WIES I JEJ UROKI
JAN KOCHANOWSKI
Sa to fraszki Czarnoleskie w których poeta zawarl pochwale spokojnego, szczesliwego zycia na wsi, gdzie zaistnialy odpowiednie warunki do uprawiania twórczosci poetyckiej, a czarnoleska lipa urosla do rangi symboli.
“Na lipe”
Poeta wyznal, ze w jej dobroczynnym cieniu chronil sie chetnie, tu bowiem nie dochodzily promienie sloneczne nawet w poludnie, w najwiekszy upal. Znajdowal ukojenie w powiewie wiatru i spiewie ptaków. Pochwala odpoczynku, wiejskiego zycia. Fraszka o charakterze pochwalnym. Fraszka przedstawia idylliczna nature arkadyjska, która dostarcza czlowiekowi róznych pozytków, zas zycie zgodne z nia daje ludziom ukojenie, beztroskie bytowanie i szczescie.
“Na dom w Czarnolesie”
Charakterystyka podstawowych idealów zyciowych czlowieka renesansu. Sa to przede wszystkim czyste sumienie, zdrowie, zyczliwosc ludzka i skromnosc obyczajów. Dom ten jawi sie jako arkadia spokoju i radosci.
“Piesn swietojanska o sobótce”
Utwór liryczny o charakterze sielankowym. Sklada sie z krótkiego wstepu, opisujacego obchody Sobótki na wsi w wieczór Swietojanski. Potem nastepuje piesni dwunastu panien. Obok nuty milosnej, w piesniach poszczególnych panien brzmi pochwala zycia na wsi, znana z utworu Reja “Zywot czlowieka poczciwego”.
Panna XII
Pochwala wsi gdzie ludzie zyja bezpiecznie i spokojnie. Ci co zyja w miastach, na dworze lub sa marynarzami to narazaja sie na niebezpieczenstwo. Na wsi czlowiek spokojnie zajmuje sie swoim polem. Uczciwie zaopatruje rodzine i zajmuje sie dobytkiem. Dobytek gospodarzowi przynosi pozytek. Wokolo spiewaja ptaki. Skrzetna gospodyni krzata sie i pomaga mezowi, a dobrobyt pomaga uniknac awantur. Dzieci ucza sie zycia skromnego i umiarkowanego.
MIKOLAJ REJ
“Mnich”
Rej otwarcie krytykuje mnichów (bestie, wyzyskiwacze, prózniacy). Porównuje ich do starych diablów, szalonych i bezdusznych ludzi, którym bark wiary, nauki i bogobojnosci. Nasmiewa sie z ludzi, którzy uwazaja kleryków za swietych, bogacili sie. Tych nazywa najwiekszymi szalencami.
“Pleban pieska na cmentarzu pochowal”
Rej wskazuje na chciwosc duchowienstwa. Krytycznie ocenia postawe biskupa, który za pieniadze uznal psa za chrzescijanina. Wskazuje to tez na przewrotnosc ludzi - czasem nie chca pochowac ludzi na cmentarzu, ale chowaja psa - zwierze. A lakomy na pieniadze biskup “uwierzyl” w historyjke plebana aby zgarnac dukaty.
“Baba co w pasyja plakala”
Poeta nasmiewa sie z ksiedza i baby, która placze podczas wielkopostnego nabozenstwa. Kobieta placze bo glos ksiedza przypomina jej glos ukochanego osiolka, który zdechl. Docina, smieje sie z ksiedza (zapewne bardzo grubego) przypominajacego grubego osiolka, spasionego i zadbanego. Jest to tez przytyk do wartosci ksiezy i ich zawzietosci, w mysl przyslowia “Uparty jak osiol”.
“Zywot czlowieka poczciwego”
W utworze tym zauwazamy, ze nie obca jest Rejowi regula “Zlotego srodka” czyli zycia zgodnie z natura, umiejetnosc cieszenia sie zyciem. Czlowiek poczciwy wedlug Reja powinien osiasc wraz z rodzina w cichym wiejskim majatku, bo celem ziemianina jest praca na wlasnym wiejskim gospodarstwie. Zycie toczyc sie powinno tu zgodnie z natura. Czlowiek powinien podporzadkowac sie rytmowi przyrody, zmiennosci pór roku i wynikajacym z nich obowiazkom. (patrz takze punkt 25.1)
“Krótka rozprawa...”
Stosunki panujace na wsi - patrz punkt 23.2
SZYMON SZYMONOWIC
“Zency”
Szymonowic prezentuje wies dwojako: przynoszaca bogactwo i swobodna staroscie (ekonomowi) oraz ciezka prace i niedole robotników i chlopów. Chlop zalezny jest bowiem od starosty. Musi go sluchac (ile pracowac, kiedy jesc, co mówic). Starosta ma pelna swobode, pelnie wladzy nad chlopem bo sprzyja mu prawo i sila (bogactwo i bicz). Chlop panszczyzniany, robotnik folwarczny lub rolnik ma ciezkie zycie, pelne cierpienia. Zalezny jest od pana, który jest surowy, ostry i nie zaluje bata czy korbacza. Chlop zyje w ciaglym strachu, by nie powiedziec czy nie zrobic czegos co rozgniewalo by pana. Chlop nie pracuje w zgodzie z prawami natury lecz prawami ustanowionymi przez Pana.
Sielanka realistyczna (“Zency”) ukazuje prawdziwe oblicze wsi i warunki zycia chlopa wraz ze wszystkimi jego wadami i ciezarem jakie ono naklada. Nie ukazuje zgodnie z konwencja renesansu zycia pieknego, zgodnie z natura, bez trosk i cierpien, brak afirmacji zycia, bedacej podstawowa cecha utworów renesansowych. Realistyczna, prawdziwa rzeczywistosc, obraz wsi, obdarty ze wszystkich zludzen i wyobrazen o lekkim i przyjemnym zyciu na wsi.
OBLICZE SZLACHTY XVI WIEKU
“O POPRAWIE RZECZY POSPOLITEJ” FRYCZ-MODRZEWSKI
• KSIEGA I [o obyczajach]
Jest to traktat o uczciwosci i rozumie, który ma wspomagac dzialanie kazdego czlowieka. Mówi tez o sprawiedliwosci; wszyscy sa równi. Za najwyzsza cnote uznaje on rozum (humanista). Zlikwidowanie zebractwa przez przytulki. Zada opieki nad starcami i kalekami. Postuluje o ograniczenie wywozu zagranice zboza, aby nie bylo glodu w kraju. Pragnie wprowadzenia urzedu czuwajacego nad jakoscia i cena towarów. Nalezy kultywowac tradycje i obyczaje kazdego narodu
• KSIEGA IV
Nawolanie do reformy kosciola. Duchowienstwo zasluguje na krytyke. Powinno propagowac wartosci duchowe i moralne, a nie zabiegac o doczesnosc, jednoczesnie pragnac wladzy.
• KSIEGA V
Krytyka ludzi nie pragnacych wyksztalcenia i zle traktujacych nauczycieli. Pieniadze zamiast wydawac na zabawy i stroje nalezy wydac na nauke. Korzysci plyna tez dla panstwa i religii. Nauczycielami nie powinni byc ksieza lecz ludzie swieccy. Uczacy w duchu wiary. Laczenie moralnosci i wyksztalcenia intelektualnego.
FRASZKI I PIESNI JANA KOCHANOWSKIEGO
“O Kapelanie”
Dowcipna anegdota o kapelanie, który na wymówke królowej, ze zaspal i pózno wyszedl na msze, tlumaczyl sie, ze wogóle nie spal tej nocy. Kochanowski nasmiewa sie z kosciola i z duchownych rozpustnych, pijacych i nie spelniajacych swoich obowiazków.
“O Kaznodzieji”
Mowa o duchownych, którzy prawia kazania, ale sie do nich nie stosuja. Grzesza, ale potepiaja na ambonie grzeszników. Sa zli i przewrotni.
“O Doktorze Hiszpanie”
Opowiada ona anegdote o prawniku królewskim Rozjuszu, który wymknal sie z grona zabawiajacych sie kielichem kompanów, jednak towarzysze zabawy wywarzyli zamkniete drzwi jego pokoju i zaczeli przepijac do niego tak, ze nastepnego dnia sie dziwil: “Szedlem spac trzezwo, a wstaje pijany”.
“Piesn o spustoszeniu Podola”
Patrz punkt 23.1.2
“Odprawa poslów greckich”
Symbolem szlachty jest na przyklad Aleksander. Samolubny egoista, uciekajacy w swych niecnych czynach do szantazu i przekupstwa. Ludzie zyjacy w zbytku, przepychu. Zepsuta i zdegenerowana mlodziez to przyszlosc narodu. Mlodzi ludzie maja albo madrosc albo bogactwo. Te dwie sprawy nie lacza sie nigdy. (patrz takze w punkcie 23.1.3)
Adam Mickiewicz "Dziady część III"