ONZ - Organizacja Narodów Zjednoczonych
Organizacja Narodów Zjednoczonych powstała po II wojnie światowej 24 X 1945, w dniu wejścia w życie Karty Narodów Zjednoczonych będącej statutem tej organizacji. Jest drugą po Lidze Narodów powszechną organizacją międzynarodową. W czasie trwania II wojny światowej doszło do kolejnych spotkań Wielkiej Trójki (USA, Wielkiej Brytanii, ZSRR), podczas których ustalono, bazując na Karcie Atlantyckiej z 14 VIII 1941, że istnieje potrzeba powołania powszechnej organizacji w celu pokojowego rozwiązywania konfliktów. Zasady Karty Atlantyckiej uznane zostały w Deklaracji Narodów Zjednoczonych podpisanej 1 I 1942 przez 26 państw.
Karta Narodów Zjednoczonych
Kolejne etapy tworzenia organizacji to konferencje: moskiewska, teherańska, w Dumbarton Oaks, w Jałcie oraz założycielska w San Francisco. Konferencja w San Francisco, będąca ostatnim etapem tworzenia ONZ, rozpoczęła się 25 IV 1945 i zakończyła po dwóch miesiącach obrad podpisaniem 26 czerwca Karty Narodów Zjednoczonych. Brało w niej udział 50 delegacji państw będących jej założycielami, 51 państwem-założycielem była Polska, która nie wzięła udziału w konferencji (podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych 15 X 1945, a dokumenty ratyfikacyjne złożyła po 11 dniach).
Główne cele działalności ONZ dotyczą utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, obrony praw człowieka, poszanowania zobowiązań międzynarodowych, pomocy krajom rozwijającym się. Karta Narodów Zjednoczonych ustanowiła szereg organów i instytucji oraz ich kompetencje:
1) Zgromadzenie Ogólne, będące swego rodzaju parlamentem, w którym każde państwo członkowskie ma jeden głos. Decyzje zapadają zwykłą większością głosów, w sprawach ważnych większością 2/3 głosów (wybór nowych członków, deklaracje pokojowe, budżet, w sprawach Rady Bezpieczeństwa czy polecenia użycia sił zbrojnych). Obraduje podczas corocznych sesji zwyczajnych, a sesje nadzwyczajne mogą być zwoływane przez Radę Bezpieczeństwa lub na wniosek większości członków ONZ. Sesja wyjątkowa zwoływana jest z 24-godzinnym wyprzedzeniem w momencie zagrożenia pokoju światowego.
2) Rada Bezpieczeństwa, którą tworzy pięciu członków stałych: Chiny, Francja, Wielka Brytania, USA i Rosja reprezentująca Wspólnotę Niepodległych Państw oraz dziesięciu członków niestałych wybieranych na kadencję dwuletnią (5 z Afryki i Azji, 2 z Ameryki Łacińskiej, 3 z Europy). W 1995 członkiem została wybrana Polska. Członkowie stali dysponują prawem weta, które zawiesza każde postępowanie. W sprawach proceduralnych decyzje zapadają zwykłą większością, a w sprawach merytorycznych większością 9 głosów. Do najważniejszych kompetencji Rady Bezpieczeństwa należą: wyłączne prawo nakładania sankcji politycznych i ekonomicznych oraz decyzje co do użycia sił zbrojnych w celu przeciwdziałania agresji lub usuwania jej skutków. Kompetencje te są przejawem dominacji mocarstw, bowiem Rada Bezpieczeństwa jest centralnym ogniwem systemu bezpieczeństwa zbiorowego i utrzymania światowego status quo.
3) Sekretariat, którym kieruje Sekretarz Generalny. Wybierany jest na kadencję pięcioletnią przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Funkcję tę pełnili kolejno:
1946-1952 - T.H. Lie
1953-1961 - D. Hammarskjöld
1961-1971 - U Thant
1972-1981 - K. Waldheim
1982-1991 - J. Pérez de Cuéllar
1992-1996 - B. Butrus Ghali
od 1997 - K. Annan
Do kompetencji sekretarza generalnego należy zarządzanie majątkiem ONZ i prawo uczestniczenia w posiedzeniach wszystkich organów organizacji.
4) Rada Gospodarczo-Społeczna, w której skład wchodzi 54 członków wybieranych na 3 lata przy zachowaniu zasady corocznej rotacji 1/3 członków. Debatuje ona nad sprawami ekonomicznymi i społecznymi, m.in. w sprawie poszanowania praw mniejszości czy narkotyków.
5) Rada Powiernicza, której rola wygasła wraz z ogłaszaniem niepodległości terytoriów powierniczych.
6) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze, powołany do rozstrzygania sporów międzynarodowych w składzie 15 sędziów. Ustanowiony w 1945 w miejsce Stałego Trybunału Sprawiedliwości Ligi Narodów, na którym wzorowany jest statut MTS. Rozstrzyga międzynarodowe spory (w wypadku zgody państw na jurysdykcję MTS), wydaje opinie doradcze dla organów ONZ i innych organizacji międzynarodowych. Wyroki MTS są ostateczne w sprawach dotyczących praw człowieka. Podstawą prawną werdyktów są ustalenia zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948, Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1968. Sędziów MTS wybiera Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa ONZ. Liczy 15 sędziów z różnych państw wybieranych na 9 lat. Obecnie (1995) prezydentem Trybunału jest Brytyjczyk, Robert Jennings.
ONZ uczestniczyła w rozwiązywaniu wielu konfliktów międzynarodowych, ale w praktyce nigdy nie brała udziału w konfliktach z udziałem mocarstw-stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Z biegiem czasu przerodziła się w miejsce prestiżowej rywalizacji pomiędzy supermocarstwami USA i ZSRR.
Wiele wyspecjalizowanych organizacji międzynarodowych zostało powiązanych z ONZ. Są to:
- ILO ( International Labour Organization) - Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP).
· organizacja międzynarodowa utworzona 1919, z siedzibą w Genewie
· po II wojnie światowej - organizacja wyspecjalizowana ONZ
· cel - dążenie do poprawy warunków pracy i społecznego zabezpieczenia pracowników na całym świecie, ochrona praw i swobód związkowych, likwidacja dyskryminacji w zatrudnieniu, ochrona pracy dzieci, młodzieży i kobiet.
· Polska członkiem od 1919.
W swojej działalności MOP dąży do stymulowania działań zmierzających do poprawy warunków pracy pracowników na całym świecie i tworzenia systemów zabezpieczeń społecznych. W toku odbywanych corocznie konferencji MOP uchwala różnorodne zalecenia i konwencje, przekazywane następnie państwom członkowskim do realizacji i ratyfikowania, przez które zobowiązuje kraje członkowskie oraz sygnatariuszy określonych konwencji do tworzenia i przestrzegania określonych rozwiązań prawnych z zakresu prawa pracy.
W 1969 MOP została uhonorowana pokojową Nagrodą Nobla
- FAO (Food and Agriculture Organization of the United Nations) Organizacja Wyżywienia i Rolnictwa.
· organizacja wyspecjalizowana ONZ
· utworzona 1945, siedziba Rzym
· od 1961 wspólnie z ONZ prowadzi akcję pod nazwą Światowy Program Żywnościowy, udzielając pomocy żywnościowej krajom rozwijającym się i dotkniętym klęskami żywiołowymi
· członkiem FAO jest Polska.
FAO popiera międzynarodową działalność zmierzającą m.in. do: polepszenia wytwarzania, wymiany i dystrybucji produktów rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa oraz zachowania zasobów naturalnych, podnoszenia konsumpcji, poprawy warunków życia na wsi. Do zadań FAO należy: doskonalenie produkcji, wymiany i rozprowadzania produktów rolniczych, leśnictwa i rybołówstwa, stabilizacja cen na surowce rolnicze przez system subsydiów, udzielanie pomocy technicznej krajom o niskiej kulturze rolnej.
Główne organy to: Konferencja (zbierająca się co 2 lata), Rada, Sekretariat. Przy rządach państw członkowskich działają krajowe komitety tej organizacji, a także dziewięć biur regionalnych.
Od 1960 rozwija tzw. kampanię walki z głodem, zmierzającą do zwiększenia produkcji żywności przez stosowanie nowoczesnych metod w rolnictwie. Od 1961 prowadzi wspólnie z ONZ akcję pod nazwą Światowy Program Żywnościowy, której celem jest udzielanie pomocy żywnościowej krajom rozwijającym się i dotkniętym klęskami żywiołowymi.
- UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury.
· organizacja wyspecjalizowana ONZ
· utworzona 1946, siedziba Paryż
· cel - zacieśnienie współpracy międzynarodowej państw w dziedzinie oświaty, nauki i kultury; w każdym państwie członkowskim istnieją narodowe komitety UNESCO, których zadaniem jest utrzymanie łączności między danym państwem a UNESCO
· członkiem UNESCO jest Polska.
Za główne cele stawia sobie UNESCO utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa poprzez oddziaływanie na sferę wychowania, nauki i kultury poszczególnych członków, wymianę kulturalną i wzajemne poznanie różnych kultur.
Organy: Konferencja Ogólna (zbierająca się co 2 lata), Rada Wykonawcza, Sekretariat z dyrektorem generalnym na czele. Konferencja decyduje o budżecie i sprawach organizacyjnych, Rada sprawuje funkcje kontrolne. Siedzibą jest Paryż. We wszystkich krajach członkowskich działają komitety krajowe, które starają się wprowadzać program.
- WHO (World Health Organization) Światowa Organizacja Zdrowia
· agencja wyspecjalizowana ONZ
· powstała 1948, siedziba Genewa
· cel - międzynarodowa unifikacja, kodyfikacja i koordynacja metod leczniczych, zapobiegawczych i badań naukowych, zwalczanie chorób zakaźnych w skali światowej
· członkiem jest Polska.
- IMF (International Monetary Fund) Międzynarodowy Fundusz Walutowy
· organizacja wyspecjalizowana ONZ
· powołana 1944 na konferencji w Bretton Woods, równocześnie z Międzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju; działalność rozpoczął 1947
· zadanie - popieranie współpracy między członkami i udzielanie pomocy w stabilizacji ich walut.
· Polska wystąpiła 1950, ponownie członkiem od 1986
- IBRD (International Bank for Reconstruction and Development) Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju
· agencja ONZ powołana na konferencji w Bretton Woods (1944)
· rozpoczęła działalność 1946, siedziba w Waszyngtonie
· zadanie - udzielanie pożyczek na odbudowę i rozwój.
· Polska członkiem IBRD od 1986.
- IFC (International Finance Corporation) Międzynarodowa Korporacja Finansowa
· agenda Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju
· założona 1956 z siedzibą w Waszyngtonie
· zrzesza członków Banku, udziela pożyczek prywatnym przedsiębiorstwom z krajów członkowskich i jest udziałowcem tych przedsiębiorstw.
- ICAO (International Civil Aviation Organization) Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego
· organizacja założona 1944, od 1947 organizacja wyspecjalizowana ONZ
· cel - ulepszanie transportu lotniczego, zwiększanie jego bezpieczeństwa, ustalanie standardów technicznych dla międzynarodowego lotnictwa cywilnego
· Polska jest członkiem od 1944.
Zajmuje się rozwojem techniki i organizacji międzynarodowego transportu lotniczego w aspekcie bezpieczeństwa, nawigacji, meteorologii, łączności, procedur, kontroli ruchu i zagadnień prawnych. Obszar ziemski podzielony jest na 5 Regionów z własnymi Zarządami, a władzami (wybieranymi co 3 lata) są Zgromadzenie Ogólne i Rada Wykonawcza.
- UPU Powszechny Związek Pocztowy
· międzynarodowa organizacja wyspecjalizowana ONZ
· utworzona 1874 na I Międzynarodowym Kongresie Pocztowym w Bernie, siedziba w Berlinie
· cel - organizowanie i usprawnianie służb pocztowych oraz zapewnienie współpracy międzynarodowej w tym zakresie
· Polska jest członkiem od 1919.
- ITU (International Telecommunication Union) Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny
· powstał 1932; od 1947 jest organizacją wyspecjalizowaną ONZ z siedzibą w Genewie
· cel - ulepszanie i rozwój urządzeń telekomunikacyjnych oraz koordynacja działalności krajów członkowskich
· Polska jest członkiem ITU od 1932.
- WMO (World Meteorological Organization) Światowa Organizacja Meteorologiczna
· wyspecjalizowana organizacja ONZ, utworzona 1947 z Międzynarodowej Organizacji Meteorologicznej istniejącej od 1879; siedziba w Genewie
· celem WMO jest koordynacja działalności służb meteorologicznych w krajach członkowskich i popieranie współpracy międzynarodowej w zakresie badań atmosfery ziemskiej. Ujednolicanie metod obserwacji meteorologicznych i rozpowszechnianie prognoz pogody.
· do WMO należy 159 państw, od 1947 Polska.
Światowa Organizacja Meteorologiczna organizuje co 4 lata Światowe Kongresy Meteorologiczne i wydaje w 4 językach WMO Biulletin. Od 1947 do Światowej Organizacji Meteorologicznej należy polski Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW). Agendą Światowej Organizacji Meteorologicznej jest Światowa Służba Pogody.
- IMCO (International Maritime Organization) Międzynarodowa Organizacja Morska. do 1982 Międzyrządowa Morska Organizacja Doradcza.
· organizacja wyspecjalizowana ONZ utworzona 1948, oficjalną działalność rozpoczęła 1958, siedziba w Londynie
· cel - poprawa bezpieczeństwa żeglugi i sprawności nawigacji, kontrola zanieczyszczania morza przez statki oraz przygotowywanie konwencji międzynarodowych dotyczących współpracy państw w zakresie zagadnień technicznych transportu morskiego
· Polska jest członkiem od 1960.
- WIPO (World Intellectual Property Organization) Światowa Organizacja Własności Intelektualnej
· organizacja wyspecjalizowana ONZ, utworzona na podstawie konwencji 1967 (weszła w życie 1970), siedziba Genewa
· cel - ochrona własności intelektualnej na świecie (literackiej, artystycznej, przemysłowej)
· członkiem jest Polska.
- IAEA (International Atomic Energy Agency) Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej
· utworzona 1957, z siedzibą w Wiedniu
· cel - upowszechnianie i pogłębianie wiedzy o pokojowym wykorzystaniu energii jądrowej, praktycznym wykorzystaniu izotopów promieniotwórczych, a także kontrola nad pokojowym wykorzystaniem materiałów rozszczepialnych
· członkiem jest Polska.
Każdy kraj członkowski posiada organ rządowy współpracujący z Agencją (w Polsce jest to Państwowa Agencja Atomistyki). IAEA zarządzana jest przez Radę Gubernatorów, w której zasiadają przedstawiciele państw członkowskich, Dyrektora Generalnego i Sekretariat.
Swoje cele statutowe Agencja realizuje m.in. udzielając pomocy ekspertów atomowych krajom rozwijającym się, przyznając stypendia umożliwiające kształcenie przez te kraje własnych kadr, wspomagając materialnie programy badawcze realizowane przez kraje członkowskie, organizując wymianę naukową (wydawnictwa, sympozja, konferencje) oraz prowadząc badania w dziedzinie wzrostu szeroko rozumianego bezpieczeństwa obiektów jądrowych. Posiada laboratoria naukowe w Seibersdorfie (Austria) i Monako oraz międzynarodowy ośrodek fizyki teoretycznej w Trieście.
- GATT (General Agreement on Tariffs and Trade) Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu
· organizacja wyspecjalizowana ONZ
· powstała 1947, działająca 1948-94; od 1995 jej zadania przejęła Światowa Organizacja Handlu, siedzibą Sekretariatu była Genewa
· cel - liberalizacja handlu międzynarodowego
· członkami było 128 państw, w tym m.in. Polska.
- WTO (World Trade Organization) Światowa Organizacja Handlu
· organizacja międzynarodowa utworzona 1994 w Marrakeszu (Maroko)
· w myśl postanowienia dokumentu końcowego tzw. Rundy Urugwajskiej Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT). WTO rozpoczęła działalność 1995 z siedzibą w Genewie.
· Jej głównym zadaniem jest liberalizacja międzynarodowego handlu dobrami i usługami, obniżanie ceł i taryf, przestrzegania praw własności intelektualnej, prowadzenie wspierającej handel polityki inwestycyjnej, rozstrzyganie sporów dotyczących wymiany handlowej. Kraje przystępujące do WTO zobowiązane są do dostosowania ustawodawstwa wewnętrznego do norm Organizacji oraz udzielania koncesji handlowych podmiotom zagranicznym.
· Polska należała do państw założycielskich WTO i ratyfikowała 1995 stosowne porozumienie.
Organizacje utworzone przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, np.:
- UNICEF (United Nations International Children's Emergency Fund) Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom od 1953 United Nations Children's Fund - Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom (skrót UNICEF został zachowany).
Organizacja powołana w 1946 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w celu niesienia pomocy dzieciom na całym świecie, a zwłaszcza w krajach rozwijających się lub dotkniętych klęskami żywiołowymi. Siedziba sekretariatu UNICEF znajduje się w Nowym Jorku, jej pracami kieruje dyrektor wykonawczy.
Działalność UNICEF polega na: dostarczaniu żywności, odzieży i środków medycznych, upowszechnianiu wiedzy o racjonalnym żywieniu dzieci, wspieraniu produkcji niektórych pokarmów (np. mleka w proszku), zwalczaniu chorób dziecięcych, rozwijaniu współpracy z innymi wyspecjalizowanymi organizacjami ONZ (np. z UNESCO,FAO, WHO). W krajach członkowskich (również w Polsce) działają 34 komitety narodowe UNICEF. Polski Komitet UNICEF mieści się w Warszawie. W 1965 UNICEF otrzymał pokojową Nagrodę Nobla.
- UNHCR (Office of the United Nations High Commissioner for Refugees) Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców
Urząd Wysokiego Komisarza ONZ do spraw Uchodźców, UNHCR, agenda ONZ powstała w 1951, z siedzibą w Genewie. Zajmuje się ochroną uchodźców oraz pomocą w repatriacji. 1954 i 1981 Urząd otrzymał pokojową Nagrodę Nobla.
- UNEP (United Nations Environment Programme) Program Narodów Zjednoczonych Ochrony Środowiska
Zagadnienie ochrony środowiska w skali światowej zostało postawione po raz pierwszy w raporcie sekretarza generalnego ONZ U. Thanta Człowiek i jego środowisko z 26 V 1969. Raport zainicjował międzynarodowe konferencje poświęcone temu zagadnieniu. Pierwsza odbyła się w czerwcu 1972 w Sztokholmie, jej następstwem było powołanie agendy ONZ pod nazwą Program Narodów Zjednoczonych do spraw ochrony środowiska (UNEP), której celem jest m.in. opracowanie wszechświatowego prawa ochrony środowiska.
Przystąpienie do organizacji wyspecjalizowanej państwa będącego członkiem ONZ następuje w drodze jednostronnego aktu w formie oświadczenia o akceptacji postanowień jej statutu. Organizacja wyspecjalizowana ma obowiązek składania corocznych sprawozdań ze swej działalności Radzie Gospodarczo-Społecznej. W wypadku Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej sprawozdanie to składane jest również Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ.
Każda organizacja wykonuje też wszystkie polecenia Rady Bezpieczeństwa. Organizacje międzynarodowe pozarządowe posiadają status konsultacyjny przy Radzie Gospodarczo-Społecznej ONZ w kategoriach od I do III. Kategorie te oznaczają zakres częstotliwości kontaktów.
Do I kategorii należą m.in.: Światowa Federacja Związków Zawodowych, Międzynarodowa Izba Handlowa, Liga Czerwonego Krzyża.
Do kategorii II m.in. Karta Narodów Zjednoczonych, United Nations Charter, opracowana przez Konferencję NZ w San Francisco, podpisana 25/26 VI 1945, weszła w życie dnia 24 X 1945, którego rocznica obchodzona jest odtąd jako Dzień ONZ. INTERPOL, Międzynarodowa Organizacja Prawnicza, Międzynarodowa Organizacja Dziennikarzy.
Do kategorii III np. Międzynarodowa Organizacja Samochodowa czy Międzynarodowe Stowarzyszenie Hoteli. Każda z nich ma jednakowe prawa, niezależnie od statusu konsultacyjnego.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"