Pojecia do oswiecenia
Racjonalizm – przypisywal szczegolna wage do roli rozumu w poznawaniu prawdy, byl zwolennikiem systematycznego, rozumowego ladu w dochodzeniu do prawdy, odrzucal wszelkie uprzedzenia i przesady. R. byl glownym nurtem myslowym w XVIII w. Byl znamienny dla pogladow francuskiego filozofa, literata i publicysty Woltera, kierowal sie jego zasadomi rowniez denis Diderot.
Empiryzm – prekursorem byl Francis Bacon, kladl on nacisk na role doswiadczenia w procesie poznawania swiata, odrzucaja to wszystko czego nie da sie potwierdzic w praktyce.
Sensualizm – poglad, wedlug ktorego zrodlem wiedzy sa wrazenia zmyslowe bedace odbiciem rzeczywistosci. Jednym z tworcow byl Locke, wprowadzil on pojecie tabula rasa, okreslajac w ten sposob umysl dziecka, pozbawiony jakichkolwiek wrodzonych idei oraz zasad i ksztaltowany dopiero przez doswiadzczenie i edukacje.
Deizm – deisci uznawali istnienie boga jako stworcy swiata, uznawali tez wage nakazow moralnych plynacych z religii, odrzucali natomiast objawinenie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli : Diderot oraz Wolter, abaj namietnie walczacy z fanatyzmem religijnym.
Ateizm – ( gr – A theos – nie bog ) Poglad odrzucajacy istnienie Boga – pojawil sie poraz pierwszy w pismach francuskiego filozofa Holbacha.
Libertynizm – nurt powstal we Francji na przelomie XVII i XVIII w. Libertynów charakteryzowała postawa laicka, wolnomyślicielska i sceptyczna. Ruch skierowany był przeciwko autorytetom religii, a zwłaszcza myśleniu scholastycznemu, tradycyjnej obyczajowości i katolicko-feudalnemu ideałowi życia.
Utylitaryzm – jest to doktryna etyczna, wedlug ktorej pozytek jednostki lub spoleczenstwa powienien stanowic najwyzszy cel moralny postepowania ludzi, zgodznie z zalozeniem, ze dazenie do dobra wlasniego sprzyja pomnozeniu dobra spolecznego.
Sentymentalizm – prad listeracki doby oswiecenia, opozycjny wobec klasycyzmu. Odwolywal sie do filozofii empiryzmu i sensualizmu. Mial wyrazac dazenia mieszczanstwa. Kluczowym jego pojeciem byla „natura” – czysta i nie skzona pierwotnosc, przeciwstawiona kulturze. Charakterystyczny dla tego nurtu jest nowy bohater – „czlowiek czuly” Lit. Sentymentalna miala byc refleksja nad wewnetrznym zyciem czlowieka i nad jego relacjami ze zbiorowoscia. S. nobilitowal takie gat. Lit. Jak powiesc czy dramat. Przedstawiciele – Rosseau, Karpinski.
Klasycyzm – wyznaczal poezji cele utylitarne, stawial przed nia zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastajace z przekonania o ogromnej roli slowa jako narzedzia oddzialywania na spoleczenstwo. Prad ten nawiazywal do tworczosci antycznej. Przyjmuje zasade decorum i prawdopodobienstwa, a takze hierarchie rodzajow i gatunkow literackich.
Rokoko - styl ten byl znamienny dla komedii, wolnej od dydaktyzmu, niejako rozrywkowej. Istota tego pradu bylo traktowanie piekna jako wartosci podstawowej. Poza lit. Rokoko najpelniej ujawnilo sie w malych formach architektonicznych oraz w wystroju wnetrz. (malarze : Watteau czy Boucher )
Ironia – ukryta drwina, utajone szyderstwo, zlosliwosc zawarta w wypowiedzi pozornie aprobujacej ( do krola )
Parodia - wyrazista stylizacja, naśladowanie stylu i poetyki znanego utworu, autora, kierunku, ogólnie przyjętych schematów itp. w celu uzyskania efektu komicznego. Odmiana parafrazy, pelni funkcje satyryczna lub homorystyczna.
Pastisz - kompilacyjne dzieło sztuki świadomie naśladujące styl jakiegoś twórcy, epoki, szkoły, ale nie mające cech fałszerstwa. W literaturze świadome naśladowanie stylu określonego pisarza, dzieła, szkoły literackiej, prądu, epoki itp.
Bajka – epicka opowiastka wierszem lub proza w formie przypowisci. Krytykje wady, zawiera praktyczne pouczenia, sad moralny, pointe. Zawiera uniwersalne prawdy. Bajki : epigramatyczne – ktrotka, opowiada jakas historie ; narracyjna – dlugo, stworzona przez la Fontaina.
Satyra – Jest to utwor osmieszajacy opisywane w nim zjawiska. Utwor wierszowany. Satyry : obyczajowe, filozoficzno-moralne i ostre satyry pietnujace wady spoleczenstwa. Satyra nie proponuje pozytywnych wzorców, poprzestając na negacji i ośmieszaniu. Głównym narzędziem satyry jest komizm, a także karykatura i groteska.
Poemat heroikomiczny - parodia eposu bohaterskiego, której zasadniczy chwyt polega na zderzeniu wzniosłej formy z błahą tematyką. Uwznioślenie za pomocą zastosowanych środków stylistycznych sytuacji i zjawisk mało ważnych przynosi w efekcie ich żartobliwą heroizację ( krasicki monachomachia)
Komedia – jeden z podstawowych gatunkow dramatu. Poslugujac sie komizmem, przedstawia swiat i ludzi w sposob pogodny ( tworczosc moliera – swietoszek ) Wyróżnia się także czarną komedię, tragikomedię i tragifarsę.
Sielanka - gatunek literacki obejmujący tematy zaczerpnięte z życia wiejskiego. Składa się najczęściej z lirycznego lub opisowego wprowadzenia oraz wypowiedzi bohaterów, może też stanowić liryczny monolog.
Powiesc realistyczna – powiesc powinna bawic i uczyc(utylitaryzm); likwidacja wszystkiego co fantastyczne; bohater jst czlowiekiem zwyklym aby czytelnik mogl sie z nim identyfokowac; bohater jest jednobarwny albo ewoluuje; pisena jasnym i przejrzystym jezykiem.
Powiastka filozoficzna, narracyjny utwór prozaiczny, ilustrujący i propagujący wybraną ideę światopoglądową lub moralną. Powstała w okresie oświecenia, np. Kandyd Woltera, Kubuś fatalista i jego pan D. Diderota. Posługiwała się satyrą obyczajową, atakując z pozycji racjonalistycznych ówczesne formy rządów i wyższe warstwy społeczeństwa.
Powiesc sentymentalna – ukazuje swiat poprzez pryzmat ludzkich uczuc, akcja specjalnie spowolniona aby lepiej ukazac uczucia.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"