Znakomity filozof niemiecki Immanuel Kant okreslil oswiecenie jako "wyjscie czlowieka z niepelnoletnosci, w która popadl z wlasnej winy", przy czym niepelnoletnosc rozumial jako "niezdolnosc czlowieka do poslugiwania sie wlasnym rozumem". Dlatego, dowodzil, haslo oswiecenia brzmi: "Sapere aude", co znaczy: "miej odwage poslugiwac sie wlasnym rozumem". Równiez slowa Kartezjusza "cogito ergo sum" ("mysle wiec jestem") podkreslaly znaczenie i mozliwosci ludzkiego umyslu, uznawaly rozum za najbardziej istotny i twórczy element kazdego czlowieka. Na podstawie tych dwóch wypowiedzi widzimy potrzebe szerzenia oswiaty i wpajania w spoleczenstwo przekonania o konieczno-sci powszechnej edukacji. Tak wiec zadanie wychowania swiatlego, rozumnego obywatela przyjela na siebie literatura, a nauczycielami stali sie pisarze i poeci. Najwybitniejszym poeta polskiego oswiecenia, nazywanym "ksieciem poetów" byl Ignacy Krasicki i on to wlasnie podjal sie realizacji powyzszych postulatów - stal sie nauczycielem i wychowawca, mentorem i mistrzem dla jemu wspólcze-snych. Rozpoczal dzialalnosc literacka jako wspólpracownik "Monitora". Tresc jego artykulów i felietonów obejmowala rozmaite tematy. Krasicki bowiem interesowal sie zarówno zagadnieniami spolecznymi i moralnymi, jak tez problemami kultury i literatury. W jednym z artykulów rozwazal przymioty sedziego i znaczenie sprawiedliwosci w zyciu publicznym, w innym uzasadnial potrzebe powszechnosci handlu i rzemiosla w kraju, dowodzac, ze "lokiec, warsztat i plug" to "pierwszej szlachetnosci naszej instrumenta". Potepiajac pogarde, jaka szlachta okazywala kupcom i rzemieslnikom, tlumaczyl Krasicki koniecznosc przezwyciezenia przestarzalych przesadów i wskazywal, ze "juz narody, z których wykwintnosci czerpamy, przetarly oczy w tak grubym bledzie". W innych felietonach rozwazal problem edukacji, uzasadniajac wyzszosc wychowania publicznego nad ksztalceniem domowym, glosil pochwale pracy, gromil pijanstwo i prózniactwo. Wypowiadal sie takze na temat sztuki poetyckiej, teatru i doskonalenia mowy ojczystej. "Nie wstydzmy sie jezyka naszego" pisal i dowodzil, ze "jezeli inne sa w pospolitym uzywaniu, nasza rzecz i polski wslawic, co stac sie moze, gdy w nim wychodzic beda ksiegi godne tlumaczenia". Poczatki drogi poetyckiej Krasickiego odnosza sie równiez do sfery poezji obywatelskiej i patriotycznej. Utwór pt. "Hymn do milosci ojczyzny", surowy w swej prostocie, zwiezle i wyraziscie okresla istote patriotyzmu, wymagajacego ofiary od kazdego obywatela. Kazda ofiara zlozona ojczyznie dla jej wolnosci przynosi chlube, tak wiec:
"byle ja mozna wspomóc, byle wspierac,
Nie zal zyc w nedzy, nie zal i umierac"
Do utworów przepojonych tendencja wychowawcza naleza równiez poematy heroikomiczne "Myszeidos piesni X", "Monachomachia" i "Antymonachomachia", które odznaczaja sie lekkoscia, ironia i humorem. "Myszeida" godzila w anarchie szlachecka i prywate, osmieszala takze sfere obyczajów i rozpowszechnione maniery literackie, nie oszczedzala ciemnoty zagniezdzonej w klasztorach. Znacznie ostrzejszym w tonie jest drugi poemat heroikomiczny "Monachomachia". Satyryczny obraz "swietych prózniaków" to swiadomy cios poety wymierzony w oswiate kierowana przez duchowienstwo zakonne. W okresie, gdy Komisja Edukacji Narodowej dokonywala reformy szkolnictwa, gdy walczono o jego swiecki charakter, utwór Krasickiego byl waznym narzedziem w rekach wszystkich zwolenników w walce o postep i oswiate. Broniac sie przed rozgniewa-nymi i obrazonymi czytelnikami Krasicki napisal "Antymonachomachie", w której tylko pozornie wycofuje sie z wczesniej przedstawionych pogladów. Udowadnia, ze skoro "prawdziwa cnota krytyk sie nie boi", nie powinni "Monachomachia" poczuc sie dotknieci ci, którzy sa w porzadku, a ci, których dotknela, widocznie na krytyke zasluzyli. Wyzyny artyzmy Krasicki osiagnal w "Satyrach" oraz "Bajkach i przypowiesciach". "Satyry" Krasickiego sa przede wszystkim satyrami obyczajowymi. Pietnuja one pogon za moda cudzoziemska i zycie nad stan, odslaniaja zdroznosci zycia dworskiego i zamilowanie do pijanstwa, krytykuja rozrzutnosc i marnotrastwo, slowem - poddaja krytyce wszelkie ujemne zjawiska spoleczne, szkodliwe dla moralnosci narodu. Nie brak w nich takze akcentów spolecznych ("Pan nie wart slugi") i politycznych ("Do króla"). Wystepuja tutaj satyry-kazania, skupiajace uwage na zjawiskach ogólnych, znamionujacych kulture XVIII wieku. Kultura ta budzi uwagi krytyczne: pomaga bowiem z jednej strony postepowi w nauce, usuwa przesady i zabobony, z drugiej zas niepokoi obnizeniem poziomu moralnego. Poeta dostrzegl sprzecznosci tkwiace we wspólczesnym swiecie i ujawnil je, krytykujac to wszystko, co bylo zle i niebezpieczne dla moralnosci indywidualnej i spolecznej. "Pijanstwo" jest nie tylko krytyka zgubnego nalogu, odbierajacego czlowiekowi jego godnosc, ale zawiera równiez smutna refleksje nad slaboscia natury ludzkiej i bezsilnoscia racjonalnych argumentów. Za podsumowanie sadów Krasickiego o czasach, w jakich mu przyszlo zyc, nalezy uznac satyre "Swiat zepsuty". Nie ma w niej nic zabawnego. Jest pelna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty swiat, który stworzylo zepsute spoleczenstwo. "Gdziezes, cnoto ? gdzies, prawdo ? gdziescie sie podzialy ?" - pyta poeta niemal z rozpacza. Dobre obyczaje minely, uczciwosc i prawda nie poplaca, "wszedzie nierzad, rozpusta, wystepki szkaradne". Jak pisze Krasicki od tego wziela poczatek slabosc naszego kraju, od tego zaczal sie poczatek konca potegi Rzeczpospolitej:
"Ten nas nierzad, o bracia, pokonal i zgubil,
Ten nas cudzym w lup oddal..."
Cechy satyry wystepuja w listach poetyckich, w których krytykuje zbytkowne wojaze zagraniczne, atakuje przesady stanowe, wskazuje na snobizm magnatów trwoniacych majatki. Prawdziwe mistrzostwo osiagnal Krasicki w bajkach, które podobnie jak satyry, stanowily gatunek literacki rozpowszechniony w dobie oswiecenia. Oprócz bajek o tresci spolecznej i politycznej, wystepuja bajki o problematyce moralnej, które wyrazaja filozofie poety, glosza okreslone zasady postepowania, formuluja idealy zyciowe i przynosza praktyczne wskazania. Madrosc bajek plynie z obserwacji swiata i ludzi. A swiat ten przedstawia sie posepnie. Rzadzi w nim sila przed prawem. Wladca, a jest nim wladca absolutny, kieruje sie interesem wlasnym, podporzadkowuje sobie poddanych i robi to w sposób przewrotny pod maska praworzadnosci. Wiele jest w zyciu obludy, zarówno w spolecznym i politycznym, jak i w stosunkach osobistych. Trudno o prawdziwa przyjazn, która sprawdza sie w chwilach próby. Bajki sa znakomitym zwierciadlem stosunków i ukladów miedzyludzkich o ponadczasowej wartosci, gdyz i dzisiaj znajdziemy w nich nasza wiedze o zyciu i ludziach nam wspólcze-snych, a przestrogi w nich zawarte i madrosc moralów moga zawsze sluzyc jako bron przeciwko skutkom ludzkiej glupoty i niespodziankom codziennosci. Krasicki jest moralista. Uczy skromnosci i umiaru, glosi zasade "zlotego srodka", ostrzega przed zludnymi pozorami. Chwali pracowitosc i rzetelnosc, ceni zdrowy rozsadek i doswiadczenie, potepia natomiast próznosc, zarozumialstwo i lekkomyslnosc. O tym, ze zadaniem bajek jest nie tylko bawic ale takze uczyc, mówi sam autor: "Jesli z nich zdatna nauka nie plynie; Natenczas blaskiem czczym tylko jasnieja I, na ksztalt próchna, swieca, a nie grzeja". Wazna role odegral Krasicki w dziejach powiesci polskiej. Z jego imieniem laczy sie bowiem powstanie pierwszej nowoczesnej powiesci "Mikolaja Doswiadczynskiego przypadki". Na przykla-dzie dziejów swego glównego bohatera pragnal Krasicki pouczyc czytelników, jak wyglada zycie przecietnego szlachcica, jak sie przedstawia jego wychowanie, jakie groza mu niebezpieczenstwa, gdy dostanie sie pod zle wplywy, jak nie dobrze koncza sie wojaze zagraniczne dla niedoswiadczonych i lekkomyslnych mlodzienców. Bohater powiesci odradza sie moralnie dopiero dzieki pracy. Praca stanowi bowiem wartosc moralna i jest takze zródlem zdrowia fizycznego. "Zabawa rolnictwa jak pozadane za soba prowadzi skutki, uczulem wlasnym doswiadczeniem. Praca, która z poczatku zdawala mi sie nieznosna, stala sie z czasem zabawa przyjemna. Spazmy, wapory, reumatyzmy, z których mnie nie mogly wyprowadzic wody salcerskie i karlsbadzkie, ustapily dobrowolnie z rzesistym potem... Praca i mysl wolna wzmocnily slaby niegdys mój temperament". Powiesc Krasickiego stanowi w literaturze polskiej zjawisko nowe. Watek przygodowy splata sie tu z dydaktyka. Przygody bohatera zabawiaja, a jego dzialalnosc jako gospodarza i obywatela uczy i moze byc wzorem do nasladowania. Druga powiesc Krasickiego "Pan Podstoli" jest po czesci traktatem spoleczno-polityczno-filozoficznym. Konstrukcja fabularna sprowadza sie do podrózy narratora oraz do rozmów, które prowadzi on ze wzorowym gospoda-rzem. Trescia tych rozmów sa aktualne zagadnienia spoleczne, ekonomicz-ne, obyczajowe i pedagogiczne. "Moribus antiquis" - motto polozone na wstepie powiesci mozna uznac za dewize pana Podstolego. Oznacza ona, ze "dawnymi obyczajami trwa Rzeczpospolita", inaczej mówiac, ze w reformach nie nalezy isc za daleko, a tradycja i doswiadczenie przeszlosci stanowi trwala wartosc kultury. Twórczosc Krasickiego obejmuje poematy heroikomiczne, epos, satyry, bajki, listy poetyckie, komedie, powiesci, wiersze, rozprawy o tresci moralno-filozoficznej i estetycznej. Ale w tym bogactwie i w tej róznorodno-sci wyczuwa sie jednolity pion duchowy wyznawcy ideologii oswiecenia. Jako satyryk, bajkopisarz i powiesciopisarz czul sie wychowawca spoleczenstwa, wskazujac i krytykujac zjawiska ujemne, ale kreujac takze wzory pozytywne. Szerzyl filozofie "zlotego srodka", upatrujac w umiarkowaniu i w skromnosci cnoty godne pochwaly. Uwydatnial wartosc pracy, uczciwosci i rozsadku. Walczyl z ciemnota, gdziekolwiek sie ona objawila. Podstawowe cechy twórczosci Krasickiego: trafnosc obserwacji, jasnosc i precyzja jezyka, mistrzostwo w zamykaniu wazkich tresci w aforystycznym skrócie oraz w operowaniu dowci-pem, ironia, kpina, parodia, znakomicie przystawaly do przyjetej przez poete koncepcji literatury jako narzedzia spolecznej edukacji. Bo przeciez jako pisarz byl tez Krasicki przede wszystkim wychowawca.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"