Koncepcja Boga, życia, świata w twórczości Kochanowskiego i Sępa-Szarzyńskiego
Kochanowski był katolikiem, nie ma co do tego wątpliwości, łączyły go
jednak pewne związki z protestantyzmem. Studiował na uniwersytecie w Królewcu,
ośrodku myśli luterańskiej. Jego protektorem był książe pruski Albrecht, który
subsydiował mu studia. Protestanci próbowali pozyskać młodego poetę dla
reformacji. Kochanowski pozostał katolikiem, pozostały w nim jednak pewne
sympatie protestanckie. Ujawniają się one bardzo wyraźnie w łacińskich
elegiach. Jeden z jego pierwszych utworów, hymn: "Czego chcesz od nas
panie?" został przysłany z Paryża na zebranie szlachty protestanckiej.
W twórczości Kochanowskiego wyraźnie brak rysów wyznaniowych. W modlitwach
zwraca się do Boga, nie ma jednak w jego utworach kultu maryjnego, kultu
świętych. Dwa z największych utworów: "Oko śmiertelne Boga nie
widziało" i "Czego chcesz od nas panie" to modlitwy uniwersalne,
mogą być wielowyznaniowe. Z wczesnej fazy twórczości Kochanowskiego pochodzi
poemat Zuzanna podejmujący wątek biblijny. Jest to utwór mówiący o boskiej
opatrzności, a także o wartości cnoty. Szczególnie obecny jest Bóg i integralna
z nim natura w pieśniach. Co jest charakterystyczne, utożsamiał Boga z natura,
i jest w tym bliski panteizmowi. Widział Boga w pięknie stworzenia, postrzegał
go jako stwórcę-artystę, który obecny jest w swoim dziele. Czasami Boże dzieło
stworzenia nazywa " Boskim widowiskiem mistrzyni natury". W ten
sposób jego spojrzenie staje się bardziej laickie, co nie znaczy ateistyczne.
Laicyzm XVI wieczny nie oznacza ateistycznej postawy, można go określić jako
sposób przeżywania stosunku człowieka do boga, poza granicami wyznaczonymi
przez kościół lub zbór. W pieśni 25 ksiąg wtórych (Czego chcesz...), Bóg nie
mieści się w ramach ściśle określonej doktryny, ani katolickiej, ani
protestanckiej, jest Bogiem poza kościołem, istnieje przede wszystkim w
naturze, w dziele sprawczym, "Kościół cię nie ogarnie, wszędy pełno
ciebie.". Bóg nie potrzebuje darów, gdyż sam jest dawcą dobrodziejstw.
Znawcy literatury twierdzą, że na jego pojmowanie Boga miały także wpływ
poglądy starożytnych, wpływy Cycerona, "Mechanizmem świata kieruje artysta
stwórca, który zarazem istnieje w swych doskonałych dziełach i przejawia się
przez ich byt". Hymn jest pochwał± niewidzialnego Boga poprzez pochwałę
widzialnego świata, jest całym poematem o sztuce, artyście i jego dziele.
Artystą jest Bóg w znaczeniu Deus-faber (rzemieślnik). Renesans bardzo wysoko
cenił rzemiosło artystyczne i stawiał je wyżej niż sztuki artystyczne. Istniał
wtedy pogląd, że należy naśladować to co istnieje, natomiast rzemieślnik tworzy
z niczego. I właśnie w tym sensie traktuje Boga jako faber, stworzył coś z
niczego, dzieło artystyczne. Świat stworzony przez Boga jest piękny a właśnie
estetyka wyraża przekonanie, że piękno jest najwyższym dobrem i polega na
układzie i proporcjach. Renesansowa estetyka rozróżnia pojęcia piękna i rzeczy
pięknych. Przedmioty są rzeczami pięknymi, ale nie mogą być piękne, bo piękno
jest doskonałością substancyjną, polega na proporcji, harmonii, blasku,
współmierności elementów. Pięknem jest cnota. Pieśń "Czego..." wyraża
właśnie to przekonanie, że piękno świata, dzieło Boga polega nie na urodzie
poszczególnych elementów, ile na harmonii z zgodnym porządku części.
Poeta dostrzega także analogię między cyklem pór roku a losami człowieka,
"Serce roście", "Nie porzucaj nadzieje".Życie ludzkie różni
się od tej cykliczności jedynie tym, że ma swój kres, zaś kołowrót natury trwa
nieprzerwanie. W życiu ludzkim po złych okresach następują dobre. Czasami
utożsamia Kochanowski naturę z prostotą, pierwotnością i jakby ze świata
pierwotnej natury wywodzi się łącząca ludzi miłość, oparta na zgodzie,
wzajemnym zrozumieniu, konstruktywnym działaniu. Przykładem są
"Elegie", także "Pieśni", np.: "Pieśń świętojańska o
sobótce", która jest poetyckim poglądem na naturę w życiu człowieka.
Pokazuje jak można odnaleść sens życia, utracony spokój w codziennym kontakcie
z przyrodą. Najlepszym tego potwierdzeniem jest rezygnacja poety z kariery
politycznej i powrót do Czarnolasu.
W twórczości Kochanowskiego, a szczególnie w pieśniach, znajduje się
omówienie zagadnienia boskiej opatrzności oraz bezpośredni stosunek Boga do
człowieka. Poeta wyraża przekonanie, że losy ludzi łączą się ze sobą według nieodgadłych
praw, to też roszczenia człowieka by poznać "przyszłe rzeczy"
wywołują tylko pobłażliwy uśmiech wszechmocnego Boga. Trzeba świadomie uznać
granicę swoich możliwości i "nadzieję pokładać w Bogu".
Pieśń IX,ks1: "Próżno ma mieć na pieczy
śmiertelne wietrzne rzeczy"
Pieśń XIV,ks1: "Przypadków dalszych żaden z nas nie zgadnie
I próżno myśleć o tym
Co z nami będzie po tym
W godzinie Bóg wywróci
wszystko."
Pieśń IX ,ks2: "Siła Bóg może wywrócić w godzinie,
A kto mu kolwiek ufa nie
zginie"
Obok zagadnienia ładu moralnego i boskiej opatrzności często pojawia się w
utworach Kochanowskiego temat bożej sprawiedliwości. Podstawowa jej zasada
została tu uwikłana została najwyraźniej przeczące jej obserwacje naszej
rzeczywistości. Dręcząca zasada ludzkiej egzystencji jest jednym z podstawowych
tematów twórczości Kochanowskiego. Oto fragment wypowiedzi Heleny z
"Odprawy posłów greckich": "Przebóg, więcej złego na tym świecie
niż dobrego", a w "Oko ..." mówi poeta że często ci którzy
"świat powolnym mają" dzieje się lepiej niż sprawiedliwym. W elegii
"Do Firleja" Kochanowski zdaje się mówić, że ponieważ Bóg jest, musi
więc być sprawiedliwy, jednak widzimy często, że cierpi cnotliwy a występny
opływa w dostatki. Próbę rozstrzygnięcia tego dylematu dokonuje na płaszczyźnie
religijnej. Pogląd Kochanowskiego w tej kwestii doskonale wyraża powiedzenie
"Bóg nierychliwy, ale sprawiedliwy". Poeta mówi: "Panie jako
bardzo błądzą, którzy cię niedbałym sądzą". Wierzy że wypełnienie się zasad
boskiej sprawiedliwości, wyrównanie krzywd nastąpi w zaświatach.
Dziełem w pełni religijnym jest: "Psalm Dawidowy". Widać w nim
chęć uwielbienia stwórcy jako doskonałego w swoich dziełach. Tłumaczy psalm z
łaciny i robi to z pietyzmem człowieka wierzącego, rozkoszą artysty i
sumiennością filologa. Kleiner mówi: "Kochanowski świetnie wczuł się w
bogactwo liryki religijnej psalmów, a modlitwy które stworzył na podstawie
biblijnej, są jego, wyrażaj± potęgę i moc Boga".
Niekiedy Bóg traktowany jest antropomorficznie, np. "z twoich
rąk". Nazywa go: "Myśl, która niebem toczy". Bóg pojawia się
jako wieczna myśl śmiejąca się z ludzkich poczynań: "Człowiek, boże
igrzysko", "Bo co tak mądrze człowiek począł sobie, żeby się Bóg nie
musiał śmiać jego osobie", stwórca pojawia się jako reżyser świata.
Kryzys wiary następuje po śmierci Urszulki. Jest to kres przeświadczenia o
porządku rzeczy, pojawia się nieznajomy wróg, który "miesza ludzkie
rzeczy, nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy". Jest on odwróceniem
przyjaznej człowiekowi sprawiedliwości. Kontekst trenów wyjaśnia, że nieznajomy
wróg to los, fatum, który w polszczyźnie XVI wiecznej mógł oznaczać diabła.
Ostatecznie jednak następuje w trenach ukorzenie się przed Bogiem i wyrażone
zostaje przekonanie, że skoro złudna okazała się nadzieja na pomoc rozumu,
"jednakże Bóg sam mocen hamować". Tren XVIII jest modlitewnym,
utrzymanym w formie psalmu - apelu do Boga o litość. Kochanowski odwołuje swoje
wcześniejsze bluźnierstwa, "Wielkie są przed tobą występki moje, lecz
miłosierdzie twoje przewyższa wszystkie złości, użyj dziś Panie nade mną
litości". Takie ukojenie przynosi mu wiara dziecinna, którą zaszczepiła w
nim matka, i dlatego jej postać pojawia się w trenie XIX poeta dochodzi do
wniosku, ze "jeden jest pan smutku i nagrody".
Kochanowski był bardzo tolerancyjny w swej religijności, uważał że
przekonania religijne są sprawą osobistą. Chrystus pojawia się tylko raz we
fraszkach. Bóg u Kochanowskiego to stwórca-artysta, potem filozoficzna
"Wielka Myśl", staro testamentowe "Bóg i pan", oraz
wreszcie opatrzność bliska człowiekowi. Religijność Kochanowskiego ograniczała
się przede wszystkim do kontemplacji i refleksji wokół najogólniejszych prawd
wiary. Poeta podkreślał dobrotliwość stwórcy, dawał wskazówki, jak trzeba żyć cnotliwie.
INDEX / ZAGADNIENIA
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach