Niezłomna wierność ideałom - fanatyzm, imperatyw, postawa nierealistyczna, dobrowolny wybór
Wielu bohaterów literackich stawało przed dokonaniem
trudnych wyborów moralnych. Wybierając określoną drogę, kierowali się z reguły
własnymi ideałami, sumieniem i dobrem ogółu. Wierność ideałom postaram się
ukazać na przykładzie trudnych wyborów: Tomasza Judyma, bohatera "Ludzi
bezdomnych" Stefana Żeromskiego, Lorda Jima, tytułowego bohatera powieści
Josepha Conrada, a także więźniów rosyjskich łagrów i niemieckich lagrów, oraz
Konrada Wallenroda i Kordiana
Bohater powieści "Ludzie bezdomni" jest indywidualistą, jak wielu
innych bohaterów romantycznych i modernistycznych. Jego proces przemiany
wewnętrznej, poświęcenie dla idei, wreszcie indywidualizm można porównać z osobowością
bohatera romantycznego, który buntuje się przeciw społeczeństwu, jego prawom i
kanonom (jak to uczynił Judym). Poświęca się idei, walce o jej wprowadzenie w
życie, jest to jego ideał. Pochodził on z ubogiej rodziny. Tylko dzięki własnej
silnej woli i poświęceniu zdołał uzyskać wyższe wykształcenie i zawód lekarza.
Uchronił się tym samym od życia w głodzie i biedzie. Zdecydował się poświęcić
całe swoje życie pomocy ludziom najuboższym i potrzebującym. Twierdził, że ma
do spłacenia "przeklęty dług" klasie społecznej, z której się
wywodzi. Nie udała mu się próba założenia własnej praktyki. Nie powiódł się
także plan zarażenia swoim pomysłem środowiska warszawskich lekarzy. Przed
dokonaniem wyboru stanął w chwili, gdy poznał Joannę. Zakochał się w niej z
wzajemnością. Judym musiał zdecydować, wybrać pomiędzy szczęściem własnym,
założeniem rodziny a kontynuacją misji humanitarnej. Zdecydował się na drugie
rozwiązanie. Według Judyma związanie się z Joanną mogłoby przeszkodzić mu w
jego powołaniu. Musiałby troszczyć się o rodzinę, stałby się obojętny na los
innych. Najlepszą dewizą życiową Judym są słowa:
"Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym
przycisnął
do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory."
Droga, którą wybrał, skazała go na samotność. Jednak
decydując się na nią, brał pod uwagę nie własne szczęście, lecz szczęście ludzi
najbiedniejszych.
Sprzeczności ukrywające się w duszy modernistycznej - upadki i wzloty człowieka
spragnionego niezwykłych przeżyć, w którym toczy się walka namiętności, którego
próby wdrożenia ideału w życie kończą się zazwyczaj niepowodzeniem, a w
konfrontacji z rzeczywistością okazują się niemożliwe.
Przed dokonaniem trudnych wyborów został postawiony bohater powieści Josepha
Conrada - Lord Jim. Już jako kilkunastoletni chłopiec interesował się tematyką
związaną z morzem. Został oficerem marynarki. Przed pierwszym wyborem moralnym
stanął na statku przewożącym pielgrzymów "Patnie". Podczas rejsu
statek uległ uszkodzeniu, groziło to jego zatonięciem. Jedynym wyjściem byłaby
ewakuacja, ale statek posiadał zaledwie siedem łodzi ratunkowych. Jim
zdecydował się skoczyć, uciec. Nie można jednak nazwać tego tchórzostwem. W
całym zamieszaniu nie wiedział, co się wokół niego dzieje. Dopiero, gdy
znajdował się w szalupie ratunkowej, zdał sobie sprawę ze swojego czynu.
Wiedział, że postąpił źle i dlatego pojawił się na rozprawie sądowej. Chciał
odpokutować za swój występek. Jako jedyny członek załogi "Patny"
przyszedł na rozprawę, chociaż wiedział, że gdyby się nie pojawił, nikomu nie
śniłoby się nawet, by go szukać. Został ukarany. Według Jima, kara, którą
otrzymał, była niewystarczająca, nie zadawalała go. Próbował odkupić swoje
winy, pracując w miejscach, gdzie nikt nigdy nie słyszał o incydencie na
"Patnie". Chociaż bardzo się starał, nie mógł zapomnieć o swoim
postępku. Szansą na rozpoczęcie nowego, lepszego życia stała się dla Jima wyspa
Patusan. Bardzo szybko zaskarbił sobie ufność ludzi. Pamiętając o swojej przeszłości,
dał drugą szansę Brownowi, wypuszczając go na wolność. Nie chciał, by
komukolwiek stała się krzywda. Nie przypuszczał, że uwolniony Brown zaatakuje
Patusańczyków. Podczas walk zginął jego najbliższy przyjaciel i syn wodza wyspy
Doramina. Jim zdał sobie sprawę, że jedyną możliwością ocalenia życia jest
ucieczka. Wiedział, że jeżeli pozostanie na wyspie, będzie musiał zginąć. Mimo
wszystko pozostał. Wierność ideałom i spokój sumienia przypłacił życiem.
Ludzie uwięzieni w niemieckich lagrach i rosyjskich łagrach także stawali
bardzo często przed trudnymi wyborami moralnymi. Dotyczyły one w większości
rzeczy przyziemnych. Więźniowie, aby otrzymać większą porcję jedzenia, byli
zdolni do donoszenia na towarzyszy niedoli. Niektórzy oszukiwali podczas pracy,
odcinając podstemplowane kawałki pni lub tak je układając, by sprawiały
wrażenie większej ilości. Zachowanie ludzi uwięzionych w obozach
koncentracyjnych jest usprawiedliwione ekstremalnymi warunkami, w jakich
przyszło im żyć. Chcąc doczekać kolejnego dnia, posuwali się do czynów, które
były w ich etyce. Z tego typu zachowaniami możemy spotkać się w powieści
"Inny świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, a także w opowiadaniach
Tadeusza Borowskiego - "Proszę państwa do gazu" i "U nas w
Auschwitzu...".
W swoich opowiadaniach Borowski przedstawia kobiety, które, chcąc uniknąć
śmierci, są zdolne do porzucenia własnych dzieci. Główny bohater, Tadeusz,
staje przed dylematem, czy skorzystać z okazji i iść do pracy przy rozładowaniu
transportu ludzi? Jesto to niezgodne z jego etyką, ale w końcu decyduje się
pójść, ponieważ można tam zdobyć jedzenie, ubrania i zabezpieczyć się na pewien
okres życia w obozie:
"Parę dni obóz będzie żył z tego transportu: zjadał jego szynki i
kiełbasy, konfitury i owoce,
pił jego wódki i likiery, będzie chodził w jego bieliźnie, handlował jego
złotem i tłumoczkami."
Wymienieni przeze mnie bohaterowie stawali przed trudnymi
wyborami moralnymi. Nie zawsze wybierali najlepsze rozwiązanie, skazując siebie
na samotność. W większości przypadków w swoim postępowaniu kierowali się dobrem
innych ludzi, pobudkami czystymi moralnie. Wybierając takie, a nie inne,
rozwiązania, postępowali zgodnie z własnym sumieniem. Ludzie w obozach
koncentracyjnych nie zawsze zachowywali się w sposób, który nie uwłaczałby ich
godności. Są oni usprawiedliwieni warunkami życia w obozach. Przytoczeni w
pracy bohaterowie nie są nieskazitelni, popełniają czasem błędy. Jednak z prób,
przed którymi przyszło im stanąć, wychodzą zwycięsko.
Konrad Wallenrod został tragicznym patriotą - spiskowcem w sytuacji, gdy
zbliżała się wojna z Krzyżakami. Musiał wybrać pomiędzy miłością do ojczyzny, a
miłością do Aldony. Wybrał Litwę - poświęcił prywatność, gdyż "szczęścia w
domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie". Z kolei gdyby wybrał dobro
prywatne - także nie byłby szczęśliwy. Nie pozwoliłyby mu żyć spokojnie wyrzuty
sumienia, zresztą Krzyżacy szybko zwyciężyliby Litwę i zburzyli spokój jej
mieszkańców. Konflikt: życie prywatne, a ojczyzna nie jest jedyną sprzecznością
racji, przed jaką stoi Konrad. Sytuacja tragiczna rozgrywa się w jeszcze jednej
sferze: bohater musi wybrać między honorem, a zwycięstwem nad Krzyżakami.
Dzieje się bowiem tak, że metoda, jaką obiera Wallenrod, jest jedynym sposobem
walki z Krzyżakami. Konrad musi kłamać, musiał dokonać zdrady - a takie czyny
nie mieszczą się w kodeksie rycerskim. Gdyby jednak postępował etycznie, stanął
do walki twarzą w twarz - poniósłby klęskę i zaprzepaścił przyszłość ojczyzny.
Tak więc Wallenrod poświęcił swój honor, a być może i zbawienie, gdyż był
chrześcijaninem, a grzeszył - lecz nie mógł tego uniknąć, i w tym tkwi
tragiczna wierność ideałom mickiewiczowskiego bohatera.
Kolejnym bohaterem "ideistą" był Kordian. Najbardziej tragicznym
momentem w życiu Kordiana nie jest wcale chwila, gdy Laura odtrąca jego miłość,
ani ta, gdy strzela on do siebie, ani nawet gdy monologizuje na Mont Blanc, czy
jest uwięziony z wyrokiem śmierci. Tragizm to sytuacja, z której nie ma
wyjścia, trzeba podjąć decyzję i każda będzie miała złe skutki. To zatem wewnętrzne
rozdarcie człowieka. W takiej sytuacji znajduje się Kordian, gdy przemierza
komnaty pałacu, idąc zabić cara. Jego rozdarcie to wytwory jego psychiki,
znajdują nawet uosobienie w postaci Strachu i Imaginacji, w obrazach jakie
stawia mu przed oczami wrażliwa natura. Kordian bowiem zobowiązał się, że
zabije cara. Wierzy, że czyn ten będzie zbawieniem dla ojczyzny. Powinien też
dotrzymać danego słowa - inaczej straci honor. Lecz jeśli zabije cara, popełni
śmiertelny grzech zabójstwa i królobójstwa - a taki czyn nie mieści się w
kodeksie rycerskim. Poza tym jest to grzech, który zaprzepaszcza zbawienie
człowieka, nie mówiąc już o karze ziemskiej. To jest tragizm Konrada - presja,
której jego psychika nie zniosła, dlatego zemdlał. Cara nie zabił, znalazł się
w więzieniu. Właściwie trudno powiedzieć, że dokonał wyboru - jego wrażliwość
zdecydowała za niego.
Człowiek rodzi się, przeżywa dzieciństwo, dorasta i starzeje się . Ważnym
etapem w życiu jednostki ludzkiej jest wiek młodzieńczy. Wtedy to kształtuje swoje
poglądy, które są zgodne lub przeciwstawiają się opiniom wcześniejszych
pokoleń, obiera drogę postępowania, chce stać się lepszy od swoich przodków lub
iść za ich przykładem . Każdy z nas przeżywa takie dylematy i sądzę, że sto czy
tysiąc lat temu młodzież myślała podobnie. W różnych epokach idee, które
przyświecały młodzieży były różne - wynikały z ich osobistej sytuacji, z
sytuacji społecznej, politycznej i gospodarczej kraju, w którym żyli. Od
starożytności do czasów nam współczesnych zmieniały się motywy postępowania
ludzi, lecz ich ideały pozostawały ciągle podobne.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach