Każda epoka tworzy bohaterów na miarę swoich czasów. Antyk stworzył Achillesa, średniowiecze Rolanda. Kim był bohater XIX wieku?
Myślę, że prawdziwe jest stwierdzenie zawarte w
temacie, iż każda epoka tworzy bohaterów na miarę swoich czasów. W ciągu wieków
dokonała się ewolucja tego bohatera literackiego, innych cech był on nosicielem
w wiekach średnich, zupełnie innych w XIX wieku. Jednocześnie był wyrazicielem
pragnień i marzeń ludzi, żyjących w danym okresie, które pisarze potrafili
wyartykułować.
Na przestrzeni wieków dostrzegamy istotne zmiany
w postrzeganiu świata i człowieka. Ciekawą epoką pod tym względem był antyk. Na
starożytny sposób widzenia człowieka i jego miejsca w świecie wpływał świat
bogów. Starożytni wierzyli, że to oni wpływali na nasze życie i wszystko, co
jego dotyczy. Epoka ta dawała również wiarę w celowość każdej rzeczy. To
dlatego spośród wszystkich wartości najbardziej cenił on życie. Sam fakt
zaistnienia czynił każdego człowieka wyjątkowym i nadawał sens jego
poczynaniom.
W tych odległych czasach ludzie współżyli z
bogami i starali się ich naśladować. Dlatego często przypominali oni nieśmiertelnych,
byli równie silni czy odważni jak oni. Nawet bogowie włączeni przecież byli w
celowość światową i podlegali fatum, sile nadprzyrodzonej, która kierowała
wszystkim.
Jednym z najwspanialszych bohaterów antyku jest
przedstawiony w Iliadzie Homera – człowiek urodzony z bogini – Achilles.
Legenda głosiła, że matka zapewniła mu nieśmiertelność, kąpiąc w Styksie. Miał
tylko jeden słaby punkt – piętę, co czyniło go bardziej ludzkim. Dlatego
Achilles był odporny na wszelką broń, mężny i odważny. Jego nadprzyrodzona siła
wzbudzała respekt, zwłaszcza wśród wrogów, zaś u swoich podziw i szacunek.
Achilles, jak każdy na świecie człowiek, zdawał
sobie sprawę z ulotności życia. Wiedział, że ten dar zostanie mu kiedyś
odebrany, dlatego też chciał żyć pełną piersią, spełnić się w walce z
Trojańczykami i zyskać sławę. Bardzo cenił przyjaźń, jego stosunek do
Patroklosa świadczy o głębokim przywiązaniu. W pojedynku z Hektorem pokazał,
jak bardzo potrafił być mściwym i bezlitosnym wojownikiem. Był on więc
najdzielniejszym rycerzem spośród Greków. Kiedy wychodził do walki, szerzył
postrach wśród Trojan. Obok takich cech, jak odwaga czy męstwo, wykazywał również
i takie, jak sprawiedliwość i opanowanie. W życiu kierował się żądzą sławy i
nie mającą miary ambicją.
Achilles był jednak postacią tragiczną.
Doprowadził do śmierci swojego przyjaciela, a mszcząc się na Hektorze,
przyspieszył chwilę własnej śmierci. Wolał on jednak życie krótkie,
opromienione glorią, niż długie, bez sławy.
Takiego właśnie bohatera mógł stworzyć tylko antyk.
Jego odwaga i nadludzkie cechy brały się stąd, że był synem Tetydy, a przecież
tylko ludzie z tamtej epoki wierzyli w bogów. To, że jako wojownik przewyższał
pod każdym względem innych, wynikało również i stąd, iż uosabiał pragnienia ludzi tamtej odległej epoki.
Potrzebowali oni siłacza, który będzie bronił ich sprawy i zdobywał
dla nich wspaniałe łupy wojenne.
Kolejna epoka, średniowiecze, trochę inaczej
widziała ten problem. Podporządkowana Bogu i Kościołowi, wyznająca
chrześcijańskie ideały, potrzebowała rycerza, który będzie bronił jej zdobyczy
duchowych i rozszerzał wpływy. Dlatego Roland, główny bohater eposu rycerskiego
z Pieśni o Rolandzie, skupiał w sobie cechy najbardziej cenione w tej epoce:
szlachetność, waleczność,
męstwo, pobożność, odwagę, nadludzką siłę,
sprawność fizyczną, wierność Bogu, królowi i ojczyźnie. Jednocześnie dbał on o
sławę rycerską, honor własny i króla, którego reprezentował, będąc dowódcą
straży tylnej. Przy tym był rycerzem młodym i nadzwyczaj urodziwym, co –
zgodnie z przekonaniami ludzi tej epoki – świadczyło o szlachetności jego
duszy.
Można więc powiedzieć, że obaj bohaterowie,
zarówno Achilles jak i Roland, uosabiali cechy najbardziej cenione przez ludzi
swoich czasów. Podobnie rzecz się miała z bohaterami XIX wieku. Zmieniły się
tylko potrzeby i wymagania epoki.
Wiek XIX to dla Polski okres niewoli i zaborów,
powstań narodowych i licznych represji politycznych. Bohater stworzony przez
literaturę romantyczną miał więc przypominać Polakom o konieczności walki za
ojczyznę, uczyć jej sposobów i poświęcenia dla swojego narodu.
Gustaw–Konrad z Dziadów A. Mickiewicza to wzorcowy
przykład takiego bohatera. Po przeżyciu nieszczęśliwej miłości przechodzi
metamorfozę i zmienia się w bojownika sprawy narodowej, który dla ojczyzny
gotów jest poświęcić wszystko, nawet życie.
Przypomina go Jacek Soplica z Pana Tadeusza A.
Mickiewicza. Po tragedii miłosnej i zabójstwie Stolnika wstępuje do zakonu i
poświęca życie walce o wolność. Różni się jednak od Konrada tym, że nie jest
poetą, nie wyróżnia się wśród tłumu i podejmuje współpracę ze społeczeństwem,
aby je zachęcić do udziału w walce.
I połowa XIX wieku obfituje w dążenia niepodległościowe,
które popiera czynem i dlatego bohater romantyczny przede wszystkim bierze
udział w walce o wolność. Taka była potrzeba chwili.
II połowa wieku XIX – to już zupełnie inne
czasy. Hasło walki zbrojnej zostaje zastąpione hasłem pracy dla społeczeństwa.
Dlatego do realizacji haseł epoki pozytywistycznej zostają „przymuszeni”
bohaterowie utworów literackich.
St. Wokulski z Lalki B. Prusa wraz z innymi Polakami
przeżywa klęskę styczniową. Ale kiedy powraca z zesłania, musi dostosować się
do nowych czasów, znaleźć miejsce w życiu. Zawsze marzył o pracy w nauce, ale
tych pragnień nigdy nie mógł zrealizować, ponieważ musiał z czegoś żyć, jak
wielu innych. Żeni się więc z właścicielką sklepu i razem z nią handluje. Po
śmierci żony wyjeżdza z kraju. Gdy wraca do Polski, jest człowiekiem bogatym,
otwiera elegancki sklep – jest kupcem, ale zakochuje się w zubożałej
arystokratce Izabeli Łęckiej. Klęska bohatera, spowodowana porażką miłosną, nie
zmienia faktu, że realizuje on dążenia swoich czasów. Pracuje lub robi interesy
z myślą o kraju, pomaga finansowo naukowcom, wspiera biednych, a nawet pierwsze
emancypantki.
Wokulski reprezentuje, podobnie jak jego poprzednicy,
cechy najbardziej cenione przez tę epokę: zdolności do nauk ścisłych,
przedsiębiorczość, skłonności do ryzyka, ambicję.
Podobnie Benedykt Korczyński z Nad Niemnem
Orzeszkowej, pracując w swoim majątku – Korczynie, pracuje jednocześnie dla
kraju. Pragnie go przecież przekazać w polskie ręce.
Podane przeze mnie przykłady bohaterów różnych
epok świadczą o tym, że każda z nich tworzyła ich na miarę swych czasów. Byli
oni nosicielami cech, które najbardziej ceniła i poważała.
Postacie literackie XIX wieku to przede
wszystkim ludzie walczący o wolność kraju i poświęcający życie tej sprawie. Zaś
przedstawiciele II połowy wieku XIX to młodzi kapitaliści, ziemianie czy
przemysłowcy, którzy starali się utrzymać rozwój gospodarczy na ziemiach
polskich znajdujących się pod zaborami. Zachowali oni przy tym nadzieję na
wybicie się w przyszłości Polski na niepodległość. Bohater literacki XIX wieku
to więc patriota, walczący na różne sposoby o Polskę wolną i stabilną gospodarczo.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach