Glówna idea oswiecenia byl krytycyzm wobec instytucji politycznych i spolecznych, Kosciola i dotychczasowego systemu nauczania. Postawe te wspieraly prady filozoficzne, a wiec racjonalizm, który przywiazal szczególna wage do roli rozumu w poznaniu prawdy, oraz empiryzm kladacy nacisk na doswiadczenie. Epoke cechowal optymizm poznawczy, wiara w poznanie praw rzadzacych swiatem i spoleczenstwem oraz mozliwosci przeksztalcanie stosunków spolecznych. Takie podejscie determinowalo potrzebe powszechnego nauczania i ksztaltowania postaw utylitarnych, zaangazowania w prace dla dobra zbiorowosci. Równiez waznym haslem epoki, wprowadzonym przez Rosseau, byla obrona praw czlowieka i jego dazenie do szczescia (zgodnie z natura). Ludzie oswiecenia juz w Polsce saskiej podjeli walke o reformy. Pierwszym byl Stanislaw Konarski, który juz w latach czterdziestych XVIII w. przeprowadzil reforme szkól pijarskich, za co król Stanislaw August Poniatowski kazal ku jego czci wybic medal z napisem "Sa pere auso" (Temu, który odwazyl sie byc madrym). We wczesnej fazie oswiecenia z propozycjami reform panstwowych wystapili dwaj publicysci, Stanislaw Leszczynski w rozprawie "Glos wolny wolnosc ubezpieczajacy" i ks. St. Konarski w dziele "O skutecznym rad sposobie". Pierwszy domagal sie ograniczenia liberum veto, zwalczal poddanstwo osobiste chlopa. Konarski przede wszystkim podjal problem polskiego parlamentu. Uwazal, ze liberum veto nalezy ograniczyc do pojedynczej ustawy. Pierwszy rozbiór Polski byl autentycznym wstrzasem dla narodu i kazal zastanowic sie nad zródlami nieszczesc. Najbujniej rozwinela sie publicystyka w okresie Sejmu Czteroletniego. Twórcy jej dazyli do naprawy panstwa, reform spolecznych, proponowali koncepcje spoleczenstwa na zasadzie prawa czlowieka do indywidualnego szczescia, dobra narodu, humanitaryzmu wobec chlopów, oraz idei wolnosci, równosci i braterstwa. Najwybitniejszymi pisarzami w drugiej polowie XVIII w. byli Stanislaw Staszic, Hugo Kollataj i Franciszek Salezy Jezierski. Staszic w dzielach "Uwagi nad zyciem Jana Zamoyskiego" i "Przestogi dla Polski" sformulowal program naprawy panstwa w duchu reform oswieceniowych. Przywiazywal duza wage do wychowania mlodziezy i przygotowania jej do uzytecznej pracy dla kraju. W sprawach politycznych opowiedzial sie za zniesieniem liberum veto i za dziedzicznoscia tronu. zadal wprowadzenia do sejmu przedstawicieli miast, postulowal wzmocnienie i unowoczesnienie armii, na której utrzymanie szlachta miala placic podatki w zaleznosci od posiadanej ziemi. Staszic uwazal, ze dramatyczny los chlopa wymaga natychmiastowej poprawy, proponowal zamienic panszczyzne na czynsz lub tzw. "prace wydzialowa", czyli robote na gruncie panskim w scisle okreslonym zakresie. Byl rzecznikiem uprzemyslowienia panstwa, rozwoju miast i handlu oraz poniesienia obywatelskiej rangi mieszczanstwa. Zródla nieszczesc narodowych widzial w magnatach: "Z samych panów zguba Polaków". Oni, zdaniem autora, zniszczyli szacunek dla prawa, wprowadzili obce wojska do kraju, oni na sejmikach uczyli szlachte zdrady, podstepu, prywaty i przekupstwa. Inwektywy przeciwko panom sa przykladem pasji pisarskiej Staszica, który przemawia jezykiem oburzenia, goryczy, wstydu. Hugo Kollataj, który byl najczujniejszym dzialaczem Stronnictwa Patriotycznego, swoje poglady polityczne wylozyl w dziele "Do Stanislawa Malachowskiego ... Anonima listów kilka" oraz w "Poprawie politycznym narodu polskiego". Zawarl w nich projekt reform ustrojowych. Podobnie jak Staszic chcial zniesc liberum veto, wypowiadal sie za wprowadzeniem ogólnego opodatkowania, zadal praw dla mieszczan i przedstawicielstwa tego stanu w parlamencie, domagal sie wolnosci chlopów. Franciszek Salezy Jezierski wyróznia sie radykalizmem pogladów W "Katechizmie o tajemnicach rzadu polskiego", w formie pytan i odpowiedzi, w niezwykle ironicznym i zjadliwym tonie mówi, ze chlop nie jest czlowiekiem, ale rzecza wlasna szlachcica. Oburz sie na uprzywilejowanie szlachty, zada praw dla mieszczan. Wieloletni wysilek dzialaczy patriotycznych i publicystów dal w efekcie Konstytucje 3 maja. Wprawdzie nie uratowala ona niepodleglosci, ale byla swiadectwem przemiany postawy narodu.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"