Maria Konopnicka i Adam Asnyk - poeci 'czasów niepoetyckich'

Niestety te dwie wybitne postaci polskiej literatury urodziły się w czasach kiedy poezja musiała 'dać się zaprząc w jażmo' moralizatorsko-dydaktyczno-edukacyjne. Ich mentalność bliższa była okresowi Romantyzmu, ale sytuacja społeczna wymusiła inne kierunek prac twórczych tych artystów.

Konopnicka:

Rolę poety pojmowała jako rzecznika narodu (tak jak w Romantyźmie był on przywódcą). Utwory nowelistyczne mają wysoką wartość artystyczną, a jeśli chodzi o wiersze to są one dzisiaj oceniane różnie. Konopnicka uprawiała wszystkie rodzaje liryki, pisała: wiersze miłosne, patriotyczne, społeczne, filozoficzne. Szczególnie popularne były jej obrazki, czyli utwory z pogranicza poezji i nowelistyki (np. "W piwnicznej izbie", "Przed sądem", "Jaś nie doczekał"). Utwory te są wzruszającym obrazem krzywdy ludzkiej, jaką system wyrządzał najbiedniejszym. Wiele uwagi poświęciła w swej twórczości Konopnicka dzieciom pisząc o ich losach, aby poruszyć serca całego społeczeństwa, a także pisząc dla dzieci. Każdy z nas zna z pewnością takie utwory jak "Na jagody" czy "Baśń o krasnoludkach i sierotce Marysi". Niestety prace tej poetki rażą sentymentalizmem i rozbudowanym komentarzem. Często powtarzają się wątki filozoficzne jak i same obrazy w utworach. Narrator przekonuje rozwlekle o sprawach oczywistych. Wyróżnia się jedynie utwór "Wolny najmita", który jest sarkastyczny i ukazuje prawdziwy obraz reformy uwłaszczeniowej dla chłopskiej biedoty. Wyróżnia się także balladowa opowieść "A jak poszedł król na wojnę", w której Konopnickiej udało się osiągnąć niezwykłą lapidarność w symbolicznym zestawieniu losów chłopa i króla na wojnie. Wyraziła ona uniwersalną prawdę w słowach: A najdzielniej biją króle, A najgęściej giną chłopy.

W nowelach Konopnicka okazała się mistrzynią. Pisała głównie utwory dotyczące ludności najbiedniejszej i o niesprawiedliwości ludzkiej, która najczęściej ma swoje podstawy w głupocie lub ślepym podporządkowaniu się ogólnie panującemu prawu ("Mendel gdański", "Miłosierdzie gminy").

Najciekawsza pod względem poetyckim jest liryka ludowa poetki z cyklów "Wieczorne pieśni", "Po rosie", "Na fujarce", "Z łąk i pól". Utwory te nawiązują do poezji ludowej konstrukcją chłopskiego podmiotu lirycznego, paralelizmem przyrody i losów ludzkich ("A czemuż wy chłodne rosy", "Świecą gwiazdy, świecą").

Poetka charakteryzuje się również mocnym tonem patriotycznym, czego dowodem są wiersze: "Rota" i "Contra spem spero" (wierzę wbrew nadziei). Ten drugi nawiązuje do myśli i poetyki romantycznej. Podmiot liryczny wierzy w "niezgasłe gwiazdy wśród zawiei", czyli odzyskanie niepodległości. Polska jawi mu się jak "wielki cmentarz", "krwawa rola". Syn się karmi kłosami gorzkiemi Z ojców swych ziemi. Sam Bóg zagasił nad nami pochodnię I na mogiły strząsnął jej popioły.

Natomiast "Rota" to przysięga zbiorowego podmiotu lirycznego (Polacy) wierności ojczyzny, mowie przodków i tradycji.

Asnyk:

Poeta urodził się zbyt późno lub zbyt wcześnie, bo jego mentalność była raczej romantyczna. Liryki miłosne jakie pisał były podobne do poezji romantycznej, zarówno w sposobie pojmowania miłości jak i pod względem środków artystycznych. Poeta wyniósł miłość na piedestał i przedstawił dramat człowieka, któremu miłość przesłoniła świat ("Między nami nic nie było", "Karmelkowy wiersz", "Ach jak mi smutno"). Urodzony w 1838 roku twórca był wychowany w duch niepodległościowym. Następnie brał udział w powstaniu styczniowym, a po jego klęsce głęboko przeżył rozpacz i utratę wiary w możliwość realizacji ideałów. Stąd w jego poezji nurt, który można by nazwać pamiętnikiem lirycznym straconego pokolenia. Poeta nigdy nie przyjął światopoglądu pozytywistycznego, ale próbował pogodzić swą duszę romantyka z nieuchronnością zmian. Wymowny tu jest cykl "W Tatrach", a szczególnie wiersz pt. "Limba", który mówi o losie wybitnych jednostek w społeczeństwie. Autor zdaje sobie sprawę z faktu, że ideały romantyczne już dawno przebrzmiały i do głosu doszło nowe pokolenie. Z takich przemyśleń zrodziły się najbardziej popularne, programowe wiersze Asnyka: "Dzisiejszym idealistom", "Daremne żale", "Do młodych". Dziś trzeba zstąpić w sam środek burz, Potrzeba walczyć o życie; "Dzisiejszym idealistom" Nie zdoła ogień ani miecz Powstrzymać myśli w biegu; "Daremne żale"

Wiersz "Do młodych" można porównać z "Odą do młodości" A. Mickiewicza, choć utwory te zdecydowanie różnią się tonem. Mickiewicz jest gorący, pełen entuzjazmu, wzywa młodych do walki o nowy lepszy świat, a Asnyk nawołuje do roztropności, szukania "nowych, nie odkrytych dróg", pochwala wiedzę i naukę ("szukajcie prawdy jasnego płomienia"). Poeta mówi, że postęp jest koniecznością i przynosi nowe ideały: Każda epoka ma swe własne cele I zapomina o wczorajszych snach ... Ale nie depcze przeszłości ołtarzy Choć macie sami doskonalsze wznieść ... "Do młodych"

Romantyczny entuzjazm zastąpił Asnyk kultem wiedzy, rewolucjonizm ustąpił miejsca ewolucjonizmowi. Poetycką syntezę swego światopoglądu poeta zawarł w cyklu 30 sonetów "Nad głębiami". Mówi w nich głównie o tym, że prawem rzeczywistości jest nieuchronna przemijalność wszystkiego, a więc czynnikiem sprawczym powinna być solidarność, praca i dobroć, a nie walka i przemoc. Zmarłych pokoleń idealna sfera W żywej ludzkości wieczne ma siedlisko! A z naszych czynów i naszej zasługi Korzystać będą znów następcy nasi

Widoczne są tu również zabarwienia patriotyczne, szczególnie w sonecie "XXIX" i "XXX": Póki w narodzie myśl swobody żyje Wola i godność i męstwo człowiecze "XXIX"

W sonecie "XXX" autor mówi, że Polska, która "wstanie z mogiły" będzie inną choć tą samą.

Asnyk pogodził romantyczne ideały z nowym kierunkiem światopoglądowym. Nie porzucił tego co kochał w młodości, ale zaakceptował pozytywistyczny racjonalizm, ewolucjonizm i utylitaryzm. Pomimo zmian programowych w dziedzinie formy utworów, twórca pozostał poetą i pisał poezje. Konopnicka dostosowała się do nowych czasów i całkowicie poświęciła działaniom społecznym. Pisała językiem prostym, komunikatywnym i mało literackim przez co był zrozumiały dla każdego odbiorcy (wiele straciła jeśli chodzi o kunszt artystyczny czego nie można powiedzieć o Asnyku).