i
Oswiecenie – przesiaknieta utylitaryzmem i zaangazowaniem ludzi w nauczanie nizszych warstw spolecznych epoka rózni sie wyraznie od niedawno panujacego baroku. Do glosu zaczyna dochodzic rozum i poznawanie swiata . Panuje przekonanie , ze wszystko mozna wyjasnic w logiczny sposób . Teorie racjonalistów i empirystów zdecydowanie odrzucaja istnienie jakichkolwiek dogmatów. Ludzie domagaja sie , aby wladze oddac w rece calego ludu. Powstaje wielka encyklopedia francuska systematyzujaca zdobywana przez pokolenia wiedze. Poczucie równosci sklania do wniosków , ze masy zyjace dotad w zupelnym zacofaniu powinny takze poznac nowe odkrycia nauki. Wielu autorów przylacza sie do nurtu oswieconych i w swoich utworach stawia bardziej na dydaktyzm niz na niedawno jeszcze modne piekno formy. Stara sie osmieszac wady i przywary konkretnych typów ludzkich. Jako srodek dydaktyczny czesto jest wykorzystywana przejrzysta puenta lub przykladne zachowanie bohatera.
Glupota , nieuctwo oraz zawezenie horyzontów myslowych byly jednym z najczesciej krytykowanych zjawisk. Julian Ursyn Niemcewicz w komedii politycznej „Powrót posla” przedstawia dwa stronnictwa: postepowe , majace na celu ratowanie ojczyzny znajdujacej sie w stanie upadku , a takze zagorzalych zwolenników starego porzadku. Tym drugim podoba sie zycie jakie prowadzili dotychczas. Uwazaja, ze wyksztalcenie jest zbedne. Autor wytyka im brak zorientowania w sytuacji politycznej kraju , nasladowanie negatywnych francuskich wzorców i ogólne zacofanie. Przedstawiciele tego obozu nie uwazaja braku wyksztalcenia jako cechy negatywnej i bez zadnych zahamowan sie do niej przyznaja Jako kontrast pokazane jest drugie stronnictwo, które ma byc przykladem dla czytelnika. Ignacy Krasicki w satyrze „ Monachomachia” ukazuje wstecznictwo innego stanu spolecznego - ówczesnych duchownych. Wyksztalcenie , tolerancja i asceza , które powinny byc podstawa zakonu nie sa zauwazalne w zyciu jego czlonków. Biblioteki przeksztalcane sa w spizarnie, a bracia zakonni nie posiadaja zadnej wiedzy.
Inna wada czesto napietnowana w licznych utworach jest pijanstwo. Wielu oswieceniowych autorów osmiesza i krytykuje to narodowa wade Polaków. Najbardziej widocznie w swoich dzielach podkresla to Ignacy Krasicki .W satyrze „Pijanstwo” przedstawia dwóch przyjaciól, z których obydwoje wytykaja wiele zarzutów nadmiernemu spozywaniu napojów alkoholowych i skutkom ubocznym takiej postawy, a i tak jeden z nich zaraz po debacie idzie sie napic. Takze w bajce „O doktorze Hiszpanie” przedstawia w negatywnym swietle koloryt zycia dworskiego. Przedstawia on biesiadników , którzy za swój nadrzedny cel uwazaja poczestunek goscia i nie interesuje ich ,ze on sie przed tym broni.
Megalomania stanowa byla takze przedmiotem czestej krytyki literatury oswiecenia. Szlachta jako najwyzszy w Polsce stan posiadajacy wszystkie mozliwe przywileje patrzyl z pogarda na innych. Nie zauwazal potrzeby szybkich reform, bo w obecnej sytuacji zylo im sie dobrze.
Niewielu wlascicieli ziemskich uwlaszczalo chlopów co na zachodzie Europy bylo zjawiskiem powszechnym. Stanislaw Staszic w „Przestrogach dla Polski” nawoluje do upowszechnienia praw szlachty . Zauwaza olbrzymia liczbe szkód wyrzadzonych przez moznowladztwo. Hugo Kollataj w listach do Stanislawa Malachowskiego ukazuje potrzebe oddania ziemi chlopom .Przedstawia takze korzysci plynace z takiego postepowania .
Bardzo popularnym zjawiskiem stawalo sie nasladowanie wzorców z obcych krajów glównie Francji co prowadzilo do czesciowego zaniku polskiej kultury. Autorzy publikacji osmieszali ta praktyke zachecali do wiekszego krytycyzmu wzgledem zjawisk w zagranicznej modzie . Jan Ursyn Niemcewicz w „Powrocie posla” przedstawia Staroscine jako typowa przedstawicielke XVIII wiecznej szlachty. Jest slabo wyksztalcona do polskiego jezyka wtraca zwroty francuskie przez co jej mowa staje sie chaotyczna. Ma wieczna migrene i slepo nasladuje obce zachowania typowej damy z francuskiego romansu.
W stosunku do kosciola ludzie ,a takze twórcy zaczeli odnosic sie z wiekszym krytycyzmem. Pojawialy sie glosy filozofów o wieksza tolerancje wobec wyznawców innych wiar, negatywnie oceniajace wladców za ich stosunek do zwolenników innej religii niz oficjalnie panujaca. Domagano sie rozdzielenia panstwa i kosciola. Wolter w „Slowniku filozoficznym” zamieszcza artykul o tolerancji. Krytykuje on tam wladców za niekonsekwentna polityke wobec róznowierców : „…Oplaca ich z przyczyn politycznych w Saksonii, pali ich z przyczyn politycznych w Paryzu…”. John Locke krytykowal postawe ludzi uznajacych sie za religijnych , a nie akceptujacych odmiennych wyznan. Uwazal, ze nie mozna sie nazwac czcicielem Boga ,a dopuszczac sie okrucienstw na wyznawcach innych wiar.
W XVIII wieku nurt oswieceniowy wywarl ogromna role w ksztaltowaniu postaw zyjacych tam ludzi. Autorzy widzac , ze nie wszystko dzieje sie tak jak dziac sie powinno , w swoich publikacjach pietnowali negatywne cechy i postawy spoleczenstw , proponowali gotowe rozwiazania zaistnialych problemów. Utwory literackie staly sie metoda walki z glupimi tradycjami, zabobonami i skrajnie konserwatywnymi postawami niektórych przedstawicieli ówczesnej elity spolecznej.
W Polsce nie udalo sie wdrozenie w zycie hasla zmniejszenia róznic intelektualnych pomiedzy poszczególnymi warstwami spolecznymi, poniewaz na poczatku nalezalo stworzyc ta najbardziej rozgarnieta.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"