Moralistyka i sceptycyzm w bajkach i satyrach Ignacego Krasickiego

            Okres oświecenia zaznaczył się w historii sztuki trzema różnymi nurtami. Wśród nich dominował hołdujący utylitarnym celom klasycyzm, który pojmował literaturę jako narzędzie wychowywania społeczeństwa. Znacznie mniejszą rolę odegrał sentymentalizm skupiający się na indywidualnych wrażeniach i uczuciach, a jeszcze mniejszą - rokoko charakteryzujące się wytwornością ozdób, dekoracyjną ornamentyką, kunsztownością bibelotów. Wśród twórców polskiego klasycyzmu w literaturze bardzo wszech­stronnym, jeśli chodzi o formy wypowiedzi, i płodnym autorem był Ignacy Krasicki. Moralistyczny i sceptyczny rys jego twórczości literackiej był, jak można sądzić, konsekwencją jego postawy społecznej i dzia­łalności publicznej.

            Ignacy Krasicki nazywany był "księciem poetów". Urodził się 3 II 1735r. w Dubiecku w rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu kolegium jezuickiego we Lwowie wstąpił do seminarium w Warszawie, a studia podjął w Rzymie. Po powrocie do kraju nawiązał kontakt ze stolnikiem litewskim Stanisławem Augustem, przyszłym królem Polski. Po wstąpieniu Stanisława Augusta na tron, został jego kapelanem. W 1765 roku został współpracownikiem "Monitora". Rok później zostaje mianowany biskupem warmińskim otrzymuje godność senatora i tytuł książęcy,  przenosi się z Warszawy do Lidzbarka Warmińskiego (nazwa obecna). Po I rozbiorze Polski, gdy Warmia przeszła pod panowanie Prus, coraz rzadziej ma możliwości odwiedzania Warszawy, ale żywo interesuje się wszystkim, czym żyją Polacy. W czasie Sejmu Wielkiego należy do gorących zwolenników obozu reform. Po III rozbiorze zostaje mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim i przeniósł się do Skierniewic. Zmarł 14 III 1801r. w Berlinie, a w 1829r. jego prochy przewieziono do Polski i złożono w katedrze gnieźnieńskiej. W druku ukazywały się kolejno (od 1775r.): "Myszeidos pieśni X", "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki", "Monachomachia", "Pan Podstoli" cz. I, "Bajki i przypowieści", "Satyry", "Antymonachomachia".

            Zanim przystąpimy do przeglądu poszczególnych utworów, przypomnijmy definicję i pochodzenie bajki.

            Bajka to gatunek z pogranicza epiki i liryki. Jest to alegoryczna opowieść o zwierzętach, ludziach, przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym. Ta prawda jest wyrażana często bezpośrednio jako pointa na końcu utworu, na początku utworu w postaci tytułu lub jest tylko zasugerowana czytelnikowi. Prawdą tą jest morał. Postacie występujące w bajce wyposażone są w jednoznaczne i niezmienne cechy. Wykształciły się dwa rodzaje bajek: narracyjna, stanowiąca jakby krótką opowieść o nieskomplikowanej budowie oraz epigramatyczna, bardzo krótka, zazwyczaj 4-wersowa. Najbardziej rozpowszechniona jest tzw. bajka zwierzęca, w której przedstawione zwierzęta występują jako personifikacje typów ludzkich. Relacje między zwierzętami są odpowiednikiem stosunków społecznych. Za twórcę bajek uznaje się Ezopa, żyjącego w VI wieku p.n.e. W Polsce bajki tworzył w XV wieku Wiernat z Lublina. W epoce klasycyzmu twórcami bajek byli: w Rosji - J Kryłow, we Francji – Jean La Fontaine, w Polsce Ignacy Krasicki wzorujący się na La Fontaine.

            Ignacy Krasicki wydał dwa zbiory bajek: „Bajki i przypowieści” (dominują tu bajki krótkie i zwięzłe), „Bajki nowe” (ukazał się ten zbiór po śmierci Krasickiego, zawiera głównie bajki narracyjne). Krasicki korzystał z tego gatunku gdyż był to typ formy gatunku dydaktycznego. Treść tych bajek ma pouczać czytelnika, służyć mu radą. Świat jaki prezentuje Krasicki w swoich bajkach przygnębia. Jest on tragiczny. Zwyciężają złe instynkty. Autor opisuje codzienność, rzeczywistość. Ludzie są źli i okrutni, niszczą słabszych, są obłudni, charakteryzuje ich hipokryzja. Przedstawiony jest tu świat pesymistyczny. Bajki te nie są wesołe. Te wszystkie cechy bajki uprawianej przez Krasickiego wskazują na moralizatorski oraz sceptyczny charakter jego utworów.

            „Wstęp do bajek” jest to pierwsza bajka ze zbioru „Bajki i przypowieści”. Ukazany jest wymyślony, wyidealizowany, nieistniejący świat. Poeta przedstawia swoje pojęcie bajki, odpowiada na pytanie: Co to jest bajka? Morał mówi, że te zaprezentowane postawy są nieprawdopodobne w realnym świecie. Wyraża pesymistyczny stosunek podmiotu lirycznego, który nie wierzy w uczciwość, prawość. Autor będzie kontrastował zachowanie ludzi, jakie jest, a jakie powinno być. Będzie szydził z tych, którzy postępują źle. Ludzie nie są szlachetni i dzielni, tacy, jacy powinni być. W swoich bajkach Krasicki ukazuje świat z jego wadami.

            Krasicki w bajce „Dewotka” piętnuje i wyśmiewa religijną obłudę i fałsz moralny, który można by zarzucić niejednemu człowiekowi. Tytułową bohaterkę charakteryzuje pobożność na pokaz, dla ludzi, bowiem taka naprawdę w sercu ma złość i nienawiść. Dewotka potrafi bowiem jednocześnie modlić się bez litości bić swoją służącą z błahego powodu. W ostatnim wersie Krasicki zachowuje jednoznaczne stanowisko wobec takiej postawy: ‘Uchowaj, Panie Boże od takiej pobożności’.

            Bajka „Groch przy drodze” niesie ze sobą morał, że zbytnia ostrożność też może zaszkodzić. Gospodarz usiłował być przebiegły i ostrożny. Za zbytnią zapobiegliwość los się zemści. Przebiegłość nie popłaca.

            „Jagnię i wilki” to bajka,, która przedstawia następującą historię. Wilki zauważyły w lesie jagnię. Miały go zjeść. Jagnię spytało się jednak, jakim prawem wilki chcą to zrobić. Wilki odpowiedziały, że dlatego że one są silne a jagnię słabe i same. Morał: ten, kto jest silniejszy ma przewagę i jest w stanie dominować.

            Bajka „Szczur i kot” mówi o pewnym szczurze. Siedział on podczas mszy pod ołtarzem i chwalił się, że go kadzą. W pewnym momencie zakrztusił się dymem i porwał go kot. Morałem jest tutaj to, że tego, który się zbyt przechwala i jest zbyt pewny, może niespodziewanie spotkać nieszczęście.

            Bajka „Ptaszki w klatce” to rozmowa dwóch czyżyków. Młody urodzony w klatce mówi, że jest mu w niej dobrze. Urodzony na wolności mówi, że źle czuje się w klatce. Morałem jest tutaj to, że jeżeli nie przebywało się w lepszych warunkach to uważa się swoje za dobre. Nie należy dziwić się osobom, które przebywając w pozornie złych warunkach twierdzą, że jest im dobrze, gdyż mogły nie widzieć niczego lepszego. Możemy też wnioskować z tej bajki, że życie na wolności, chociaż w złych warunkach jest lepsze niż w niewoli.

            W utworze „Filozof” mowa jest o pewnym filozofie, który nie wierzył w Boga. Gdy jednak znalazł się w kłopotach uwierzył nie tylko w Boga, ale i w upiory. Morał: Człowiek w obliczu niebezpieczeństwa jest w stanie zmienić swe poglądy. Szukając ratunku jest w stanie uwierzyć we wszystko.

            Bajka „Kruk i lis” ukazuje jak pewien lis podstępem zdobył ser. Wychwalał on pewnego kruka, który trzymał ser w pysku. Gdy chwalił głos ptaka ten chciał go zaprezentować. Zaczął śpiewać i ser wypadł mu z pyska na ziemię. Morałem jest tutaj to, że należy uważać, jeżeli ktoś nas zbytnio chwali, gdyż może to robić wyłącznie dla swojej korzyści.

            Kolejna bajka - „Malarze” opowiada historię dwóch malarzy. Jeden - Piotr malował ładnie, był dobry, ale biedny. Drugi - Jan malował mało, był zły, ale bogaty. Jan upiększał portrety, Piotr malował natomiast prawdziwe twarze. Morał: Kłamstwo może przynieść korzyści, a prawda nie zawsze. W naturze ludzkiej jest próżność, a człowiek lubi być chwalony, gdyż w ludzkiej naturze jest skłonność do idealizowania siebie samego.

            Drugim ulubionym gatunkiem dydaktycznym I. Krasickiego była satyra, gatunek literacki znany od starożytności, którego twórcą był Horacy. Jest to gatunek z pogranicza liryki i epiki. Autor satyry przedstawia swój negatywny stosunek do jakiejś osoby lub rzeczy. Można wyróżnić następujące typy satyr: portretowe, sytuacyjne (zdarzenie jest ilustracją zjawiska), obyczajowe.

            Krasicki napisał 22 satyry o tematyce obyczajowej. Pisał je po to, aby piętnować to co złe oraz nosicieli zła. Zadaniem satyry jest bezlitosne chłostanie zła. Były one wymierzone przeciwko saskiemu dziedzictwu: narodowej megalomanii, ciemnocie i zacofaniu, życiu ponad stan, pijaństwu, skłonności do hazardu, braku krytycyzmu, powierzchownemu przyjmowaniu obcych wzorów kulturowych. Krasicki kreślił obraz życia w XVIII wiecznej Rzeczypospolitej. Jest to doskonała ilustracja, a jednocześnie obnażenie i ośmieszenie największych wad społeczeństwa polskiego z czasów współczesnych poecie.

Bajki są znakomitym zwierciadłem stosunków i układów międzyludzkich o ponadczasowej wartości, gdyż i dzisiaj znajdziemy w nich naszą wiedzę o życiu i ludziach nam współczesnych, a w przestrogi w nich zawarte i mądrość morałów mogą zawsze służyć jako broń przeciwko skutkom ludzkiej głupoty i niespodziankom codzienności.

            Satyra „Do króla” to typowy przykład satyry portretowej. Przedstawiony jest w niej król August Poniatowski. Królowi stawiane są następujące zarzuty:

-     nie wywodzi się z rodziny królewskiej;

-     jest za młody na to stanowisko;

-     jest wykształcony;

-     jest zbyt łagodny i jest zbyt dobry dla swoich poddanych;

-     jest królem i jest Polakiem.

Poglądy te wyraża szlachcic sarmata. Robi to ktoś, kto nie skorzystał na wyborze tego króla. Jest to portret króla postrzegany oczami szlachcica sarmaty. Pomimo, że portret króla składa się tu z zarzutów to jest to portret pochwalny. Ktoś kto uważa zalety króla jako wady jednocześnie sam siebie ośmiesza.

            Satyra „Pijaństwo” to próba walki z nałogiem pijaństwa, jaki rozpowszechnił się u szlachty. Krasicki ukazuje zgubne i szkodliwe skutki picia alkoholu. Jest on przyczyną swad, prowadzi do warcholstwa i anarchii.

  Główną treścią tego utworu „Żona modna”, napisanego również w formie dialogu, jest skar­ga pewnego szlachcica dotycząca osoby jego niedawno poślubionej małżonki. Szlachcic ów ożenił się mając na widoku profity, które miały wpłynąć do jego kasy w postaci posagu żony. Jednak rychło okazało się, że popełnił on błąd, gdyż mał­żonka jego jest wciąż niezadowolona z wyglądu swego nowego domu, gospodar­stwa, ze zwyczajów, jakie tu panują i nieustannie wprowadza wiele kosztownych innowacji, za które oczywiście płaci mąż. Dla siebie dama ta zastrzegła przede wszystkim prawo do licznych wyjazdów, mających jej przynieść rozrywkę i wy­poczynek od nużącego wiejskiego życia. Po renowacji dworku sprasza też wielu gości i wyprawia liczne przyjęcia, które przysparzają małżonkowi całą masę no­wych wydatków i kłopotów. Krasicki krytykuje w tym utworze tendencje współczesnej sobie szlachty do powierzchownego przejmowania zagranicznych, a zwłaszcza francuskich, obycza­jów, co prowadzi do rozrzutności i nie daje w zamian żadnych korzyści duchowych ani kulturowych, w konsekwencji wiedzie natomiast do ruiny majątkowej i upad­ku klasy szlacheckiej.

Na różnorodne przejawy zepsucia obyczajów i upadku moralności zwraca uwagę I. Krasicki w satyrze „Świat zepsuty”. Poetę szczególnie oburza panujące bezprawie, szlachecki egoizm, bezwzględne dążenie do pomnażania własnych majątków, nawet kosztem krzywdy innych, a przede wszystkim brak troski o losy ojczyzny. Dawni przodkowie byli to ludzie uczciwi i szlachetni. Obecnie nastąpiło całkowite zepsucie obyczajów, wszędzie panuje podłość, rozpusta i bezbożność. W zakończeniu tej satyry Krasicki przedstawia znana już z „Kazań sejmowych” Piotra Skargi alegorię ojczyzny, jako tonącego okrętu. Obowiązkiem prawego obywatela jest ten okręt ocalić lub zginąć razem z nim.

Tematyka utworów Krasickiego jest bardzo różnorodna, prezentują one pewna koncepcję życia i pogląd na świat. Utwory te nie dają wzorów cnót, ukazują świat  taki jaki być nie powinien, ale często jest: pełen egoizmu, nieżyczliwości, snobizmu, głupoty, niewdzięczności, pychy. Jest to świat bez złudzeń, nie znający miłosierdzia, w którym trudno liczyć na kogokolwiek i cokolwiek poza własną energią, rozwagą i pomysłowością. Gdyby nie humor i dowcip ton większości satyr przedstawiałby smętny dramat natury ludzkiej. Dlatego bajki i satyry Krasickiego mają charakter moralizatorski oraz sceptyczny, są wielkim apelem do czytelnika, próba jego wychowania w duchu oświecenia i postępu.