w terminie 21 dni od dnia uchwalenia uchwały budżetowej zarząd jednostki samorządu terytorialnego opracowuje plan finansowy zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych jednostce samorządu terytorialnego ustawami, przyjmując jako podstawę dla tego planu kwotę dotacji przyznanych na ten cel w danym roku budżetowym oraz wielkość dochodów związanych z realizacją tych zadań, które podlegają przekazaniu do budżetu państwa. Plan ten opracowuje się w podziale na działy, rozdziały i paragrafy dochodów oraz wydatków. Plan finansowy jest wyodrębnionym elementem budżetu samorządowego, ale także jest ściśle powiązany z ustaleniami i funkcjonowaniem ustawy budżetowej, określającej budżet państwa. Szczegółowe zasady i terminy opracowywania planów finansowych zadań z zakresu administracji rządowej oraz innych zadań zleconych ustawami oraz przekazywania dotacji celowych na realizację tych zadań określa Minister Finansów w drodze rozporządzenia. Układ wykonawczy budżetu jst określa szczegółowy plan dochodów i wydatków. Wielkości wynikające z układu wykonawczego budżetu jst stanowią podstawę dostosowania projektów planów finansowych jednostek organizacyjnych podległych organom jst do uchwały budżetowej Ustawa ustala obowiązek w terminie 7 dni od przekazania projektu uchwały budżetowej organowi stanowiącemu jednostki samorządowej przekazania podległym jednostkom informacji niezbędnych do opracowania w ciągu 30 dni projektów ich planów finansowych. Jest to czynność z pogranicza planowania budżetowego i wykonywania budżetu. Na podstawie informacji przekazanych przez zarząd jst jednostki podległe opracowują w terminie 30 dni od ich otrzymania projekty planów finansowych, nie później jednak, niż do dnia 22 grudnia roku poprzedzającego rok budżetowy. Stopień szczegółowości układu wykonawczego budżetu jst jest znacznie szerszy aniżeli minimalne wymagania, jakie zgodnie z postanowieniami ustawy o finansach publicznych są stawiane w tym względzie uchwale budżetowej. Szczególne znaczenie dla wykonania budżetu samorządowego ma plan finansowy urzędu jst. W planie finansowym urzędu jst ujmuje się wszystkie wydatki budżetowe nie ujęte w planach finansowych innych jednostek budżetowych, w tym wydatki związane z funkcjonowaniem organu stanowiącego i zarządu jst., dotacje dla zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych, dotacje i środki przekazywane na rzecz budżetów innych jst, wpłaty na rzecz związków jst oraz płatności i składki wpłacane na rzecz instytucji krajowych i zagranicznych. Bankową obsługę budżetu jst wykonuje bank wybrany przez organ stanowiący danej jednostki w trybie określonym w przepisach o zamówieniach publicznych. W procesie wykonywania budżetu jst istotną rolę odgrywa skarbnik jst. W sytuacji, gdy czynności prawne polegające na zaciąganiu zobowiązań jst są dokonywane przez dwóch członków zarządu, warunkiem ważności tych czynności jest kontrasygnata skarbnika jst. Skarbnik poprzez złożenie swojego podpisu potwierdza występowanie określonego zadania w budżecie i tym samym dysponowanie przez jst środkami finansowymi na jego realizację, legalności operacji i rzetelności dokumentu, w którym operacja ta została ujęta, oraz formalno – rachunkową prawidłowość dokumentu dotyczącego tej operacji. Realizacja wydatków budżetowych powinna przebiegać zgodnie z wymogami ustawy z 10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych. Instytucja zamówień publicznych ma sprzyjać racjonalności w wydatkowaniu środków. Zarząd jednostki samorządu terytorialnego przedstawia organowi stanowiącemu sprawozdanie z wykonania dochodów i wydatków za I półrocze w terminie do 31 sierpnia, natomiast z wykonania rocznego budżetu w terminie do 31 marca następnego roku. Sprawozdania te podlegają także przedłożeniu regionalnej izbie obrachunkowej. Organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego (komisja rewizyjna) rozpatruje sprawozdanie w terminie do 30 kwietnia roku następnego po roku sprawozdawczym. Organ stanowiący podejmuje uchwałę w sprawie udzielenia absolutorium organowi wykonawczemu, zamykającą procedurę budżetową. Przepisy ustawowe nie przewidują natomiast podejmowania przez organ stanowiący uchwały w sprawie zatwierdzenia sprawozdania z wykonania budżetu jst. Negatywną opinię o sprawozdaniach z wykonania planów finansowych zadań publicznych prezes izby obrachunkowej przekazuje organom stanowiącym tych jednostek. Natomiast negatywną opinię izby o sprawozdaniach z wykonania budżetu jst oraz planu finansowego wykonywanych zadań z zakresu administracji rządowej zarząd przedstawia organowi stanowiącemu jednostki wraz z odpowiedzią na zawarte w niej zarzuty nie później niż przed rozpatrzeniem absolutorium dla zarządu. Sprawozdanie z wykonania budżetu rozpatruje organ stanowiący jst w terminie do dnia 30 kwietnia roku następującego po roku sprawozdawczym i podejmuje uchwałę w sprawie udzielenia absolutorium organowi wykonawczemu. W zakresie sprawozdawczości budżetowej jednostek samorządu terytorialnego ciągle trwają prace usprawniające tą procedurę, na uwagę zasługują zeszłoroczne zmiany – oparcie sprawozdawczości na systemie informatycznym. Kontrola jego wykonania oraz nadzór nad działalnością jst w zakresie spraw finansowych. Kontrola gospodarki finansowej jst obejmuje ustalenie stanu rzeczywistego w zakresie ogółu spraw związanych z gromadzeniem środków publicznych i ich rozdysponowaniem oraz ustalenie ich zgodności (lub niezgodności) z obowiązującymi regulacjami prawnymi i wyjaśnienie przyczyn stwierdzonych niezgodności. W ramach kontroli gospodarki finansowej jst można wyróżnić kontrolę wewnętrzną – wykonywaną przez organ stanowiący jst, komisję rewizyjną tego organu oraz skarbnika jst i kontrolę zewnętrzną – sprawowaną przez odrębne organy kontroli. W świetle art.. 7 ust. 2 ustawy o RIO izba może także prowadzić z własnej inicjatywy, jak również na wniosek jst i ich związków oraz agencji lub funduszy celowych, które przekazują środki publiczne na rzecz jst kontrolę samorządowych jednostek organizacyjnych mających osobowość prawną oraz innych podmiotów w zakresie wykorzystania przez nie dotacji przyznawanych z budżetów jst. Nadzór nad działalnością samorządu j.s.t. sprawuje na podstawie kryterium zgodności z prawem Prezes Rady Ministrów oraz wojewoda, a w zakresie spraw finansowych – regionalna izba rozrachunkowa. Jednakże w zakresie zadań zleconych jednostkom samorządu terytorialnego nadzór ten sprawowany jest także na podstawie kryterium celowości, rzetelności i gospodarności. Zgodnie z przepisami ustawy z 18 grudnia 1998 r. o zmianie ustawy o regionalnych izbach obrachunkowych, regionalna izba obrachunkowa: sprawuje nadzór nad działalnością jst w zakresie spraw finansowych oraz dokonuje kontroli gospodarki finansowej i zamówień publicznych jst. prowadzi postępowanie nadzorcze w sprawie uznania uchwały budżetowej organu stanowiącego jst za nieważną w całości lub w części, wskazuje nieprawidłowości oraz sposób i termin ich usunięcia. Regionalna izba obrachunkowa bada uchwały podejmowane przez organy jednostek samorządu w zakresie spraw finansowych, a w szczególności: określające w sposób bezpośredni lub pośredni poziom planowanych przychodów i dochodów oraz funduszów celowych, z wyjątkiem uchwał w sprawie zbycia lub obciążeń praw majątkowych stanowiące o podstawie do dokonywania wydatków określające procedury gromadzenia i wydatkowania środków finansowych, w tym zwłaszcza upoważnienia do dokonywania zmian w budżecie i dysponowania rezerwami budżetowymi zawierające oceny wykonania budżetu przez zarządy jst (uchwały w sprawie absolutorium) W Polsce funkcjonuje 16 regionalnych izb obrachunkowych oraz zespoły zamiejscowe. W ramach izb działa kolegium izby. Jest ono głównym organem Izby, mającym kompetencje do badania w trybie nadzorczym uchwał organów jednostek samorządu terytorialnego i wydawania rozstrzygnięć nadzorczych (np. stwierdzających nieważność uchwał). Ponadto w ramach Izby działa komisja orzekająca w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych, składy orzekające ( wydające opinie w przewidzianych przez ustawy sprawach) i inspektorzy do spraw kontroli. Prezesa izby powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów, członków kolegium powołuje także Prezes rady Ministrów – spośród kandydatów wyłanianych w specjalnym trybie. Prezesi izb oraz po jednym reprezentancie wybranym przez kolegia izb tworzą Krajową Radę Regionalnych Izb Obrachunkowych. Do jej zadań należy m.in. reprezentowanie izb wobec naczelnych i centralnych organów państwa, przedstawianie Prezesowi Rady Ministrów wniosków dotyczących zmian w przepisach prawnych regulujących komunalną gospodarkę finansową, przedkładanie Sejmowi i Senatowi corocznych sprawozdań z działalności izb i wykonania budżetu przez jst. Regionalne Izby Obrachunkowe ustawowo są obowiązane co najmniej raz na 4 lata do przeprowadzenia kompleksowej kontroli całokształtu zagadnień finansowych związanych z realizacją zadań jst. Na podstawie wyników kontroli izba kieruje do kontrolowanej jednostki wystąpienie pokontrolne zawierające wykaz nieprawidłowości i zalecenia co do ich usunięcia. Kontrolowana jednostka w ciągu 30 dni od daty otrzymania wystąpienia pokontrolnego jest zobowiązana zawiadomić izbę o wykonaniu wniosków lub przyczynach ich niewykonania. Prócz kontroli kompleksowych RIO przeprowadza również kontrole bieżące uchwał podejmowanych przez organy tych jednostek w zakresie spraw finansowych. Przewodniczący organów wykonawczych jst są zobowiązani do przekazania RIO w ciągu 7 dni aktów podlegających nadzorowi. Uchwała w sprawach finansowych samorządu terytorialnego sprzeczna z prawem jest nieważna. O nieważności uchwały w całości lub w części RIO orzeka w terminie nie dłuższym niż 30 dni od daty doręczenia uchwały izbie. Po upływie tego terminu RIO nie może we własnym zakresie stwierdzić nieważności uchwały; wówczas pozostaje możliwość zaskarżenia jej do NSA. W przypadku nieistotnego naruszenia prawa w uchwale izba nie stwierdza nieważności uchwały lecz stwierdza że uchwałę wydano z naruszeniem prawa. W przypadku gdy izba wprowadza postępowanie nadzorcze w sprawie uznania uchwały budżetowej organu stanowiącego jst w części lub całości za nieważną, musi wskazać również nieprawidłowości i sposób ich usunięcia. Jeżeli organ właściwy w wyznaczonym terminie nie usunie nieprawidłowości, kolegium izby orzeka o nieważności uchwały w całości lub w części. Wówczas odpowiednio budżet w całości lub w części ustala kolegium izby. Kontrola działalności jst i innych samorządowych jednostek organizacyjnych może być również wykonywana przez Najwyższą Izbę Kontroli. Za przekroczenie przepisów budżetowych oraz postanowień uchwały budżetowej (zwłaszcza postanowień odnoszących się do wydatków – art. 138 ustawy o finansach publicznych enumeratywnie określa przewinienia o największej „wadze” jakościowej: naruszenie dyscypliny finansów publicznych) przez osoby wykonujące budżet jednostki samorządu terytorialnego oraz inne osoby dysponujące środkami publicznymi, w tym osoby odpowiedzialne za gospodarowanie środkami publicznymi przekazanymi podmiotom spoza sektora finansów publicznych przewidziane i stosowane są sankcje określone przede wszystkim w ustawie o finansach publicznych. Oprócz sankcji za naruszenie dyscypliny finansów publicznych należy tutaj wspomnieć o o sankcji polityczno – prawnej za niewykonanie budżetu jednostki samorządu terytorialnego, polegającej na nie udzieleniu zarządowi absolutorium. Podsumowanie Wszystkie etapy procedury budżetowej to długi i złożony proces w czasie którego rozstrzyga się wiele bardzo ważnych spraw związanych z funkcjonowaniem wspólnot samorządowych. Budżet jst powinien być wykorzystywany jako narzędzie sprzyjające efektywnemu i oszczędnemu zarządzaniu środkami publicznymi którymi dysponują władze samorządowe, jako narzędzie kontroli finansowej oraz narzędzie komunikacji władz samorządowych ze wspólnotą samorządową. Proces procedury budżetowej nie może być utożsamiany tylko z rutynowymi, mechanicznymi pracami o charakterze ewidencyjno – rachunkowym. Źródła: Tadeusz Łukosz: Prawo dla ekonomistów. Wydanie trzecie. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu 1999. Stanisław Owsiak Finanse Publiczne – teoria i praktyka. Wydanie drugie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2000. Andrzej Borodo Finanse Publiczne Rzeczypospolitej Polskiej – zagadnienia prawne. Wydanie pierwsze. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Branta 2000. Ministerstwo Finansów RP - Finanse Samorządów: http://www.mofnet.gov.pl/finanse_samorzadow/zasady_funkcjonowania.shtml Katarzyna Mańk Anna Suszyńska Jednostki samorządu terytorialnego w świetle wymogów Ustawy o finansach publicznych: http://www.kprm.gov.pl/reformy/NOWE_PRAWO_SAM/komentarz/mank.htm Henryk Kamieniecki Tworzenie budżetów jednostek samorządu terytorialnego http://www.gazetasamorzadu.infor.pl/2000/22-23/finanse/tworzenie.html U. Ziółkowska Finanse publiczne – teoria i zastosowanie. Poznań WSB 2000. Samorząd terytorialny (miesięcznik). Międzykomunalna Spółka Akcyjna Municipium 1-22002. E. Ruśkowski Finanse publiczne i prawo finansowe. Tom 1 Warszawa KiK 2000. H. Szczepański Dochody i budżet samorządów. Warszawa INFOR 1999. L. Patrzałek Finanse samorządowe. Wydawnictwo AE im. O. Langego we Wrocławiu 1999.