Nadpłynność systemu bankowego
WSTĘP
Polityka pieniężna banku centralnego może być definiowana w węższym i szerszym znaczeniu.
W znaczeniu szerszym, polityka pieniężna to przedsięwzięcia mające na celu kształtowanie ustroju (systemu) monetarnego kraju.
Cele i zadania systemowej polityki pieniężnej są określone w Konstytucji, ustawach, rozporządzeniach i zarządzeniach. W Polsce najważniejsza jest w tym zakresie ustawa o NBP z dnia 29 sierpnia 1997 r. Kolejne akty prawne dotyczą współpracy między bankiem centralnym a rządem, utrzymania i wykorzystania rezerw walutowych, kontroli obrotu kapitałowego z zagranicą i nadzoru nad systemem bankowym łącznie z ewentualnymi specjalnymi uregulowaniami dla banków państwowych o szczególnych zadaniach (przykładem jest bank PKO BP, sprawujący obsługę kredytów mieszkaniowych dla ludności). Część środków realizacji systemowej polityki pieniężnej znajduje wyraz w umowach międzynarodowych i porozumieniach, w których uczestniczące państwa zobowiązują się do przestrzegania ustalonych reguł gry w międzynarodowym obrocie dewizowym lub do zastosowania w pewnych wcześniej określonych sytuacjach wyznaczonych środków polityki walutowej. Reguły te obejmują przede wszystkim kształtowanie kursu walutowego i zobowiązanie do interwencji na rynkach dewizowych, wyrównywanie salda bilansu płatniczego oraz udzielanie kredytów walutowych. Mogą one także przewidywać przekazanie pewnych uprawnień władczych instytucjom międzynarodowym, takim jak np. Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Europejski System Walutowy.
Podmiotami systemowej polityki pieniężnej są:
a) parlament,
b) bank centralny,
c) rząd,
d) inne organy (np. w Polsce Rada Polityki Pieniężnej działająca w strukturach NBP).
Należy zaznaczyć, że cele polityki pieniężnej mogą być formułowane w aktach prawnych lub milcząco przyjmowane w praktyce. W większości krajów – także w Polsce – priorytetowym celem polityki pieniężnej jest stabilizacja wartości pieniądza. NBP i Rada Polityki Pieniężnej są zobowiązani do prowadzenia takiej polityki pieniężnej, która pozwala zmniejszyć inflację, a perspektywie jej uniknąć. W wielu krajach długofalowym celem polityki pieniężnej jest utrzymanie na stałym poziomie lub też ograniczenie do minimum wahań kursu waluty krajowej w stosunku do walut zagranicznych. Cel ten jest realizowany przez interwencje banku centralnego na rynku dewizowym, tzn. przez zakup lub sprzedaż dewiz. Inne cele polityki pieniężnej to: zapewnienie bankom komercyjnym wystarczającej płynności, tłumienie wahań koniunkturalnych, zwiększenie ilości pieniądza w ramach wyznaczonych oczekiwaną stopą wzrostu gospodarczego, dostarczanie państwu wystarczającej do pokrycia deficytu budżetowego zaplanowanej ilości środków pieniężnych.
Realizacji systemowej polityki pieniężnej służą:
a) ustawy,
b) rozporządzenia,
c) zarządzenia wytyczne i decyzje,
d) umowy,
e) zalecenia prezesa banku centralnego,
f) układy międzynarodowe,
g) przyjęte zwyczaje.
Stosowanie wymienionych narzędzi i polityki systemowej może być skuteczne, jeśli są one zgodne z całym systemem finansowym państwa (a nawet systemem gospodarczym), dostosowane do celów tej polityki i można prowadzić je bezkonfliktowo.
Polityka pieniężna w węższym znaczeniu oznacza taka kombinację celów i środków, której zadaniem jest sterowanie procesem gospodarowania pieniądzem. Proces ten charakteryzuje się zmianami podaży pieniądza i popytu na pieniądz w czasie, jak i zmieniającymi się nieustannie relacjami między obu wielkościami. Stosunek podaży pieniądza i popytu na pieniądz jest określany przez skłonność podmiotów sektora pozabankowego (przedsiębiorstw, gospodarstw domowych, państwa), banków komercyjnych i podmiotów zagranicznych do zaciągania kredytów, przez zmiany bazy monetarnej oraz ramowych warunków akcji kredytowej banków komercyjnych, ustalanych przez bank centralny, a także przez podaż pieniądza z zagranicy. Realizacja polityki pieniężnej w węższym znaczeniu polega na bieżącym stosowaniu tzw. instrumentów tej polityki, nazywanych także instrumentami polityki monetarnej.
Zadaniem polityki pieniężnej wąsko rozumianej jest neutralizowanie impulsów zakłócających gospodarkę pieniężną. Impulsy te mogą pochodzić ze sfery realnej gospodarki, mogą mieć także charakter pieniężny bądź psychologiczny. Zakłócenia w sferze realnej to np. klęski żywiołowe, nieurodzaj, zmiany na rynku pracy, monopolizacja gospodarki, przemiany strukturalne. Zakłócenia w sferze pieniężnej mogą być powodowane m. in. Zbyt wysokim deficytem budżetowym, napływem kapitału spekulacyjnego z zagranicy lub odpływem kapitału krajowego za granicę. Zakłócenia ze strony uwarunkowanych psychologicznie zachowań podmiotów gospodarczych lub gospodarstw domowych mogą być spowodowane zmianami nawyków konsumpcyjnych i oszczędnościowych, obawą przed przewrotem politycznym czy wojną.
Cele polityki pieniężnej poddawane są zwykle pewnej hierarchizacji i dzielone są na trzy grupy:
1) strategiczne,
2) pośrednie,
3) operacyjne.
Cele strategiczne wiążą się z kształtowanie ogólnych warunków gospodarowania w kraju. Na ogół przy wyborze celu strategicznego bank centralny staje wobec dylematu utrzymywania wysokiego poziomu produktu krajowego (wysokiej koniunktury) i zatrudnienia kosztem wzrostu cen. Nie jest, bowiem w praktyce możliwe osiągnięcie tych obu celów jednocześnie. Wybór jednego z nich wynika z pojmowania roli banku centralnego i pieniądza w systemie gospodarczym w ogóle, zaś realizacja wybranego celu wiąże się z rezygnacją z drugiego. Badania wskazują, że nie jest możliwe stabilizowanie wysokiego poziomu zatrudnienia lub jego zwiększenie przy jednoczesnym utrzymaniu cen w gospodarce na niezmiennym poziomie. Rola banku centralnego jest w tym zakresie wynikiem przede wszystkim stopnia jego niezależności od polityki gospodarczej rządu.
Cele pośrednie są skonkretyzowaną, reagującą na instrumenty kształtowania polityki pieniężnej postacią celów strategicznych. Są to najczęściej określane przez bank centralny: podaż pieniądza (mierzona agregatami pieniężnymi), poziom i struktura nominalnych stóp procentowych, poziom produktu krajowego oraz tzw. limity kredytowe banków komercyjnych.
Cele operacyjne stanowią uszczegółowienie celów pośrednich. Jest to najczęściej wyznaczenie jednego z celów pośrednich jako wiodącego w polityce pieniężnej banku centralnego. Praktyka ostatnich lat wskazała, że najlepiej funkcję operacyjnego celu polityki pieniężnej wypełnia baza monetarna, przy pomocniczej roli w tym zakresie pożądanego poziomu stopy procentowej rynku pieniężnego. Bank centralny ma możliwość codziennego wpływania na poziom tych wielkości, a w konsekwencji kształtowania aktywności ogólnogospodarczej. W teorii otwartą kwestią i nadal mało rozpoznaną, pozostaje racjonalny wybór celu operacyjnego polityki pieniężnej.
Rozdział I zawiera opis funkcji pieniądza, pomiar pieniadza oraz instrumenty polityki pieniężnej.
W rozdziale II przedstawiono zalety operacji otwartego rynku – jako instrumentu polityki pieniężnej.
ROZDZIAŁ I
KSZTAŁTOWANIE I REALIZACJA POLITKI PIENIĘŻNEJ
Kształtowanie i realizacja polityki pieniężnej przez bank centralny, której celem jest osiągnięcie i utrzymanie stabilności cen, opiera się na poświadczonych empirycznie trzech założeniach: po pierwsze, że w długim okresie powstaje względnie stała relacja pomiędzy wielkością podaży pieniądza a wielkością wydatków na dobra i usługi w gospodarce; po drugie, że bank centralny może skutecznie kontrolować podaż pieniądza i tym samym wpływać na wielkość popytu na dobra i usługi i po trzecie, że w rezultacie działania mechanizmu rynkowego w gospodarce, określającego układ relacji popyt – podaż ceny, bank centralny, kształtując podaż pieniądza, może w ostatecznym rachunku oddziaływać na kształtowanie się ogólnego poziomu cen.
1.1 Definicja, funkcje i rodzaje pieniądza
Warunkiem skuteczności polityki pieniężnej jest adekwatna do warunków i potrzeb definicja pieniądza, którą posługuje się bank centralny. W szczególności niezbędna jest jej empiryczność, czyli podatność na rozpoznawanie i mierzenie przy pomocy aktualnie dostępnych metod, oraz kontrolowalność przy użyciu narzędzi znajdujących się w dyspozycji banku centralnego.
Równie ważne jest powiązanie stosownej definicji pieniądza z podstawowymi kategoriami polityki makroekonomicznej, takimi jak wzrost gospodarczy, inflacja, bezrobocie itp. Nie ma, bowiem większego pożytku z polityki pieniężnej wówczas, kiedy bank centralny wprawdzie realizuje zakładane przez siebie cele monetarne, ale nie osiąga pożądanych skutków w realnym życiu gospodarczym.
Współcześnie pojęcie „pieniądz” oznacza powszechnie akceptowany instrument finansowy, za pomocą, którego dokonuje się płatności za towary lub usługi oraz realizuje zobowiązania płatnicze .
Pieniądz spełnia cztery zasadnicze funkcje:
Ř po pierwsze występuje w roli środka wymiany, co oznacza, że z reguły jedne towary/usługi wymieniane są na inne za pośrednictwem pieniądza, na podstawie aktów kupna i sprzedaży, w których aktywną rolę odgrywa pieniądz
Ř po drugie jest miernikiem wartości, co oznacza, że wartość wszystkich towarów/usług wyrażana jest w pieniądzu. Dzięki tej funkcji pieniądz występuje jako jednostka rozrachunkowa, w której wyrażane są ceny towarów/usług i w której prowadzone są rozliczenia
Ř po trzecie, pieniądz jest środkiem przechowywania wartości (tezauryzacji),co wiąże się z możliwością wykorzystania go do dokonywania zakupu towarów/usług w przyszłości
Ř po czwarte, pieniądz jest środkiem służącym do kalkulowania i realizacji odroczonych płatności (funkcja płatnicza). Służy m. in. Do spłaty pożyczek z uwzględnieniem ich oprocentowania.
Pieniądz spełnia ponad to funkcję stymulacyjno-kapitałową, co znaczy, że służy jako środek oddziaływania na procesy społeczno-gospodarcze, przede wszystkim jako czynnik pobudzania oszczędności i akumulacji kapitału oraz efektywnego ich wykorzystania.
Pieniądz powinien odznaczać się następującymi właściwościami:
Ř przenośnością, aby można było się nim posługiwać w dowolnym miejscu,
Ř podzielnością, aby można było dokonywać zakupów towarów/usług i realizować płatności o różnej wartości, od najmniejszej do największej,
Ř trwałością, aby erozja jego fizykalnego wymiaru nie powodowała utraty wartości,
Ř standardowością, aby łatwo było określić wartość, którą posiada bądź reprezentuje,
Ř rozpoznawalnością, aby ludzie nie mieli trudności z ustaleniem, z jakim pieniądzem i jaką jednostką pieniężną maja do czynienia.
Obecnie na świecie panuje niepodzielnie pieniądz fiducjarny (powierniczy), którego zdolność do wypełniania funkcji pieniądza opiera się zarówno na przymusie prawnym jak i na zaufaniu publicznym. Cechy te powodują, że przy pomocy pieniądza nieposiadającego prawie żadnej wartości wewnętrznej (papier) możliwe jest dokonywanie zakupu towaru/usług oraz regulowanie wszelkich płatności i zobowiązań pieniężnych. Gotówka, a także bezgotówkowe formy płatności dokonywane z rachunku bankowego są pieniędzmi, ponieważ przekonanie o ich zamienności na towary/usługi, dzisiaj i w przyszłości, jest powszechnie akceptowane przez ludzi. Czynnikiem w istotnym stopniu przesądzającym o akceptowalności pieniądza fiducjarnego jest autorytet państwa. Jednakże zaufania ludzi do pieniądza nie można narzucić administracyjnie. Wiele w tym względzie zależy od doświadczeń przeszłości oraz od oceny realizowanej polityki gospodarczej i pieniężnej, a także od stosunku społeczeństwa do instytucji, której państwo powierzyło sprawy pieniądza, czyli banku centralnego.
1.2 Pomiar pieniądza
W bankowości wyróżnić można dwa zasadnicze podejścia do pomiaru pieniądza. Pierwsze to, tzw. podejście transakcyjne zgodnie, z którym istotą pieniądza jest to i tylko to, co w sposób powszechny, nieodwołalny i natychmiastowy może być wykorzystane jako środek płatniczy przy zakupie towarów/usług. Podkreśla się, że to właśnie jest zasadnicza różnica między pieniądzem a innymi aktywami finansowymi. W świetle podejścia transakcyjnego za pieniądz uznaje się wyłącznie tzw. pieniądz gotówkowy oraz stany środków na bieżących rachunkach bankowych, stanowiących podstawę do wystawiania czeków i natychmiastowego regulowania płatności.
Drugie, tzw. podejście płynnościowe, wychodzi z założenia, że różne aktywa mogą spełniać funkcje pieniądza, gdyż charakteryzują się odpowiednią płynnością. Największą płynnością odznaczają się gotówka i depozyty a vista, nieco mniejszą – depozyty terminowe, mniejszą – bony skarbowe i obligacje, jeszcze mniejszą – inne papiery wartościowe, najmniejszą zaś – tzw. aktywa niefinansowe (samochody, domy, grunty itp.). O stopniu płynności, kwalifikującym dane aktywa do szerszej kategorii pieniądza od pieniądza transakcyjnego, decyduje pewność ich zamiany na gotówkę wg nominalnej wartości (wykup wg tzw., face value), w każdym dowolnym momencie, (co z reguły wiąże się z istnieniem rynku wtórnego na dany typ aktywów), bez ponoszenia nadmiernego kosztu .
Pogląd ten jest podstawą do stosowanej w bankowości kategoryzacji pieniądza, w której wyróżnia się następujące agregaty pieniężne:
Ř agregat pieniężny M0, czyli pieniądz banku centralnego (zwany również bazą monetarną oraz pieniądzem wielkiej mocy). M0 obejmuje banknoty i monety znajdujące się w obiegu i w kasach banków oraz środki pieniężne na rachunkach banków komercyjnych w banku centralnym (tzw. pieniądz rezerwowy lub rezerwy pieniężne banków, w skład, których wchodzą zarówno rezerwy obowiązkowe jak i rezerwy dobrowolne). Cechą agregatu M0 jest to, iż bank centralny może w sposób bezpośredni kształtować jego wielkość;
Ř agregat M1, czyli pieniądz transakcyjny, którego cechą jest możliwość natychmiastowego wykorzystania dla dokonania transakcji i realizowania płatności za towary i usługi, dokonywania transferów pieniężnych itp. M1 obejmuje wartość banknotów i monet znajdujących się w obiegu oraz stan środków pieniężnych ludności i podmiotów gospodarczych na rachunkach typu a vista, rachunkach bieżących, rachunkach czekowych itp., czyli takich, na podstawie których można wystawić czeki, dokonywać przelewów itp., w celu natychmiastowego realizowania płatności. Jest to agregat pieniężny, odznaczający się najwyższym stopniem płynności wśród stosowanych agregatów pieniężnych, obejmujących aktywa finansowe będące w posiadaniu ludności i podmiotów gospodarczych;
Ř agregat M2, czyli wielkość agregatu M1 powiększona o depozyty krótkoterminowe oraz stan środków na rachunkach oszczędnościowych, a także inne instrumenty finansowe, np. weksle, bony pieniężne o charakterze krótkoterminowym. Płynność środków finansowych obejmowanych tą kategorią pieniądza jest mniejsza aniżeli w odniesieniu do M1;
Ř agregat pieniężny M3, czyli tzw. szeroka kategoria pieniądza, obejmująca wielkość M2 plus depozyty, obligacje i inne papiery wartościowe średnio- i długoterminowe, które spełniają kryteria zakwalifikowania do „pieniądza”. Jest to najmniej „płynna” kategoria pieniądza.
Poszczególne państwa różnią się między sobą kryteriami kwalifikowania konkretnych instrumentów depozytowych do przedstawionych wyżej agregatów pieniężnych. W niektórych z państw występują jeszcze szersze agregaty pieniężne a mianowicie M4, bądź pod nazwą L (Liquidity). Na przykład w Stanach Zjednoczonych L, obliczane jest jako M3 plus inne aktywa płynne, takie jak terminowe eurodolary, będące w posiadaniu obywateli USA rezydujących za granicą, akcepty bankowe, papiery handlowe i pozostałe płynne walory.
W niczym to jednak nie zmienia istoty rzeczy, jeśli chodzi o wykorzystywanie idei płynności do bankowej systematyki pieniądza. Ważne jest przy tym, że wraz z rozwojem instrumentów i rynków finansowych następuje stały rozwój definicji pieniądza. Oczywiście nie ułatwia to ani pomiaru zjawisk pieniężnych, ani nawet pełnej ich identyfikacji. Okoliczność ta rzutuje również na skuteczność polityki pieniężnej. Od niedawna banki centralne posługują się w swej działalności kilkoma kategoriami pieniądza jednocześnie uznając, że badania każdej kategorii M1, M2 M3 dostarcza informacji na temat istotnych, szczególnych aspektów rozwoju sytuacji gospodarczej kraju, a możliwość analizy relacji między tymi kategoriami pieniądza również wzbogaca wiedzę o procesach zachodzących w sferze finansów i w całej gospodarce. Natomiast z reguły dla celów prezentacyjnych stosowane jest M2 (poza Wielką Brytanią, gdzie wykorzystuje się M3), jako najbardziej „komunikatywne” w anonsowaniu społeczeństwu ilościowych celów polityki pieniężnej.
W Polsce NBP wyznacza i kontroluje podaż pieniądza wg koncepcji M2, do której zalicza się w naszym kraju wartość obiegającego pieniądza gotówkowego oraz ogół wkładów złotowych i walutowych na wszystkie terminy.
1.3 Instrumenty polityki pieniężnej
Realizacja celów polityki pieniężnej dokonuje się poprzez wybór i zastosowanie odpowiednio skonfigurowanych narzędzi ekonomicznych i prawnych nazwanych instrumentami polityki pieniężnej .
Wyróżnia się cztery grupy instrumentów polityki pieniężnej:
1) instrumenty kontroli ogólnej (powszechnej)
- operacje otwartego rynku,
- polityka rezerw obowiązkowych,
- polityka refinansowa banków,
2) instrumenty kontroli selektywnej (instrumenty sterowania bezpośredniego
- kontrola wielkości udzielanych kredytów,
- kontrola stóp procentowych,
- polityka selektywnych wskaźników rezerwowych,
- wskazanie bankom komercyjnym celów na jakie mogą być przeznaczone kredyty lub też całkowity zakaz ich udzielania.
3) oddziaływanie przez perswazję,
4) politykę kursu walutowego.
ROZDZIAŁ II
OPERACJE OTWARTEGO RYNKU A NADPŁYNNOŚĆ SYSTEMU BANKOWEGO
2.1 Operacje otwartego rynku
Operacje otwartego rynku to cały zespół transakcji kupna i sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych między bankiem centralnym a bankami komercyjnymi, dokonywanych w celu kształtowania płatności finansowej sektora bankowego. Przedmiotem tych transakcji mogą być walory emitowane przez różne podmioty gospodarcze o terminie zwrotu do jednego roku. W większości krajów gdzie operacje otwartego rynku odgrywają istotną rolę, dominującym aktywem są bony (weksle skarbowe). W krajach o gospodarce rynkowej często występuje nadwyżka wydatków nad dochodami budżetowymi. Skarb państwa kraju o deficycie budżetowym jest zmuszony ściągnąć kredyt u społeczeństwa przez emisję oprocentowanych papierów dłużnych. Walory skarbowe są emitowane na różne terminy i przybierają różne nazwy. Mogą to być trzymiesięczne weksle skarbowe, dwu-, trzy-, dziesięcioletnie obligacje skarbowe, a nawet bezzwrotne, chociaż oprocentowane skrypty wieczyste. Ale dla realizacji polityki pieniężnej istotne są krótkoterminowe walory dłużne państwa, zwane bonami skarbowymi .
W Polsce bony skarbowe emitowane są przez Ministerstwo Finansów. Agentem emisji jest Narodowy Bank Polski. NBP sprzedaje bony na rynku pierwotnym oraz wykonuje inne czynności wiążące się z obsługą emisji (np. prowadzi wykup, podaje do wiadomości publicznej informacje na temat wyników aktualnego i planów następnego przetargu). Bony skarbowe są instrumentem dyskontowym. Ministerstwo Finansów sprzedaje je po cenie rynkowej, niżej od nominalnej. Nominały bonów skarbowych to 10 tys., 100 tys. i 1 mln PLN. Wysokie nominały decydują o dostępności bonów dla dużych podmiotów gospodarczych, dysponujących wysokimi nadwyżkami finansowymi. Od roku 1995 bony skarbowe maja w Polsce postać zdematerializowaną. Są jedynie zapisem komputerowym w Centralnym Rejestrze Bonów Skarbowych i prowadzone przez NBP.
Potencjalnymi nabywcami bonów mogą być wszystkie kraje oraz zagraniczne osoby prawne i fizyczne. Nie znaczy to, że każdy może bezpośrednio nabywać bony. Sprzedaż weksli skarbowych na rynku pierwotnym odbywa się na zasadzie przetargu, którego uczestnikami mogą być jedynie tzw. dealerzy rynku pierwotnego, którymi są banki komercyjne oraz duże przedsiębiorstwa. Dopiero ci pośrednicy mogą za prowizję umożliwić nabywanie bonów innym podmiotom. Status uczestników przetargów przysługuje wyłącznie instytucjom posiadającym rachunek w NBP (ze względu na dematerializację bonów). W praktyce są to banki komercyjne.
Przetargi odbywają się raz na tydzień. Na tydzień przed przetargiem NBP podaje do wiadomości wartości nominalne bonów skarbowych o określonych terminach zapadalności(4, 8, 13, 26, 39, 52 tygodnie) przeznaczonych do sprzedaży. W dniu przetargu do godziny 12.00 banki uczestniczące w przetargu składają swoje oferty kupna, zawierające rodzaj bonów, jakie chcą nabyć, ich cenę nominalna oraz deklarację ceny zakupu za każde 100 PLN wartości nominalnej bonu. Zebrane oferty porządkowane są od najkorzystniejszej proponowanej ceny zakupu. Generalnie, na przetargu wygrywają te banki, które oferują najwyższą cenę, za 100 PLN nominału, czyli proponują najniższą stopę dyskonta nabywanych weksli skarbowych.
Należy podkreślić, że do 1998 r. NBP mógł bezpośrednio nabywać bony skarbowe. Oznaczało to finansowanie deficytu budżetowego przez bank centralny, zwane monetyzacją długu publicznego. Taki sposób finansowania deficytu budżetowego miał jednak inflacyjny charakter, gdyż oznaczał dodatkową emisje bazy monetarnej i zwiększenie ilości pieniądza w gospodarce. Dlatego od 1999 r. NBP nie nabywa już omawianych walorów na rynku pierwotnych.
Obrót bonami skarbowymi dokonuje się na rynku wtórnym. To właśnie na tym rynku przedsiębiorstwa, osoby fizyczne, banki komercyjne, niebankowe instytucje finansowe i cudzoziemcy mogą nabywać lub sprzedawać omawiane walory w celu regulowania swojej płynności. Uczestnikiem tego rynku jest też bank centralny.
Bank centralny dokonując kupna i sprzedaży bonów skarbowych na rynku pieniężnym, ma możliwość regulowania płynności banków komercyjnych i kształtowania rozmiarów ich akcji kredytowej. Podaż bonów skarbowych niezbędna dla regulowania płynności banków komercyjnych jest ograniczona. Jeżeli bowiem Państwo preferuje emisję długoterminowych obligacji zamiast bonów skarbowych, to podaż tych ostatnich na rynku pieniężnym jest niedostateczna. Długoterminowe obligacje skarbowe nie nadają się do regulowania płynności sektora bankowego. Taka sytuacja wystąpiła w Polsce w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. W celu podaży krótkoterminowych papierów wartościowych na rynku pieniężnym, przydatnych do regulowania stanu rachunków bieżących banków komercyjnych w banku centralnym, NBP zaczął emitować własne bony pieniężne. Emisja tych walorów uniezależniła politykę banku centralnego od sposobu finansowania deficytu budżetowego przez państwo. Bony pieniężne NBP są krótkoterminowymi zobowiązaniami banku centralnego na okaziciela sprzedawanymi z dyskontem. Fakt, iż nie są to walory imienne, ale właśnie na okaziciela, sprawił, że mógł rozwinąć się na szerszą skalę obrót tymi aktywami.
Sprzedaż bonów pieniężnych dokonuje się na przetargach. Początkowo przetargi odbywały się raz w tygodniu, później – częściej. NBP oferuje bony pieniężne w terminach zapadalności 1, 7, 14, 28, 91, 182 i 273 dni. Największą popularnością cieszą się bony 28 – dniowe. Nominały bonów pieniężnych pokrywają się z nominałami bonów skarbowych – 10 tys., 100 tys. i 1 mln PLN. Mechanizm przebiegu przetargów jest taki sam jak w przypadku walorów skarbowych. W tym przypadku to bank centralny podejmuje decyzję o rozmiarach podaży, strukturze emisji i oprocentowaniu bonów pieniężnych. Prawo nabywania bonów NBP przysługuje wyłącznie własnym bankom – dealerom rynku pieniężnego.
Sprzedaż bonów skarbowych na rynku pierwotnym nie miała związku z operacjami otwartego rynku. W przypadku bonów NBP jest inaczej. Ich bezpośrednia sprzedaż przez bank centralny jest już traktowana jako operacja otwartego rynku – prowadzi do zmniejszenia płynnych funduszy banków komercyjnych. Podaż bonów pieniężnych NBP na rynku pieniężnym nieustannie rośnie. Jest to następstwem zjawiska nadpłynności sektora bankowego i konieczności zamrażania nadmiaru środków na rachunkach bankowych tego sektora w banku centralnym.
Kupno i sprzedaż krótkoterminowych papierów wartościowych na rynku pieniężnym oddziałuje na ilość pieniądza krążącego w gospodarce. Jeżeli bank centralny kupuje np. bony skarbowe od banków komercyjnych, to wywołuje wzrost ich rezerw na rachunkach bieżących w centralnej instytucji monetarnej. Zmienia się struktura aktywów banków handlowych. Spada wartość przechowywanych przez nie walorów finansowych na rzecz aktywu najbardziej płynnego, jakim jest pieniądz przechowywany na rachunkach bieżących w banku centralnym. Przypomnijmy, że rachunki banków komercyjnych w banku centralnym są elementem bazy monetarnej. Bank centralny, płacąc za nabyte weksle skarbowe, emituje własny pieniądz, tzw. pieniądz banku centralnego. Konsekwencją wzrostu płynności banków komercyjnych jest przyrost kredytów w gospodarce. Powstają nowe wkłady bankowe, wzrasta emisja pieniądza tworzonego z kolei przez banki komercyjne i w rezultacie powiększa się cała jego podaż. Sprzyja to rozszerzeniu inwestycji przedsiębiorstw, konsumpcji ludności i ogólnemu ożywieniu gospodarki. Odwrotnie jest, gdy bank centralny sprzedaje bankom komercyjnym np. bony skarbowe czy bony pieniężne. Następuje wówczas spadek płynnych rezerw bonów pieniężnych, a skutek działania mnożnika pieniężnego – ogólny spadek podaży pieniądza.
Stopa procentowa oferowana przez bank centralny bankom komercyjnym w transakcjach kupna bądź sprzedaży walorów krótkoterminowych (zwanych operacjami otwartego rynku) ma bardzo ważne znaczenie ekonomiczne. Nie tylko wyznacza decyzje banków komercyjnych sferze kształtowania portfela ich aktywów, ale również kształtuje oprocentowanie wkładów i kredytów na rynku międzybankowym, który jest istotnym elementem rynku pieniężnego.
Bank centralny w ramach otwartego rynku stosuje transakcje bezwarunkowe (outright) i warunkowe, zwane też pokrytymi (covered). Transakcje bezwarunkowe polegają bądź na nieuwarunkowanych zakupach (outright purchases), bądź na nieuwarunkowanej sprzedaży (outright sales) krótkoterminowych papierów wartościowych. Realizacja tych nie wiąże się z żadnymi dodatkowymi klauzulami, maja one charakter transakcji natychmiastowych. Inny charakter mają transakcje warunkowe. Przy zakupach uwarunkowanych, zwanych inaczej porozumieniami odkupu (repurchase agrement) lub krócej transakcjami repo, bank centralny kupuje bony skarbowe od banków komercyjnych, a te z kolei zobowiązują się do ich ponownego nabycia w określonym terminie po określonej cenie. Tego rodzaju transakcje są kredytami banku centralnego dla banków komercyjnych. Transakcje odkupu oznaczające faktyczne udzielenie kredytu, są zawierane w sytuacji niedoboru płynności sektora bankowego. Stopa oprocentowania stosowana w transakcjach repo jest ważnym parametrem (obok stopy lombardowej), wyznaczającym górny pułap oprocentowania kredytów na rynku międzybankowym. Banki komercyjne są skłonne zaciągnąć kredyt na rynku międzybankowym tylko wtedy, gdy koszt tej transakcji jest niższy od stopy repo. W przeciwnym razie będą raczej skłonne uzupełniać niedobór płynnych funduszy przez sprzedaż swego portfela bonów bankowi centralnemu. Polski sektor bankowy charakteryzuje nadpłynność finansowa. Bank centralny dokonuje, więc transakcji reverse repo, a nie transakcji repo. Stopa oprocentowania operacji repo na razie nie stanowi wiec górnej granicy oprocentowania międzybankowego. Granicą tą jest stopa oprocentowania kredytów lombardowych. Dopiero sytuacja niedoboru płynności sektora bankowego zmusza bank centralny do rozszerzenia kredytów aukcyjnych (transakcji repo) i do wzrostu ich oprocentowania .
Stopa oprocentowania bonów jest wypadkową popytu na nie ze strony banku centralnego i z drugiej strony – ich podaży oferowanej przez dealerów rynku pieniężnego. Bank centralny wybiera oferty najkorzystniejsze, kupuje od banków komercyjnych oferujących najniższą cenę sprzedaży.
Przeciwieństwem transakcji uwarunkowanego zakupu jest uwarunkowana sprzedaż bonów bankom komercyjnym przez bank centralny (reverse repo). Bank centralny sprzedaje weksle bankom z równoczesnym zawarciem umowy ich odkupu w określonym terminie po określonej cenie. Sprzedaż bonów bankom komercyjnym jest forma lokaty nadwyżek pieniężnych. Dlatego nazwana jest lokatą aukcyjną. Stopa oprocentowania bonów w transakcjach reverse repo stanowi dolną granicę dochodowości lokat na rynku międzybankowym. Gdyby, bowiem oprocentowanie wkładów na rynku międzybankowym było niższe od lokat aukcyjnych, to banki komercyjne lokowałyby nadwyżkę płynności wyłącznie przez kupno krótkoterminowych walorów finansowych od centralnej instytucji monetarnej. Podaż płynnych walorów na rynku pieniężnym uległaby skurczeniu, co spowodowałoby wzrost oprocentowania lokat. W Polsce NBP sprzedaje bankom komercyjnym bony pieniężne (skarbowe) wg stopy procentowej wyższej o 0,09 – 0,10% od tzw. stopy referencyjnej.
W sumie stopy procentowe na rynku międzybankowym oscylują zasadniczo między oprocentowaniem transakcji reverse repo (dolna granica), transakcji repo, jeżeli mają one miejsce, oraz w ostatniej instancji – stopy lombardowej (górna granica).
Transakcje repo i reverse repo zawierane są na krótkie terminy, na ogół do 15 dni. Te pierwsze mają dużo mniejsze znaczenie aniżeli transakcje uwarunkowane. Krótkoterminowy charakter transakcji warunkowych sprawia, że nie mogą one być stosowane do kształtowania płynności w dłuższych okresach. Rolę tą lepiej spełniają operacje bezwarunkowe (outright). Bank centralny ma możliwość ustalania stopy procentowej operacji otwartego rynku, wyznaczając cenę odkupu i cenę odsprzedaży papierów wartościowych.
Bank centralny może regulować płynność finansową sektora bankowego także na międzybankowym rynku walutowym. Do tego służą operacje walutowe swap. Operacje swap uznawane są za nową, rozwijającą się formą operacji otwartego rynku. Wpływają one na międzybankowy rynek pieniężny poprzez interwencje na terminowym rynku walutowym. Operacje swap polegają na przeprowadzeniu przez bank centralny transakcji sprzedaży i kupna walut obcych jednocześnie na kasowym i terminowym rynku walutowym. Chcąc doprowadzić do okresowego zwiększenia płynności sektora bankowego, bank centralny kupuje od banków komercyjnych waluty obce na rynku kasowym i natychmiast je odsprzedaje na określony termin z klauzulą dostawy w przyszłości po kursie uzgodnionym w dniu zawarcia transakcji. Obie transakcje dokonywane są jednocześnie. Jest to forma kredytu udzielanego bankom podobna do operacji typu repo. W tym jednak wypadku zastawem pożyczki są waluty obce, nie zaś bony. Jeżeli bank centralny chce zmniejszyć płynność banków komercyjnych, sprzedaje im waluty obce z dostawą natychmiastową i odkupi je w uzgodnionym terminie w przyszłości. W ten sposób bank centralny przyjmuje terminową lokatę, tak jak w transakcjach reverse repo.
Regulowanie płynności sektora bankowego przez transakcje swap stało się możliwe dzięki integracji krajowych rynków walutowych i globalizacji rynków finansowych.
Z punktu widzenia celu polityki pieniężnej operacje otwartego rynku mogą mieć charakter dynamiczny lub defensywny. Dynamiczny charakter transakcji przejawia się wówczas, gdy służą zmianie płynnych rezerw pieniężnych banków, defensywny zaś, gdy służą niwelacji wahań rezerw pieniężnych.. Cykliczność wydatków w gospodarce sprawia, że mogą występować niepożądane zmiany w podaży pieniądza. Wysokość wkładów i kredytów bankowych waha się. Zadaniem banku centralnego jest uzupełnienie rezerw za pomocą operacji otwartego rynku tak, aby płynne rezerwy banków pozostały stabilne. Omawiany instrument dobrze służy regulowaniu płynności sektora bankowego właśnie ze względu na jego krótkoterminowy charakter.
Sprzedaż bonów pieniężnych przez bank centralny umożliwia zaabsorbowanie nadpłynności banków komercyjnych w krótkim terminie. Operacje otwartego rynku są w stanie zagospodarować tzw. nadpłynność operacyjną. Do absorbowania nadpłynności banków komercyjnych w długim okresie, tzw. nadpłynności strukturalnej służą transakcje sprzedaży obligacji długoterminowych. Na przykład NBP od 2000r. systematycznie sprzedaje długoterminowe obligacje skarbowe. Pierwotnie posiadał je w swoim portfelu na sumę 16 mld PLN. Co roku sprzedaje ze swojego portfela pewną część tych walorów tak , aby nie destabilizować rynku obligacji gwałtowną zmianą ich podaży i ceny.
Operacje otwartego rynku - jako instrument polityki pieniężnej – mają istotne zalety. Ważne jest np., że handel bonami skarbowymi czy pieniężnymi, zmieniającymi podaż pieniądza, inicjuje sam bank centralny. To on decyduje czy podaż bonów się zmieni. Inaczej jest w przypadku kredytu refinansowego. Decyzję o jego zaciągnięciu podejmuje bank komercyjny. Bak centralny może jedynie zachęcać do określonych zachowań poprzez wysokość stopy procentowej.
Operacje otwartego rynku są też precyzyjnym instrumentem kształtowania podaży pieniądza. Bank centralny sprzedaje bądź kupuje tyle walorów, ile uzna za pożądane z punktu widzenia potrzeby kształtowania bieżącej równowagi finansowej w kraju. Transakcje kupna i sprzedaży weksli są dokonywane codziennie, a więc w sposób ciągły. Instrument ten jest elastyczny, oddziałuje na gospodarkę łagodnie i płynnie. Tej zalety nie posiada np. wskaźnik rezerwy obowiązkowej. Jego zmiany wywołują skokowe przyrosty bądź spadki płynności. Wskaźnik nie może być często zmieniany, jest więc instrumentem polityki pieniężnej mało elastycznym.
Operacje otwartego rynku służą nie tyle realizacji długofalowej polityki przyrostu podaży pieniądza, ile bieżącemu kompensowaniu niekorzystnych tendencji na rynku pieniężnym. Instrument ten ma bezpośredni, łatwo przewidywalny wpływ na płynność sektora bankowego. Każdy błąd w trakcie realizacji polityki pieniężnej może być naprawiony kompensacyjną sprzedażą lub zakupem bonów.
Decyzje o zawieraniu transakcji otwartego rynku mogą być podejmowane przez bank centralny szybko, bez czasochłonnej procedury prawnej. Wystarczy polecenie wydane dealerowi o zakupie bądź sprzedaży walorów określonej wartości.
Operacje otwartego rynku kształtują oczekiwania uczestników krótkoterminowych transakcji finansowych odnośnie do zamierzonych kierunków polityki pieniężnej banku centralnego. Każdego dnia uczestnicy rynku pieniężnego muszą śledzić kierunki polityki otwartego rynku, aby prawidłowo ocenić prawdopodobne zmiany stopy procentowej i inflacji. Formułowanie oczekiwań jest oczywiście sprawą indywidualną. Dana instytucja może różnie interpretować wzrost zakupów weksli przez bank centralny. Na przykład może uznać, że jest on przejawem ekspansywnej polityki pieniężnej i krótkoterminowe stopy procentowe obniżą się, a produkcja, inwestycje i konsumpcja wzrosną. Zakupy walorów może jednak też uznać za symptom inflacji prowadzący do wzrostu stóp procentowych i w ostatecznym rezultacie do obniżenia wzrostu gospodarczego. Zderzenie się różnorodnych oczekiwań i zachowań sprawia, że i w sferze skutków polityki pieniężnej nie ma całkowitej pewności.
Bank centralny może zdecydować się na realizację jednego z dwóch podstawowych celów polityki pieniężnej. Może dążyć do stabilizacji rynkowej stopy procentowej oraz do kształtowania podaży pieniądza w określonych granicach. Osiągnięcie obu celów naraz za pomocą operacji otwartego rynku nie jest możliwe, są to bowiem cele sprzeczne. Jeżeli bank centralny chce utrzymać stopę procentową na pożądanym poziomie, musi zwracać uwagę na ceny kupowanych i sprzedawanych weksli. Spadek ceny weksla oznacza bowiem wzrost jego oprocentowania, a właśnie tego bank chce uniknąć. Odwrotnie gdy cena weksla rośnie. Niepożądane zmiany stopy procentowej w transakcjach otwartego rynku przenoszą się na stopy procentowe stosowane przez banki komercyjne w transakcjach z przedsiębiorstwami i ludnością. Utrzymywanie rynkowej stopy procentowej na pożądanym poziomie wymaga, aby bank centralny skupował lub sprzedawał weksle w takiej ilości, jaka okaże się z tego punktu widzenia niezbędna. Nie może więc precyzować, ile weksli chce kupić lub sprzedać. A oznacza utratę kontroli nad rozmiarami płynnych rezerw banków komercyjnych, rozmiarami udzielanych przez nie kredytów, więc utratę kontroli nad podażą pieniądza. I przeciwnie- dążenie do stabilizacji podaży pieniądza wymaga kontroli rezerw banków. To z kolei oznacza, że rozmiary kupna i sprzedaży weksli muszą być wypadkową wymaganego poziomu płynnych rezerw bankowych. W rezultacie- stopy procentowe wahają się.
Który z celów polityki pieniężnej wybrać, jest przedmiotem ożywionej dyskusji w teorii pieniądza. Zwolennicy keynesowskiego nurtu ekonomii opowiadają się raczej za kształtowaniem wysokości rynkowych stóp procentowych. Mniejsze znaczenie przywiązują do kontroli podaży pieniądza. Zwolennicy nurtu monetarystycznego, liberalnego podkreślają potrzebę kształtowania ilości pieniądza w obiegu. Dla nich wahania rynkowych stóp procentowych są mniej istotne.
2.2 Operacje otwartego rynku w krajach UE
Operacje otwartego rynku są przykładem nowoczesnych metod rynkowych regulacji systemu bankowego. Są głównym instrumentem regulowania podaży pieniądza w systemie bankowym w czołowych krajach UE, tzn. w Niemczech, Francji i Wielkiej Brytanii. Polityka otwartego rynku jest uważana za najskuteczniejszy instrument polityki pieniężnej w krajach o rozwiniętych rynkach finansowych, zwłaszcza tych, w których szeroko jest rozbudowany obrót skarbowymi papierami wartościowymi.
NIEMCY
Federalny Bank Niemiec (Bundesbank) przywiązuje dużą wagę do oddziaływania na poziom rynkowej stopy procentowej kształtującej się pod wpływem podaży i popytu na pieniądz na rynku. Przyjęto, że z punktu widzenia gospodarki jako całości pożądane jest, aby rynkowa stopa procentowa mieściła się w przedziale, którego górną granicę wyznacza określona przez bank centralny stopa lombardowa a dolną stopa redyskontowa. W praktyce FBN różnica między stopami kredytu lombardowego a kredytu redyskontowego na ogół nie przekracza 3 punktów procentowych. W przypadku, gdy rynkowa stopa procentowa zbliżała się do górnej bądź dolnej granicy tego przedziału z tendencją do jej przekroczenia, wówczas FBN podejmował interwencję mającą na celu zmniejszenie bądź zwiększenie podaży pieniądza na rynku pieniężnym dokonując odpowiednich operacji otwartego rynku .
Wyróżniono dwa rodzaje operacji otwartego rynku. Po pierwsze operacje polegające na zakupie bądź sprzedaży papierów wartościowych na własność (outright sale) i po drugie tzw. operacje warunkowe w dwóch wariantach. Wariant pierwszy polegał na zakupie papierów wartościowych przez bank centralny od banku komercyjnego z umową ich odsprzedaży tym bankom po określonym czasie (repurchase agrement- repo). Był on stosowany, gdy bank centralny zamierzał okresowo zwiększyć podaż pieniędzy na rynku i doprowadzić tym samym do obniżenia rynkowej stopy procentowej. Wariant drugi polegał na sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny bankom komercyjnym z umową ich odkupienia po określonym czasie (reverse repo). Wariant ten był stosowany wówczas, gdy bank centralny zamierzał okresowo zmniejszyć podaż pieniądza na rynku i doprowadzić do tym samym do podwyższenia rynkowej stopy procentowej. Papierami wartościowymi wykorzystywanymi w głównej mierze przez FBN w operacjach otwartego rynku były weksle skarbowe (Schatzwechsel) oraz nie oprocentowane obligacje skarbowe (U-Schatze).
Jak wynika z powyższego, podejmując operacje otwartego rynku bank centralny zachowuje się jak zwykły uczestnik rynku. Podobnie jak inni uczestnicy działa przez sprzedaż bądź zakup towaru, jakim są w tym przypadku papiery wartościowe. Poczynając od połowy lat 80-tych miała miejsce prawdziwa inwazja tej formy aktywności banku centralnego na rynku pieniężnym. Szybko zmniejszał się udział refinansowania w postaci kredytu redyskontowego i lombardowego na rzecz zwiększenia operacji otwartego rynku, a zwłaszcza operacji typu warunkowego.
Mechanizmy operacji otwartego rynku były także na szeroką skalę wykorzystywane przez FBN na rynku walutowym dla ograniczenia bądź zmniejszenia płynności krajowego systemu bankowego, wynikającej z międzynarodowych przepływów kapitałów. W tym przypadku stosowane były głównie tzw. operacje rynku swap polegające na zakupie (sprzedaży) przez FBN walut obcych z dostawą natychmiastową z równoczesną umową dotyczącą zwrotnej odsprzedaży (odkupu) tej samej kwoty dewiz temu samemu partnerowi po określonym kursie, w terminie późniejszym.
FRANCJA
Zgodnie z ustawą z 1993 Bank Francji samodzielnie kształtuje i realizuje politykę pieniężną w ramach ogólnej polityki gospodarczej. Polityka pieniężna Banku Francji opiera się na założeniu, że nie ma bezpośredniego przełożenia polityki monetarnej na kształtowanie się cen. Z tego powodu niezbędne jest stosowanie tzw. celów operacyjnych (pośrednich), na które bank centralny może skutecznie oddziaływać, a które są powiązane w sposób silny i trwały z celem głównym (stabilnością cen), a za które w BF uznano wielkość podaży pieniądza oraz kurs walutowy.
Dobór metod, oraz narzędzi polityki pieniężnej należy do wyłącznej własności BF. Stosowany jest rozległy wachlarz instrumentów finansowych w tym operacje otwartego rynku mające podstawowe znaczenie dla całego systemu. Do 1986r przedmiotem tych operacji były jedynie bony skarbowe. Później znacznie rozszerzony został wachlarz instrumentów finansowych dopuszczonych do operacji otwartego rynku i obejmuje m.in. certyfikaty depozytowe, bony instytucji i towarzystw finansowych, różne papiery wartościowe emitowane przez rząd itp. W operacjach otwartego rynku wziąć mogą udział wszystkie podmioty gospodarcze.
ANGLIA
Całość uprawnień związanych z realizacją polityki pieniężnej należy do BA. Obecnie największe znaczenie dla realizacji polityki pieniężnej w Wielkiej Brytanii mają operacje otwartego rynku a zwłaszcza operacje o charakterze warunkowego repo i reverse repo, podobnie jak w FBN.
LITERATURA:
1. Piotr Szpunar „Polityka pieniężna. Cele i warunki skuteczności” Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 2000
2. Andrzej Kaźmierczak „Polityka pieniężna w gospodarce rynkowej” Wydawnictwo naukowe PWN Warszawa 2000
3. Władysław Baka „Bankowość centralna. Funkcje – metody - organizacja”
4. Biblioteka Menedżera i Bankowca Warszawa 2001
5. pr. zb. pod red. Alicji Pomorskiej „Dostosowywanie polskiego systemu bankowego do standardów Unii Europejskie” Wydawnictwo UMCS Lublin 1999
6. pr. zb. pod red. Władysława L. Jaworskiego i Zofii Zawadzkiej „Bankowość. Podręcznik akademicki” Poltext Warszawa 2001
7. pr. zb. pod red. Jana Głuchowskiego i Jana Szambelańczyka „Bankowość. Podręcznik dla studentów” Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej Poznań 1999
Adam Mickiewicz "Dziady część III"