Franciszek Karpinski to obok Franciszka Dionizego Kniaznina najwybitniejszy przedstawiciel polskiego sentymentalizmu. Poczatki sentymentalizmu wiaza sie z nazwiskiem filozofa Jana Jakuba Rousseau, który glosil przewage serca nad rozumem, przewage natury nad cywilizacja. Nazwa "sentymentalizm" okresla sie pewien prad umyslowy okresu Oswiecenia powstaly jako reakcja przeciwko intelektualizmowi i dydaktyzmowi glównego nurtu oswieceniowej literatury, charakteryzowal sie przesadna czulostkowoscia, wrazliwoscia. Szczególnie wazne wydaje sie zwrócenie uwagi na sfere przezyc i doznan wewnetrznych jednostki ludzkiej, które zaowocowalo doglebna analiza psychologiczna postaci bohaterów utworów literackich. Naturalne doznania i zwiazki miedzyludzkie, natura jako tlo sytuacji ludzkich sa przeciwstawiane swiatu cywilizacji - swiatu obludy i pozorów. Franciszek Karpinski uwazal, ze zródlem natchnienia dla poety moze byc wszystko, co go otacza, a zatem odrzucal prawidla i przepisy tak scisle przestrzegane przez klasyków. Za zródlo twórczosci uwazal "pojecie rzecz, serce czule i piekne wzory". Najwazniejsze jest to owe "serce czule", wrazliwe na ludzkie nieszczescia, na potrzebe milosci, majace emocjonalny stosunek do przyrody oraz budujace wewnetrzny lad moralny poprzez odrzucenie zaklamania i pozorów. Zgodnie z zalozeniami Karpinskiego sentymentalna twórczosc literacka miala byc oryginalna, ale rodzima. Postulowal on, iz powinna odznaczac sie prostota, wzorowana niejednokrotnie na utworach ludowych. Uwazal za konieczne przywrócenie do lask narodowych elementów kultury i obyczajowosci staropolskiej, sarmackiej. Bohater utworów sentymentalnych mial przedstawiac prywatny, indywidualny punkt widzenia. Z tego subiektywnego punktu widzenia mial mówic nie tylko o swoich uczuciach, prywatnych, osobistych sprawach, ale takze o Bogu, ojczyznie itp. Sentymentalisci polscy zalozenia te realizowali glównie w liryce, szczególnie zas w takich gatunkach jak sielanka, piesn, elegia. Ulubionym gatunkiem byla sielanka, a zwlaszcza jej odmiana tak zwana czula, sentymentalna. Jednym z takich utworów jest liryk Franciszka Karpinskiego "Do Justyny. Tesknosc na wiosne," bedacy wspomnieniem mlodzienczej milosci poety. Pozornie o milosci nie ma w nim ani slowa. Przez caly czas podmiot liryczny porównuje swiat natury do swojego wewnetrznego, psychicznego stanu ducha. Caly zewnetrzny swiat zdominowany jest przez rozkwitajaca, promieniujaca radoscia wiosne, gdy cala przyroda budzi sie do zycia. Natomiast w sercu samotnego podmiotu lirycznego dominuja uczucia wprost przeciwne: zal, tesknota i poczucie smutku. Jest to opis stanu psychicznego i cierpienia spowodowanego zawodem milosnym lub tesknota za ukochana. Utwór ten jest powszechnie odczytywany jako jeden z piekniejszych polskich erotyków sentymentalnych, niezwykle dyskretne i subtelne wyznanie milosci. Znaczaca sielanka byl takze utwór "Laura i Filon". Akcja sielanki rozgrywa sie na wsi, na tle przyrody i wypelniona jest wypowiedziami dwojga zakochanych. Glównym tematem ich rozmów jest oczywiscie milosc, sila laczacego ich uczucia i perypetie z nim zwiazane. Bohaterowie przezywaja chwile rozterek i niepewnosci, tesknoty i zlosci, szarpani sa namietnosciami które zawsze towarzysza milosnemu uniesieniu. Sielanka "Laura i Filon" jest swiadectwem tak charakterystycznego dla literatury sentymentalnej, zainteresowania wewnetrznym zyciem i "czulym sercem" czlowieka, swiatem jego uczuc, zmyslów, doznan metafizycznych. Doskonale widac na tym przykladzie, ze Karpinskiego niewiele interesuja koleje losów bohaterów, ze o wiele wieksza wage przyklada do zbadania co dzieje sie w ich duszach, do uczuc, emocji, hustawek nastrojów wynikajacych z wszechpoteznej milosci. Sielanka ta jest jakby próba analizy psychiki czlowieka zakochanego i jego zachowan. Jak wyzej wspomnialem, obok Karpinskiego wybitnym przedstawicielem polskiego sentymentalizmu byl Franciszek Dionizy Kniaznin. Typowym utworem sentymentalnym poety byl wiersz "Dwie lipy". Wiersz ten to jakby krótkie westchnienie "czulego serca" nad losem dwojga nieszczesliwych kochanków, których los rozdzielil i nigdy sie nie polacza. Dwie pierwsze zwrotki, bedace opisem lip stojacych po przeciwnych stronach rzeki, stykajacych sie tylko koronami, stanowia typowy, sentymentalny, zaczerpniety z przyrody, metaforyczny obraz nieszczesliwych kochanków skazanych na wieczna rozlake. Wiersz ten zakonczony jest glebokim westchnieniem, jakie wyrywa sie z ust podmiotu lirycznego "z najskrytszej w sercu rany". Co wniósl sentymentalizm do literatury oswiecenia? Przede wszystkim uczucia: milosc do kobiety, natury, ojczyzny, Boga, wspólczucie cierpiacym. O uczuciach mówi sie z perspektywy prywatnej, indywidualnej. Wazna stala sie przyroda, towarzyszaca uczuciom ludzkim. Takze zwrot do przeszlosci narodowej, doszukiwanie sie w niej utraconych wartosci i nawolywanie do powrotu do nich sa zdobycza sentymentalizmu.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"