Literatura baroku - przerost formy nad treścią

Literatura baroku - przerost formy nad treścią.

Barok to epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca w zasadzie wiek XVII, choć także zjawiska z końca XVI. Nazwa Barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa "barocco" oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie lub też "baroco" - nazwy sylogizmu, tj sposobu rozumowania niezbyt skomplikowanego. Termin "barok" zapożyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce. Przyjęcie go przez epokę literacką sugeruje, że będzie w niej mowa o twórczości niezwykłej i dziwnej. Owa nie-zwykłość wyniknie przede wszystkim z ograniczenia treści utworów i rozbudowania form jej wyrazu.
Barok postawił sobie za zadanie szokowanie i zaskakiwanie odbiorcy swoją oryginalnością i formą. Dlatego też twórcy tego okresu, tacy jak Daniel Naborowski czy Jan Andrzej Morsztyn stworzyli nowy styl poetycki przesycony środkami stylistycznymi (porównania, przenośnie, epitety, gry słów, mnożenie określeń na ten sam temat). Rozbudowane, kunsztowne środki poetyckie często kontrastowały z zawartością myślową utworu. Morsztyn uważał, że poezja powinna przede wszystkim zadziwiać, zachwycać niezwykłością metafor, szokujących paradoksów, zaskakujących porównań. Podstawą poezji miał być koncept poetycki, czyli oparcie utworu na zaskakującym, niezwykłym i zadziwiającym pomyśle. Dostrzec tu należy przede wszystkim wpływ znanego włoskiego twórcy barokowego, G. Mariniego. Stworzył on nowy kierunek w poezji, nazwany później od nazwiska swego twórcy marinizmem. Według marinistów miała ona zaskakiwać niezwykłością formy i olśniewać czytelnika, jednocześnie go bawiąc. Była to głównie poezja salonowa, błyskotliwa, o błahej, nierzadko frywolnej treści i pięknej, misternej formie.
Jan Andrzej Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego dorobek poetycki określa się mianem "błahej treści w wyszukanej formie". Źródłem takiego miana jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe działania literackie na poszukiwaniu nowych, kunsztownych i zaskakujących form wyrażania treści. Tematami jego utworów nie są ani problemy egzystencjalne, ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi życie dworskie, miłość, flirty, "gra miłosna" - stąd inne określenie J. A. Morsztyna - poeta miłości. Tomiki poezji Morsztyna noszą tytuły "Kanikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia". Morsztyn jest mistrzem barokowej maniery, używa często kontrastu, paradoksu, licznie także stosuje oksymorony. W utworze "Do trupa" paradoksy i kontrasty mają dowieść czytelnikowi, że trup znajduje się w o wiele lepszej sytuacji niż człowiek żyjący, a nieszczęśliwie zakochany. Natomiast w wierszu "Niestatek" spotykamy się z anaforą, czyli wielokrotnym powtórzeniem tego samego początku wersu. Tu kolejne linijki tekstu rozpoczynają się od słowa "prędzej", a następnie jest wyliczany szereg paradoksów:
"Prędzej kto wiatr w wór zamknie (...) .
Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi (...)"
Charakterystyczne, przewijające się w jego wierszach obrazy to: bladość twarzy, łomot serca, skarga, żal. Pojawiają się również paralelizmy składniowe, czyli kolejne zdania mają analogiczną, równoległą budowę.
Daniel Naborowski łączy w swej poezji barokową formę wiersza (konceptyzm, kunsztowność, zaskakiwanie odbiorcy) z istotną, poważną tematyką. Motywy, jakie przewijają się w jego wierszach są na wskroś barokowe. Naborowski, tak jak inni twórcy tego okresu, rozważali bowiem takie problemy, jak przemijalność, ulotność i kruchość życia, destrukcyjny i niszczący wpływ czasu. Rozważa również kondycję człowieka, ułomność jego ciała i trwałość duszy. Poeta także porusza tę tematykę, szukając jednocześnie najlepszej formy, by wyrazić swe przemyślenia. Mówi o konieczności pogodzenia się z wyrokami Boga, a nie o próżnym lamentowaniu i rozpaczaniu. Poezja Naborowskiego jest przede wszystkim refleksją filozoficzną. Uwiecznia ona rozterki człowieka, który odczuwa swą przemijalność, szuka wartości stałych i trwałych, analizuje relacje Bóg - człowiek, człowiek - czas, człowiek - świat. Można określić ten typ poezji jako poezję metafizyczną i intelektualną. Jednakże o charakterystycznych własnościach stylu barokowego przesądza nasycenie go ogromną ilością różnorakich nowych elementów poetyckich. Stosował on najbardziej wyszukane porównania, przenośnie, epitety, anafoty ("Do Anny"). Naborowski podczas pisania wierszy używa również inwersji tak jak w wierszu "Cnota grunt wszystkiego"
"Tą kto żyje, ma dosyć, choć nie ma niczego"
Innym reprezentantem nurtu dworskiego był Wacław Potocki. Pisał wiele, jego spuścizna literacka jest niezwykle obfita. W swoich utworach poruszał sprawy ówczesnej Rzeczpospolitej. Krytykował społeczeństwo za brak patriotyzmu, nietolerancję religijną i egoizm. Duchowieństwu zarzucał zachłanność, zakłamanie. Ostrzegał społeczeństwo przed upadkiem państwa. Wartość poezji Potockiego podnosi jego język, który jest szczególnie barwny, o niepowtarzalnej obrazowości i sile wyrazu, zbliżonej w swej prostocie do mowy ludowej. Jego utwory mają charakter podniosły, występują liczne kontrasty, przenośnie, inwersje oraz wtrącenia równoważników. Jednym słowem utwory jego są połączeniem barokowej, rozbudowanej formy z poważną tematyką.
Przedstawicielem literatury sarmackiej jest Jan Chryzostom Pasek, który wybił się nad innych talentem i popularnością. Uprawianym przez niego gatunkiem był pamiętnik, przez który stał się wspaniałym gawędziarzem. Jego "Pamiętniki" tętnią życiem, pojawiają się mocne dowcipy. Dzieło jest barwne, pełne ruchu, gwaru, werwy i temperamentu. Wartki tok opowiadania świadczy o dużym talencie pisarskim autora. Ludzie i zdarzenia, wyprawy wojenne, uczty i kłótnie, których jest pełno są doskonale opisane. Pasek opisywał wszystko z humorem, potocznym językiem, jakim zwykła mówić w XVII wieku szlachta polska. Był to język rubaszny, gęsto przetykany łaciną. W utworze nie brak też przenośni i kwiecistych porównań. Pamiętniki Paska są skarbnicą wiedzy o codziennym życiu, zwyczajach ówczesnej szlachty. Były one również podręcznikiem języka staropolskiego dla twórców kolejnych epok, Mickiewicza, Sienkiewicz.
Po przedstawieniu krótkich charakterystyk twórczości czterech znaczących twórców polskiego baroku mogę odpowiedzieć na zadane wcześniej pytanie. Odpowiadam, że nie zgadzam się ze stwierdzeniem, że literatura baroku to przerost formy nad treścią. Jak wiadomo w baroku bardzo przywiązywano uwagę do formy, co u niektórych twórców miało wpływ na błahą treść jak u Morsztyna. Jednak byli twórcy, którzy oprócz wyszukanej formy zwracali również uwagę na treść. Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek opisywali rzeczywistość pozostawiając innym pokoleniom w spadku "dokumentację" tamtych lat. Również Daniel Naborowski łączył w swej poezji barokową formę wiersza z problematyką nurtującą barokowego człowieka.