Literatura oświeceniowa w służbie wychowania nowego pokolenia polaków.
Literatura oswieceniowa rozwijala sie w dramatycznym okresie dziejowym Polski . Trwajacy ponad osiemdziesiat lat okres przemian w literaturze doprowadzil do zasadniczych i trwalych przeobrazen swiadomosci Polakow . Rzeczpospolita stala sie krajem otwartum dla nowatorskij mysli "wieku filozoficznego" . Oswiecenie polskie nie stworzylo wielkich systemow filozoficznych , dominowala w nim mysl racjonalnego ulozenia stosunkow spolecznych i politycznych oraz wychowania swiatlego czlowieka . Nie spotykany gdzie indziej w takim nasileniu duch reform dal Polsce najnowoczesniejszy w owczesnej Europie system oswiatowy .
Ulubionymi gatunkami literackimi w literaturze okresu Oswiecenia byly bajki i satyry . W obu tych gatunkach szczegolnie zaslyna talent Krasickiego . Tak bajki jak i satyry sluzyly celom , jakie stawiala sobie literatura Oswieceniowa , mianowicie wychowaniu dzieci i doroslych . Typowa bajka to krotki utwor poetycki zawierajacy moral - prawde zyciowa . Poslugujac sie najczesciej postaciami zwierzat poeta pokazuje w skrocie obraz zycia ludzkiego . Zwierzeta sa tylko symbolami cech ludzkich . Poniewaz warunkiem bajki jest zwiezlosc , zwierzeta sa szczeglnie wygodnymi aktorami , gdyz reprezentuja pewne okreslone cechy ludzkie np. osiol jest symbolem uporu , ges blupoty . Niektore bajki maja
pesymistyczny wydzwiek . Ukazuja one zycie jako powazna rzeczywistosc , mowia , ze swiatem rzadzi prawo walki o byt , ze w nieszczesciu czlowiek jest samotny , opuszczaja go wtedy najblizsi przyjaciele ( bajka "Przyjaciele" ) . W zyciu zwycieza ten , kto jest sliniejszy , decyduje argument sily fizycznej ( "Jagnie i wilcy" ) . W bajce "Kot i szczur" poeta pietnuje prozniactwo i zarozumialstwo , zbytnie zadufanie w sobie prowadzace do tego , ze wrogowie wykorzystujac sprzyjajace okolicznosci pozbawiaja glupich pyszalkow zycia .
Nieco inaczej pokazuje Krasicki zycie w satyrach . Sa one juz wiekszymi utworami poetyckimi zawierajacymi dokladne obrazy z zycia , zywe dialogi i sceny . Traktuje tu swoich bohaterow z wytworna ironia , pozornie poblazliwa , ukazuje wspolczesnych sobie ludzi z wszystkimi wadami . W satyrze pt. "Pijanstwo" zakreslil Krasicki obraz z zycia drobnej szlachty , tej nie tknietej zupelnie kultura Oswiecenia , ciemnej i znajdujacej jedyna rozrywke w kieliszku .
"Mikolaja Doswiadczynskiego przypadki" sa pierwsza powiescia , ktora zawiera w sobie trzy typy powiesci popularnych w wieku Oswiecenia . Ksiega I obrazujaca zycie w Polsce w czasach saskich to powiesc obyczajowa . Ksiega II zawierajaca przygody bohatera po opuszczeniu domu rodzinnego jest powiescia awanturnica , zas ksiega III pokazuje idealne spoleczenstwo na nie istniejacej nigdzie wyspie Nipu ( powiesc utopijna ) . Powiesc XVIII - wieczna w mysl wskazan filozoficznych miala sluzyc wychowaniu czlowieka . Ta tendencja bardzo silnie zawazyla na powstaniu powiesci Krasiciego . W I-szej ksiedze autor pokazuje spoleczenstwo polskie , glownie szlachte z jej wadami , ktore doprowadzily kraj do utraty niepodleglosci . Krasicki pietnuje fatalne wychowanie dzieci , zupelne lekcewazenie nauki , zabobony , wiare w sny , ciemnote jaka panowala w dworach szlacheckich . W domu panstwa Doswiadczynskich nie ma ksiazek poza kalendarzem i modlitewnikiem .
Rowniez dramat heroikomiczny "Monachomachia" ma glebszy sens . Krasicki przyszedl w nim z pomoca Komisji Edukacji Narodowej w walce z ciemnota utrzymywana w duzym stopniu przez szkolnictwo zakonne .
Przeciw szkolnictwu zakonnemu byl tez Stanislaw Staszic . W swoim utworze pt. "Uwagi nad zyciem Jana Zamoyskiego" przedstawil program reform panstwa polskiego . Reformy te w glownej mierze mialy polegac na zmianie sposobu nauczania mlodego pokolenia . Staszic proponowal oddzielenie teologii od edukacji publicznej , uwazal ze w Polsce powinny istniec tylko szkoly rycerskie .
Drugim obok Staszica wybitnym pisarzem politycznym obozu postepu i reform byl Hugo Kollataj . W okresie Sejmu Czteroletniego nalezal do najczynniejszych dzialaczy stronnictwa patriotycznego i wspoltworcow reformy uwienczonej Konstytucja 3 maja . Wokol niego i pod jego przywodztwem skupila sie grupa radykalnych pisarzy zwana Kuznica Kollatajowska , ktora odegrala duza role w urabianiu postepowej opinii publicznej . Kollataj byl rowniez aktywnym dzialaczem Komisji Edukacji Narodowej powolanej po I rozbiorze Polski . Reformy wprowadzone przez KEN byly dalszym ciagiem reform Stanislawa Konarskiego . W miejsce laciny wprowadzono jezyk polski , do programu nauczania wprowadzono przedmioty przyrodnicze , fizyke , chemie . KEN odebrala szkoly kosciolowi i otoczyla je opieka panstowa . Zajela sie rowniez sprawa wychowania dzieci chlopskich i mieszczanskich ( szkoly ludowe ) , szkoly elementarne byly przeznaczone dla chlopcow i dla dziewczat , uczono w nich pisania , czytania , rachunkow i katechizmu . KEN reformowala szkolnictwo nie tylko szkol elementarnych , ale i wyzszych uczelni min. Akademii Krakowskiej i
Akademii Wilenskiej . W 1779 roku KEN powolala Towarzystwo do Ksiag Elementarnych , ktorego zadaniem bylo opracowanie podrecznikow . KEN odegrala wielka role w walce o jezyk poski . Dewiza KEN byly slowa Stanislawa Staszica : " Takie beda Rzeczypospolite , jakie ich mlodziezy wychowanie ".
Adam Mickiewicz "Dziady część III"