Przyczyny odrodzenia:
- wyprawy krzyżowe
- odkrycie Ameryki
- teoria Kopernika
- wynalezienie druku
skutki odkryć:
- wzbogacenie się miast na szlakach handlowych (Wenecja)
- wyodrębnienie stany mieszczańskiego
- powstanie zalążków ustroju kapitalistycznego (manufaktury)
- zanik drabiny feudalnej
- nowy pogląd na świat: "Człowiekiem jestem" Terencjusza
- sprzeciwienie się dogmatom Kościoła
- podróże po Europie, dążenie do wykształcenia
- budowanie się krytycyzmu, patriotyzmu i humanizmu
- wrażliwość na niesprawiedliwość społeczną
- rola przyrody
- wiara w ludzki rozum, wpływ kultury antycznej
- świecki charakter sztuki starożytnej (wzory antyczne), sztuka tworzona jest dla człowieka
Geneza polityczna:
- stopniowa utrata władzy politycznej przez Kościół, który pozostaje jako ośrodek religijny
- Pierwsze przejawy reformacji
- Czechy - husycyzm,
- Anglia - anglikanie,
- Niemcy - luteranizm,
- Francja - hugenoci,
- Szwajcaria - kalwini,
- Polska - arianie
- wzmocnienie władzy świeckiej w Europie
Odrodzenie obejmowało 3 prądy:
- renesans - określenia w kulturze, sztuce i filozofii
- humanizm - w literaturze prąd stawiający człowieka w centrum
- reformacja - w religii, przekształcenie doktryn i praktyk Kościoła
Geneza kulturowa:
- specyficzna kontynuacja "jesieni średniowiecza"
- pogłębienie wiedzy o starożytności, wiedza o kulturze antycznej
- popularność nauk humanistycznych
- powstanie uniwersytetów
Filozofia epoki i jej wpływ na światopogląd ludzi:
- kontynuacja tomizmu i franciszkanizmu
- stosowanie filozofii antycznej, stoicyzmu i epikureizmu
- filozofia eklektyczna czyli niejednolita
- głównym prądem epoki jest humanizm
Założenia humanizmu:
Hasło Terencjusza:
Homo sum et nil humanum alienum ad me esse puto
Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce
- człowiek w centrum zainteresowania
- wszechstronność zainteresowań życiem politycznym, miłością, pięknem
- zainteresowanie się kulturą antyczną, sięganie do źródeł kulturowych
- twórczość w języku ojczystym
Ideały humanizmu:
- antropocentryzm zamiast teocentryzmu
- "Carpe diem" zamiast "Memento mori"
- "nic co ludzkie..." Terencjusza - zachwyt nad pięknem ciała i życiem wewnętrznym
- piękno przyrody
- kult sławy
- wyobrażenie Boga nie karzącego lecz genialnego artysty i dawcy dobra ludzkiego
Filozofia renesansowa:
- humanizm
- empiryzm - przeciwstawia się średniowiecznej scholastyce; do poznania dąży się przez doświadczenie; twórcą był Franciszek Bacon
- irenizm - twórcą był Erazm z Roterdamu; odrzucenie wojny i nienawiści (pokój), stąd też powstanie utopii (Tomasz Moore "Utopia") o idealnym państwie i idealnym władcy (Machavelli "Książe")
Dzięki filozofii wykształcił się krytycyzm i demokratyzacja w myśli etyki.
Cechy kultury epoki oświecenia:
- Kultura odrodzenia w opozycji do kultury średniowiecznej.
- Przeniesienie antycznego ideału piękna i jego znaczenie we wszystkich dziedzinach sztuki.
- Antropocentryzm - człowiek ośrodkiem i celem wszechświata; budowa pałaców, powstanie muzyki świeckiej; powrót do antycznego kanonu piękna, symetrii, jasności, harmonii, mentalności.
- Cechy architektury renesansowej i jej zabytki:
- symetria, wielość okien, harmonia, prostota
- Budowle renesansowe we Włoszech: Bazylika św. Piotra, Pałac Medyceuszy we Florencji
Literatura renesansowa:
- nawiązanie do antyku
- krytycyzm
- afirmacja życia
- gatunki:
- religijne: apokryfy, misteria, moralitety, kazania, pieśni
- świeckie: pieśni miłosne, liryka prowansalska, epika rycerska, utwory biesiadne, fraszki
Na zachodzie odrodzenie zapoczątkowali:
- Dante Alighieri 1265 - 1321
- Petrarka 1304 - 1347
- Jan Boccacio 1313 1375
- Erazm z Roterdamu - Holandia
- Wiliam Szekspir - Anglia
- Franciszek Rabelass - Francja
- Michał Anioł 1475 - 1564
- Rafał Santi 1483 - 1520
- Leonardo da Vinci 1452 - 1519
Dante Alighieri - poeta z Florencji
- Kontynuator postępowych osiągnięć średniowiecza
- Boska komedia to suma średniowiecznej wiedzy filozoficznej, w której dał obraz walki pomiędzy feudałami a wzbogaconym mieszczaństwem: gibelinami a gwalfami
- Pisał w języku narodowym
"Boska komedia" składa się z 3 części: "Czyściec", "Piekło", "Raj", każda po 33 pieśni.
Wergiliusz i Bice oprowadzają poetę po wszechświecie. Człowiek poznaje zło i dobro. Pragnie odrodzić moralnie świat. Wszystkich przeciwników politycznych skazał Dante na męki piekielne. Celem Dantego było ukazanie człowiekowi możliwości odrodzenia moralnego, oczyszczenia z win, a taką szansę stwarza miłość (humanizm).
Petrarka- poeta prozaik, twórca sonetów "Do Laury" (kobieta idealna). Pisał wiersze miłosne i refleksyjne, w języku włoskim i w klasycznej łacinie. Wzorował się na Horacym.
Boccacio - Poeta prozaik, napisał "Dekameron" zawierający 100 nowel o tematyce miłosnej w nastroju pogodnym, wesołym i frywolnym; opowiadanie "Sokół"
Cervantes - romans pasterski "Galatea", a najbardziej znany to "Don Kichot", który stał się synonimem nieżyciowego idealisty.
Kalimach - nauczyciel króla Jana Olbrachta
Szekspir -
"Makbet"- dramat o mechanizmie władzy
- krytyka władców feudalnych
- zdemaskowanie zbrodnii
- żądza władzy bez względu na dobro narodu
- antymonarchizm
- szekspirowska koncepcja losów ludzkich - pisarz twierdził, że kształtowanie się losów człowieka zależy od istniejącej sytuacji historycznej
Makbet jako utwór antyfeudalny: ukazał zbrodnię, intrygi, jako metodę zdobywania władzy oraz tyranię jako metodę jej sprawowania.
Dramat antyczny |
Dramat szekspirowski |
zasada 3 jedności |
złamanie 3 jedności - zachowanie akcji |
fabuła mitologiczna |
fabuła historyczna |
podział na epeisodia i stasimona |
podział na akty i sceny |
małe ilości postaci |
duża ilość postaci |
chór w roli komentatora wydarzeń |
brak chóru |
czystość gatunkowa |
wprowadzenie elementu komediowego |
o losach decyduje przeznaczenie (fatum, mojra) |
indywidualizm, bohater sam kształtuje swój los |
jednolitość psychiczna |
złożoność psychiczna postaci |
realizm |
fantastyka, nastrój, rola przyrody |
jednolitość |
zmienność nastroju, szybkość akcji |
język potoczny |
język pełen ozdób retorycznych |
Jan Kochanowski - II pokolenie twórców
- okres studiów
- okres dworski
- okres czarnoleski
Twórczość:
- fraszki (błahostki): krótki utwór wierszowany wyniesiony z antycznego epigramatu
- autobiograficzne
- autotematyczne
- filozoficzne
- obyczajowe
- filozoficzno-refleksyjne
- miłosne
- patriotyczne
- pieśni:
V "O spustoszeniu Podola"
IX - nieuleganie namiętności, stoicyzm i epikureizm w jednym,
rozumne korzystanie z uciech życia
XXIV - nawiązanie do antyku, epikureizm i stoicyzm, parafraza
"Ody do mecenasa" Horacego
XII - utwór ma charakter refleksyjny, pierwsze wersy o sławie i
cnocie, której nie można kupić
"Czego chcesz od nas Panie" - pochwała Boga
"Serce roście" - zmiana pór roku radością podmioty
lirycznego, szczęście, refleksja nad tym jak żyć aby być szczęśliwym
"Pieśń świętojańska o Sobótce" - cykl 12 pieśni
śpiewanych przez 12 panien,
pieśń panny XII - jest to parafraza utworu Horacego "Wsi spokojna wsi
wesoła", życie na wsi daje radość, arkadia, sielanka, idealizacja
obrazu
pieśń panny VI - ukazuje wieś w okresie żniw i suszy, przewaga opisów
krajobrazu nad opisami ludzi, podmiot liryczny raz jest współ wykonawcą a raz
obserwatorem, uprawdopodobniony obraz arkadyjski
Idealny wzorzec osobowy to oracz.
- dramat:
"Odprawa posłów greckich" - wystawiono 12 stycznia 1578 na ślubie Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny, na weselu obecni byli posłowie i para królewska, sztuka powstała prawdopodobnie 1565-6, nie jest to więc tekst okolicznościowy co świadczy o uniwersalizmie utworu, nawiązaniem do antyku jest sama forma: dramat (nie ma Exodosu i Paradosu), wykorzystanie mitu i "Iliady" jako źródła mitu, Troja może symbolizować każde państwo i miasto, główny problem to odpowiedzialność jednostki za państwo, zestawione są dwie postawy: Aleksandra (Parysa) i Antenora. Parys jest partia wojny, chce zatrzymać Helenę nie licząc się z losem państwa. Po przegranej Antenora w rodzie jest on do końca wierny ojczyźnie.
Ważne są wypowiedzi chóru: "Ci, którzy Rzeczpospolita władacie..."
Cechy:
- zachowanie 3 jedności
- postać posłańca, który właściwie gra kilka ról
- uniwersalizm
- treny: utwór antyczny, oddaje żal po śmierci. Bohaterem trenów Kochanowskiego jest dziecko co jest ewenementem (oprócz Urszulki bohaterem jest też ojciec Kochanowskiego). 1578(9) umiera Urszula a później jej siostra Helena, wcześniej Ojciec i brat Kacper, jest to okres załamania wartości przekazanych w pieśniach
Tren I - pierwiastek antyczny w
bezpośrednim zwrocie do twórców antycznych; Urszula - ptaszek zabity przez
smoka
Tren V - Urszula - Oliwka, postać Persefony(antyk)
Tren VI - porównanie Urszula - Safona; Urszula była dziedziczką talenty
Kochanowskiego, Postać Urszuli jest udoroślona
Tren IX - wyraz kryzysu, wzrastająca żałość, rozum i zwątpienie w niego
Tren X - wyraz kryzysu, łańcuch pytań "Gdzie jesteś
Urszulo..", odwołanie do różnych wyobrażeń filozoficznych o życiu po
śmierci; "Gdziekolwiek jesteś jeśli jesteś.." - zwątpienie w religię
Tren XI - fraszka "O cnocie" jest nic nie warta, pobożność
jest zła, nie warto być dobrym, negacja optymizmu
Tren XIX - (sen) ukazuje się Kochanowskiemu jego zmarła matka z
Urszulą na rękach, śmierć Urszulki była dla niej samej dobra, uchowała ją przed
smutkami życia, wartości renesansu mogą pomóc w cierpieniu
- "Psałterz Dawidów" - zaczęty w 1571, wydany 1579. Tłumaczenie psalmów, połączenie chrześcijaństwa i antyku; Bóg gromowładny, Bóg jako ojciec wszystkich ludzi; pytania retoryczne, zdanie wykrzyknikowe podkreślają emocjonalny charakter wypowiedzi; Psalmy to właściwie parafrazy, teksty o wysokiej wartości artystycznej
Religijność poety to nie tylko tolerancja, ale także poszukiwanie zgody pomiędzy różnorodnymi systemami teologicznymi i filozoficznymi.
Kochanowski to poeta - humanista, wielostronna twórczość pod względem tematyki i formy.
Mikołaj Rej
"Krótka rozprawa między 3 osobami: panem, wójtem i plebanem" - wydane w 1543 pod pseudonimem Ambroży Korcz - Obrożek. Ukazany jest obraz (smutny) Rzeczypospolitej [literatura społeczna]
"Wizerunek własny - żywot człowieka poczciwego" - 1558 - nawiązanie do twórczości antycznej; pierwsza próba wyłożenia poglądu na świat ze stanowiska świeckiego
"Zwierzyniec" - zbiór 8 wersowych epigramatów, galeria ówczesnego życia politycznego i kulturalnego (wzory, anegdoty, przykłady)
"Żywot człowieka poczciwego" - utwór składa się z 3 ksiąg, które ukazują 3 okresy życia człowieka: dzieciństwo i młodość, wiek dojrzały, starość. Księga I rozważa problem wychowania dzieci, II wybór stanu i obowiązków z tego płynących, III problemy etyczne widziane z perspektywy eschatologicznej (zza grobu)
Człowiek wpisany jest w naturę i rozumnie czerpie z niej korzyści, jest ogniwem w biologicznym cyklu nieustannego odnawiania. Kluczem do zrozumienia życia jest zrozumienie, że życie człowieka związane jest z ziemią, jej uprawą i prawami.
Styl: występują zwroty o silnym zabarwieniu emocjonalnym, paralelizm szyków składniowych [czyli powtarzanie danych wyrazów i ich ciągłym rozszerzaniu w następnym powtórzeniu]
Publicystyka renesansowa:
- Andrzej Frycz - Modrzewski - "O poprawie Rzeczypospolitej" - problem nierówności obywatela wobec prawa
- Piotr Skarga - "Kazania sejmowe" - wydane w 1597 w większym zbiorze "Kazania na Niedzielę i święta całego roku"; jest to traktat polityczny;
Choroby Rzplitej:
- brak miłości ojczyzny
- spory wewnętrzne
- tolerowanie herezji
- słaba władza króla
- zły system prawny
- grzechy i złości jawne
W kazaniu II Ojczyzna ukazana jest jako matka z tymi chorobami lub jako tonący okręt; obywatele dostawali wszystko a sami nie dawali nic. Antyteza [ długie zdanie a następnie negujące je krótkie]
Odwołania do Biblii
- Sęp Szarzyński - "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem światem i ciałem" - obraz świata i człowieka, który jest wątły, rozdwojony w sobie.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach