Oblicza sarmatyzmu (Potocki - pozytywny, Pasek - negatywny)

W “Zbytkach polskich” i “Czuj! Stary pies szczeka” Potocki z gorzką ironią mówi o przepychu, w jakim żyje szlachta, podczas gdy ojczyzna potrzebuje pomocy. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, występki możnych uchodzą płazem. Potocki ostrzega, że państwo schyla się ku upadkowi. Apeluje do szlachty, do Polaków by się opamiętali i naprawili błędy:

W “Wojnie chocimskiej” autor sięgnął do 1621 r. by ukazać bohaterską obronę Chocimia i ofiarność patriotyczną polskich żołnierzy. Utwór ten powstał w obliczu nowego zagrożenia tureckiego. Potocki uważał, że potrzebne jest dzieło mówiące o dawnych sukcesach i potędze. Przedstawione przykłady męstwa i ofiarnej służby ojczyźnie, honoru rycerskiego miały stanowić wzór i zachętę dla Polaków.

W wierszu “Pospolite ruszenie” czy “Ogród fraszek” (zbiór 1800 utworów) piętnuje wady ustroju politycznego Polski, a więc anarchię, bezprawie, złotą wolność, prywatę, brak obrony granic, słabość pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Szlachta głucha jest na słowa dobosza, który chce ją zmusić ,do podjęcia walki.

Utwory Potockiego dotyczą niedomagań Rzeczypospolitej; wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.

Wacława Potockiego z pewnością można uważać za gorliwego patriotę, który martwił się losami kraju.

Drugim przedstawicielem sarmatyzmu polskiego jest Jan Chryzostom Pasek. Dzięki jego “Pamiętnikom” możemy poznać ludzi i obyczajowość tamtych czasów. “Pamiętniki” można podzielić na dwie części: na przygody wojenne oraz na opis życia i obyczajów szlacheckich. Już w pierwszej części jest ukazany negatywny stosunek Polaków żołnierzy do walki o dobro kraju. Szlachcic walczy dzielnie, ale zapału do walki dostarcza mu ambicja osobista i chęć zdobycia łupów. Sam Pasek nie kryje się z tym , że przyczyną udziału w wyprawie do Danii była tylko ciekawość i żądza przygód. W opisach ważnych wydarzeń historycznych autor skupia uwagę na własnych przygodach, wyolbrzymiając niekiedy swą rolę świadka i uczestnika tych wydarzeń. Pisze o sobie by zwrócić na siebie uwagę. Paska cechuje zaściankowy patriotyzm. Polskę poczytywał jako naród wybrany. Na inne narody patrzył “z góry”. Był raczej szkodliwy dla ojczyzny niż pożyteczny. Był lekkomyślny i nieodpowiedzialny.

Druga część utworu zawiera szeroki obraz pokojowego życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopa uważał za naturalny stan rzeczy. Czasami był nawet okrutny i nieludzki dla podwładnych. Uważał, że tylko szlachta jest godną przedstawicielką narodu. Życie szlachty nacechowane było troską o dobrobyt i korzyści materialne. Same zaloty do Anny Łęckiej przypominały układy handlowe a nie wyznania miłosne.

Religijność ówczesnej szlachty też nie jest ukazana w dobrym świetle. Szlachta przestrzegała posty i składała jałmużny, które nie zmieniały jej życia, i których nie brała sobie do serca. Dalej uważała, że jest górą. Pasek nie bał się opisać mszę świętą, do której służył mając ręce zbroczone krwią wrogów. Pasek nie zdawał sobie sprawy, iż cechy szlachty, o których on mówił są złe, i że nie godzi się tak postępować. Był dumny i pewny siebie; uważał się za prawdziwego patriotę i wzorcowego obywatela. Jednakże w rzeczywistości było inaczej. On i cała szlachta była egoistyczna, cechował ją materializm, zabobonność i krótkowzroczność.