Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

Historia gospodarcza I. PERIODYZACJA ROZWOJU GOSPODARCZEGO ŚWIATA 1. Wspólnota pierwotna 2. Niewolnictwo ok. V w. n.e. 3. Kształtowanie się i utrwalanie stosunków feudalnych VI-X w. 4. Feudalizm klasyczny X-XIII w. 5. Kryzys feudalizmu w Europie XIV-XVI w. 6. Kształtowanie się stosunków kapitalistycznych, XVI-poł. XVIII w. 7. Kapitalizm wolnokonkurencyjny poł. XVIII w.- ok. 1970r. 8. Kapitalizm monopolistyczny 1873 - 1918 9. Kryzys oraz wzrost interwencjonizmu państwowego w życie gospodarcze 1918-1939. Rozwój gospodarki radzieckiej. 10. Druga wojna światowa 1939-1945 11. Okres odbudowy i przeobrażeń społeczno-gospodarczych w gospodarce światowej 1945-1975. Przejście do kapitalizmu państwowo-monopolistycznego. Wzrost znaczenia Związku Radzieckiego i ukształtowanie się krajów demokracji ludowej. Rozpad systemu kolonialnego i rozwój gospodarczy państw Afryki i Azji. II rewolucja przemysłowa. II. PERIODYZACJA ROZWOJU GOSPODARCZEGO POLSKI 1. Wspólnota pierwotna do VII w. n.e. 2. Feudalizm VII-XVIII w. a. wczesny feudalizm VII-XII w., b. rozkwit feudalizmu. Gospodarka czynszowa XIII-poł. XV w., c. rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej od poł. XV do poł. XVII w., d. kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i upadek gospodarczy Polski od poł. XVII do XVIII w. 3. Kształtowanie się gospodarki kapitalistycznej od końca XVIII do poł. XIX w. 4. Kapitalizm poł. XIX w. - 1939r. a. kapitalizm na ziemiach polskich od II poł. XIX w. do końca I wojny światowej, b. kapitalizm w okresie gospodarki polskiej1918-1939 5. Gospodarka w okresie II wojny światowej. 6. Rozwój gospodarczy Polski Ludowej 1945-1975. a. kształtowanie się nowego systemu gospodarczego i odbudowa gospodarcza Polski 1945-1949, b. pierwsza faza industrializacji 1950-1970. Budowa podstaw przemysłu, c. druga faza industrializacji i jej skutki w latach 1971-1975. Dysproporcje, d. specyficzne cechy rozwoju gospodarczego Polski Ludowej. III. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FEUDALIZMU 1.Istota feudalizmu. Poglądy a. marksistowski, b. tradycyjny - historyków gospodarki, c. tzw. feudalizm agrarny. 2. Ewolucja stosunków feudalnych: wczesny, rozwinięty, kryzys oraz jego różnorodność form w różnych społeczeństwach. 3. Spory o konieczność występowania feudalizmu a. feudalizm klasyczny, b. feudalizm rozszerzony: powszechny, pierwotny, wtórny. 4. Typy własności ziemi i jej struktura a. własność pełna: alodium, folwark, b. własność podzielona: ziemia chłopska, c. własność gminna. Serwituty d. własność królewska, rycerska, kościelna 5. Formy zależności chłopów a. zależność gruntowa i jej wyraz: renta gruntowa, b. zależność osobista i jej główny wyraz: przywiązanie do ziemi, c. zależność sądownicza i jej wyraz: prawo sądzenia poddanych przez pana. IV. GOSPODARKA FEUDALNA W POLSCE VII - POŁ. XVIII W. 1. Kształtowanie się i utrwalanie stosunków feudalnych VII-XII w. 2. Rozwój stosunków feudalnych w XII-poł. XV w. a. kolonizacja na prawie niemieckim, b. rozwój gospodarki czynszowej, c. rozwój miast, rzemiosła i handlu. 3. Rozwój gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej od poł. XV w. do poł. XVII w. a. istota systemu gospodarki folwarczno -pańszczyźnianej: wzrost obszaru ziemi folwarcznej i produkcji rolnej, pańszczyzna głównym źródłem siły roboczej, poddaństwo chłopów i renta odrobkowa, gospodarowanie oparte na zasadzie: jak najniższe wydatki na produkcję i maksymalne wydatki na konsumpcję b. osłabienie władzy królewskiej i wzrost wpływów szlachty, c. czynniki rozwoju folwarku pańszczyźnianego: koniunktura na rynku zewnętrznym i wewnętrznym, rozwój ludności, rozwój rzemiosła, handlu, miast, rewolucja cen w Europie. 4. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i jego przyczyny, poł. XVII - poł. XVIII w. a. sprzeczność między wysokotowarowym gospodarstwem folwarku a naturalną gospodarką chłopską dominacja przy podziale dochodu folwarku wydatków na luksusową konsumpcję i ograniczenie wydatków na inwestycje. b. sprzeczność interesu szlachty i chłopów: ograniczenie praw użytkowych chłopa, mała dbałość chłopa o własne gospodarstwo, ograniczony kontakt gospodarki chłopskiej z rynkiem, miastem i rzemiosłem. c. wzrost obszarów „pustych”, mała wydajność gleby, zły stan zabudowań wiejskich, d. bierność i opór chłopa, zbiegostwo, walka klasowa chłopów, e. wzrost kosztów produkcji folwarku: powiększenie personelu nadzorczego, dodatkowe koszty uzupełniające, f. czynniki zewnętrzne: rozwój intensywnego rolnictwa zachodnioeuropejskiego i spadek koniunktury na zboże polskie, wzrost eksportu zboża przez Rosję, trudności wynikające z wojen, zniszczenia, rekwizycje. V. DUALIZM GOSPODARCZY W EUROPIE - POŁ. XV-XVII W. 1. Wzrost koniunktury gospodarczej w Europie zachodniej. a. rozwój ludności oraz zmiany w jej strukturze społeczno-zawodowej, b. ekspansja kolonialna Europy i jej znaczenie, c. rozwój miast, handlu, rzemiosła, d. rozwój systemu pieniężnego i rewolucja cen, e. wzrost popytu i cen na artykuły rolne. 2. Różnicowanie się dróg rozwoju gospodarczego Europy zachodniej i wschodniej a. odmienność kształtowania się stosunków w rolnictwie - dualizm agrarny, b. odmienność zmian w strukturze produkcji i strukturze społeczno-zawodowej, c. odmienność struktury eksportu i importu. 3. Przyczyny dualizmu agrarnego a. zmiany w rolnictwie zachodnioeuropejskim - zmiany gospodarki czynszowej oraz renty pieniężnej jako głównej formy świadczeń feudalnych, - towarowy charakter produkcji rolnej oraz jej specjalizacja, - rozwarstwienie wsi, powstanie gospodarstw dochodowych, upadek słabszych, - kurczenie się ziem uprawianych przez feudała oraz rozwój systemu dzierżawy ziemi w zamian za rentę pieniężną, - rozszerzenie praw do własności ziemi użytkowanej przez chłopów, - stopniowe zanikanie poddaństwa osobistego chłopów, np. prawo opuszczania wsi, zależność od sądów powszechnych. b. utrzymanie w przeobrażonej formie stosunków feudalnych w rolnictwie Europy wschodniej. Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, - powiększenie obszaru ziemi uprawianego przez feudała i produkcji rolnej, - renta odrobkowa główną formą świadczeń feudalnych, - poddaństwo osobiste: zakaz opuszczania wsi przez chłopa, prawo sądzenia chłopa przez pana, - gospodarowanie folwarku oparte na zasadzie: niskie wydatki na inwestycje a wysokie na konsumpcję i aparat nadzoru, - gospodarstwo chłopskie sprowadzone do funkcji działki wyżywieniowej, reprodukcji siły roboczej i inwentarza. 4. Zmiany w strukturze produkcji i strukturze społeczno-zawodowej a. Europa Zachodnia - wzrost produkcji rolnej, a szczególnie hodowlanej, - wzrost popytu na zboże, - powiększenie się udziału ludności miejskiej i pozarolniczej, - rozwój zatrudnienia w rzemiośle, budownictwie, marynarce i handlu, b. Europa Wschodnia - dominacja produkcji zboża w folwarku pańszczyźnianym o charakterze ekstensywnym, - wzrost nadwyżek zboża poprzez ograniczenie konsumpcji chłopa, - struktura produkcji podporządkowana rynkowi zewnętrznemu i dużym miastom, - ograniczenie władzy centralnej oraz wzrost wpływów szlachty: poddaństwo chłopów, przywileje celne i handlowe, eliminowanie z handlu mieszczaństwa, - naturalizacja dóbr szlacheckich: rozwój manufaktur szlacheckich, 5. Odmienność struktury eksportu i importu a. Europa Zachodnia - dominacja w eksporcie towarów przemysłowych, orientalnych, kolonialnych, charakteryzujących się dużym nakładem pracy i kapitału. Import z Europy Wschodniej towarów tanich i masowych, b. Europa Zachodnia - dominacja w eksporcie towarów żywnościowych i surowcowych charakteryzujących się niskim stopniem przetworzenia i nakładów kapitałowych. Import z Europy zachodniej towarów drogich i rzadkich, c. nieekwiwalentność wymiany między Europą Wschodnią a Zachodnią - niekorzystne terms of trade, d. dodatni bilans handlowy Europy wschodniej. Rola kruszców w wyrównywaniu ujemnego bilansu handlowego Europy zachodniej. VI. KSZTAŁTOWANIE SIĘ STOSUNKÓW KAPITALI- STYCZNYCH W EUROPIE OD XVI DO POŁ. XVIII W. 1. Ogólna charakterystyka przemian społeczeństwa w XV-XVI w. a. zmiany w świadomości społecznej, b. wzrost znaczenia pieniądza i jego funkcja w przemianach społecznych. 2. Warunki i etapy rozwoju kapitalistycznego sposobu produkcji a. ożywiony rozwój handlu - ekspansja kolonialna krajów zachodnioeuropejskich i wysokie zyski na rynku zewnętrznym, - napływ kruszców i rewolucja cen, - wzmożone obroty między Europą Wschodnią a Zachodnią, - nowe formy organizacji handlu: gildie kupieckie, kompanie handlowe, - zmiany głównych szlaków handlowych. Rozwój głównych miast handlowych w Europie, b. proces akumulacji pierwotnej - akumulacja pierwotna jako okres historyczny oraz jako proces ekonomiczny, - źródła akumulacji pierwotnej w Europie: zmiany w strukturze agrarnej, handel z koloniami, pożyczki, podatki, - powstanie banków i ich funkcje, - funkcje giełdy pieniężnej, c. techniczno-ekonomiczne i organizacyjne stadia rozwoju przemysłu - łączenie się kapitału handlowego z produkcją; skup, nakład, - rozkład rzemiosła cechowego i rozwój produkcji pozacechowej, - manufaktura scentralizowana i zdecentralizowana, - rewolucja techniczna i powstanie fabryk, - symbioza kapitału przemysłowego i bankowego. VII. KAPITALIZM WOLNOKONKURENCYJNY OD POŁ. XVIII DO OK. 1870 R. 1. Cechy kapitalistycznego sposobu produkcji a. prywatna własność środków produkcji, b. powszechność produkcji towarowej i pieniądza, c. podstawowym celem staje się zysk, d. siła robocza staje się towarem. Przymus pozaekonomiczny zastąpiony zostaje przymusem ekonomicznym, 2. Charakterystyka kapitalizmu wolnokonkurencyjnego a. przyśpieszenie rozwoju sił wytwórczych - dynamiczny rozwój ludności i zmiany w jej strukturze społeczno-zawodowej, - rewolucja przemysłowa w Anglii i na kontynencie europejskim, - rewolucja agrarna, - wzrost akumulacji i produkcji, b. różnicowanie się społeczeństwa - zmiana społeczeństwa stanowego w społeczeństwo klasowe, c. dominacja zasad liberalnych - wolność osobista jednostki, - formalna równość praw, - liberalizm gospodarczy i polityka wolnego handlu, d. ekspansja kolonialna pod wpływem rozwoju przemysłu - rozpad wcześniejszych systemów kolonialnych i zwycięstwo tendencji liberalnych, - dominacja kolonializmu angielskiego, e. wzrost znaczenia banków w życiu gospodarczym, f. rozwój systemu pieniężnego - złoto wyłącznym środkiem wypłat w stosunkach międzynarodowych. 3. Rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych do 1870 a. przyczyny i skutki wojny secesyjnej. VIII. REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA. PROCES INDUSTRIALIZACJI. 1. Pojęcie rewolucji przemysłowej i przewrotu technicznego, industrializacji, wzrostu gospodarczego, rozwoju gospodarczego. Zakres występowania rewolucji przemysłowej a. zmiany techniczne - wielkość innowacji technicznych w przemyśle włókienniczym, hutniczym i metalowym, np. maszyna parowa, - konieczność systematycznej pracy robotnika w fabryce, - komplementarność poszczególnych gałęzi przemysłu, - etapowość przewrotu technicznego, - rozwój infrastruktury ekonomicznej i społecznej, b. zmiany ekonomiczne - nowa organizacja produkcji. Zmiana funkcji przedsiębiorstwa i zasada kalkulacji, - wzrost wydajności pracy, obniżka kosztów jednostkowych, masowość produkcji, - przemysł źródłem akumulacji, c. zmiany w strukturze społecznej - zerwanie przez robotnika kontaktu z ziemią, - urbanizacja, powstanie skupisk robotników wokół fabryk, d. rozwój przemysłu w układzie przestrzennym - terytorialna koncentracja produkcji, - przesłanki lokalizacji przemysłu, - zjawisko nierównomierności pod względem rozwoju przemysłu. 2. Warunki społeczno-ekonomiczne do uprzemysłowienia a. przekształcenie struktury społecznej, b. głębokie przemiany w rolnictwie, c. akumulacja pierwotna, d. rozwój rynku wewnętrznego i zewnętrznego. 3. Typy procesów industrializacji a. zachodnioeuropejski: Anglia, Francja, Stany Zjednoczone (i inne), b. wschodnioeuropejski: Niemcy, Japonia, Włochy, Rosja, ziemie polskie, c. krajów rozwijających się (kolonialny), d. socjalistyczny: ZSRR, Polska i inne kraje demokracji ludowej. 4. Charakterystyka warunków uprzemysłowienia w zachodnioeuropejskim typie industrializacji a. przekształcenie struktury społecznej - zniesienie poddaństwa osobistego i odpływ ludności ze wsi. Proces grodzeń i jego skutki społeczne. - zniesienie monopolu cechu i przywilejów handlowych, wolny wybór zawodu, - powstanie klasy robotniczej i wzrost jej mobilności, - kształtowanie się burżuazji b. przemiany w rolnictwie - towarowy charakter gospodarki rolnej: specjalizacja, - zmiany struktury agrarnej, grodzenia, - system dzierżaw nową formą użytkowania ziemi, - intensywność rolnictwa: spadek pracujących w rolnictwie i wzrost technicznego uzbrojenia pracy, c. proces akumulacji pierwotnej (patrz R. VI, p.2b) d. rozwój rynku wewnętrznego i zewnętrznego, - rozszerzenie wpływów na rynkach kolonialnych, - wzrost zapotrzebowania na towary przemysłowe na rynku wewnętrznym. 5. Charakterystyka warunków do uprzemysłowienia we wschodnioeuropejskim typie a. przemiana struktury społecznej ograniczona, - poddaństwo osobista, słaby rozwój miast i mieszczaństwa, symbioza burżuazji z panującym ustrojem, b. powolny rozwój rolnictwa (patrz R. IV p.3-4), c. krótki okres akumulacji pierwotnej koniec XVIII do poł. XIX w. - dominacja wewnętrznych źródeł, d. wielosektorowość rynku - rynek drobnotowarowy chłopski, - rynek towarów przemysłowych, - rynek zewnętrzny: dominacja eksportu towarów surowcowych i zboża, e. wpływ państwa na tworzenie warunków do uprzemysłowienia w zakresie przemiany struktury społecznej, zmiany w rolnictwie, wzrost akumulacji, rozszerzenie rynków zbytu i rozwój infrastruktury. 6. Cechy industrializacji w poszczególnych krajach a. typu zachodnioeuropejskiego - dominacja innowacji technicznych własnych. Częściowo sprowadzanych, jak np. Francja, USA, - rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój infrastruktury, - w okresie rewolucji przemysłowej wystąpiło względne zubożenie klasy robotniczej, - kolejność przewrotu technicznego; najpierw w przemyśle lekkim, a następnie w ciężkim, b. typu wschodnioeuropejskiego - dominacja techniki naśladowanej - sprawdzanej, - rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój infrastruktury, - podniesienie się poziomu życia, - kolejność przewrotu technicznego; najpierw przewrót w przemyśle ciężkim, a następnie w lekkim bądź równocześnie. IX. ROZWÓJ KAPITALISTYCZNEGO ROLNICTWA. REWOLUCJA AGRARNA XVIII-POŁ. XIX 1. Istota rewolucji agrarnej a. przewrót techniczny - przejście od trójpolówki do płodozmianu (likwidacja ugorów), - zastosowanie nowych narzędzi i maszyn (mechanizacja), - intensywne nawożenie i zabiegi melioracyjne, - doskonalenie gospodarki roślinnej (nowe uprawy, wydajniejsze odmiany roślin), - doskonalenie hodowli, nowe odmiany i rasy, poprawa techniki żywienia zwierząt, system oborowy hodowli, - uprzemysłowienie rolnictwa b. przeobrażenia społeczne rolnictwa - ostateczny rozkład stosunków feudalnych (usamodzielnienie się drobnych wytwórców), - spadek ludności utrzymującej się z rolnictwa. 2. Dwie drogi rozwoju stosunków kapitalistycznych w rolnictwie a. droga pruska (kraje Europy Wschodniej) - stopniowe przekształcenie się folwarków w gospodarstwa kapitalistyczne, - zmiany w rolnictwie pod wpływem zarządzeń odgórnych, połowiczność zmian, b. droga amerykańska (Stany Zjednoczone, Francja) - rozwój gospodarki farmerskiej i chłopskiej podstawą przejścia do gospodarki kapitalistycznej, - rewolucyjny charakter przemian, 3. Typy rolnictwa kapitalistycznego a. intensywne rolnictwo mieszane roślinno-hodowlane (Holandia, Anglia) - duże nakłady pracy i kapitału na jednostkę ziemi, - duża wydajność z 1 ha ziemi, - wysoka wartość ziemi, b. ekstensywne rolnictwo towarowe (Stany Zjednoczone, Kanada, Rosja) - dominacja jednej uprawy lub hodowli, - mała wydajność ziemi i wysoka wydajność pracy, - wysoki stopień mechanizacji wobec małej liczebności siły roboczej, - niskie nakłady na 1 ha, - niska cena ziemi, - taniość produkcji. c. rolnictwo plantacyjne (Ameryka Środkowa i Południowa, niektóre azjatyckie i afrykańskie kraje podzwrotnikowe), - dominacja upraw przeznaczonych na eksport, - rolnictwo wyspecjalizowane, monokulturowe, - oparcie się o pracę przymusową lub nisko opłacaną. X. KSZTAŁTOWANIE SIĘ GOSPODARKI KAPITALISTY- CZNEJ NA ZIEMIACH POLSKICH II POŁ. XVIII DO POŁ. XIX 1. Wpływ rozbiorów na rozwój gospodarczy a. rozbicie jedności gospodarczej ziem polskich, b. ograniczenie przepływu towarów, kapitału i siły roboczej między zaborami, c. podporządkowanie rozwoju gospodarczego poszczególnych ziem polskich celom polityki gospodarczej państw zaborczych - zmiana funkcji poszczególnych ziem polskich, - odmienna polityka celna i inwestycyjna, - zahamowanie rozwoju rynku narodowego, - odrębność systemu transportowego, prawnego, walutowego, itp., - dysproporcje w rozwoju gospodarczym ziem polskich. 2. Wzrost zaludnienia ziem polskich. 3. Zmiany w strukturze społecznej a. wzrost znaczenia mieszczaństwa i wyodrębnienie się burżuazji, b. przełamanie szlacheckiego monopolu władania ziemią, c. wzrost mobilności zawodowej ludności - zniesienie poddaństwa osobistego w 1807 r. - migracja ludności. 4. Proces akumulacji pierwotnej a. wpływ państwa na tworzenie warunków do akumulacji, b. krótki okres akumulacji, c. dominacja wewnętrznych źródeł akumulacji - kształtowanie się rynku światowego, - rozwój rynku wewnętrznego: Rosja, Niemcy, Włochy, Szwajcaria, Austro-Węgry, c. nawrót do protekcjonizmu w warunkach liberalizmu ekonomicznego. Neoprotekcjonizm ostatnich 25 lat XIX w.: Stany Zjednoczone, Rosja, Niemcy, Japonia. 3. Koncentracja i centralizacja kapitału i produkcji a. koncentracja pionowa i pozioma, b. spółki akcyjne, c. porozumienia monopolowe; kartel, syndykat, koncern, trust, 4. Postęp techniczny w tzw. nowych gałęziach przemysłu. Wzrost produkcji a. w hutnictwie system wytopu surówki żelaza Martina-Siemensa, b. w przemyśle chemicznym: rozpoczęcie produkcji celulozy, nitrogliceryny, nawozów sztucznych, związków syntetycznych - soda, kauczuk syntetyczny, barwniki, c. w dziedzinie energii: silnik elektryczny, silnik benzynowy, d. w procesie organizacji produkcji: system Fredricka Taylora, Henry Forda. 5. Kryzys jako organiczna część gospodarki kapitalistycznej a. przyczyny ekonomiczne kryzysów, b. cykliczność rozwoju gospodarczego. Od lat dwudziestych w Anglii, następnie 1837, 1846, 1857, 1866, 1873, 1882, 1890, 1900, 1907, c. kryzys światowy 1873 r i jego skutki. Monopolizacja. 6. Eksport kapitałów krajów wysoko rozwiniętych do krajów słabo rozwiniętych a. przyczyny: monopolizacja gospodarki, sprzeczność w akumulacji kapitału, tzn. nadmiar kapitału w stosunku do możliwości lokalizacji w gospodarce, nierównomierność rozwoju gospodarczego krajów, b. formy eksportu kapitałów: w zależności od tego, kto jest właścicielem, w zależności od lokaty kapitału, w zależności od tego, czy forma rzeczowa, czy pieniężna. 7. Zmiany w systemie bankowym i powstanie kapitału finansowego a. koncentracja banków i kapitału bankowego, b. zmiany funkcji emisyjnej i rozliczeniowej na funkcje: udzielanie kredytu długoterminowego, finansowania inwestycji, kupowania i sprzedawania akcji wartościowych, gromadzenia kapitałów, c. łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie kapitału finansowego, d. zmiany systemu rozliczeń opartego na bimetalizmie na system walutowy oparty na monometalizmie złota, tzn. walucie wymienialnej na złoto. 8. Postęp techniczny i agrotechniczny w rolnictwie europejskim oraz kryzys agrarny 1873-1896. XIV. GOSPODARKA KAPITALISTYCZNA NA ZIEMIACH POLSKICH II POŁ. XIX DO 1918 R. 1. Koniec feudalizmu i dominacja formacji kapitalistycznej a. uwłaszczenie i jego skutki - dominacja prywatnej własności ziemi, - rozwarstwienie wsi i powstanie rynku pracy najemnej, - rozwój produkcji towarowej i pieniądza, b. rewolucja przemysłowa (patrz R.VIII, p.6b; XII, p.2) - Śląsk 1850-1870, - Królestwo Polskie 1876-1890, - przejawy rewolucji technicznej w Galicji 1890-1914, - wykształcenie się okręgów przemysłowych, c. rozwój rynku wewnętrznego, d. rozwój rolnictwa kapitalistycznego (patrz R.XI, p.4) - zmiany w strukturze agrarnej, - wzrost produkcji roślinnej i hodowlanej, - zmiany agrotechniczne. 2. Zmiany w strukturze gospodarczej ziem polskich. Górny Śląsk a. wzrost produkcji, postęp techniczny, b. proces koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału - wzrost produkcji i zatrudnienia oraz spadek liczby przedsiębiorstw, - zmiany w strukturze własności: ograniczenie własności państwowej i dominacja własności przemysłowców-magnatów, - przekształcenie się magnackich przedsiębiorstw wielozakładowych w spółki akcyjne, kartele, koncerny, - dominacja porozumień monopolowych: trust Śląska, Spółka Akcyjna dla Górnictwa i Hutnictwa cynku 1872 r., kartel Górnośląska Konwencja Węglowa 1898 r., koncern Zjednoczone Huty Królewska i Laura, - dyskryminacyjna polityka Niemiec wobec przemysłu śląskiego i spadek pozycji Górnego Śląska w przemyśle niemieckim, c. koncentracja banków i kapitału bankowego. Spółki akcyjne - rozkwit kredytu długoterminowego, kupowanie i sprzedawanie akcji, - łączenie się kapitału bankowego z przemysłowym i powstanie kapitału finansowego powiązanego z bankami berlińskimi, d. dominacja przemysłu Górnego Śląska nad przemysłem pozostałych ziem zaboru pruskiego. Królestwo Polskie a. wzrost produkcji i postęp techniczny, b. proces koncentracji i centralizacji produkcji i kapitału - spółki akcyjne w górnictwie węgla, hutnictwie i przemyśle włókienniczym: ogółem w końcu XIX w. skupiały ok. połowę produkcji i zatrudnienia, - porozumienia monopolowe: kartel cukrowniczy 1881, kartel przędzalniczy 1901, kartel węglowy 1890, ogólnorosyjski syndykat „Prodameta”. Koncern przędzalniczy Scheiblera, trust Towarzystwo Sosnowieckie Kopalń Węgla Hut i Żelaza, c. koncentracja kapitału bankowego. Spółki akcyjne - łączenie się kapitału bankowego z kapitałem przemysłowym. Bank Handlowy w Łodzi związany z kapitałem Scheiblera; Bank Dyskontowy w Warszawie związany z Towarzystwem Lilpopa, Rau i Löwenstein; Bank Handlowy w Warszawie z udziałem w przemyśle Rosji, d. silny związek z kapitałem zachodnim oraz rynkiem rosyjskim. 3. Napływ kapitału obcego do przemysłu ziem polskich i Polski (patrz R.XIII, p.6). a. etapy napływu - od poł. XIX do ok. 1880 r. - od 1880 do 1914 r. - od 1918 do 1939 (patrz R.XVII), b. struktura kapitałów obcych 1900 r., - w Królestwie Polskim ok. 40% kapitału przemysłowego: głównie w górnictwie i hutnictwie, - w kapitale obcym dominował kapitał francusko-belgijski ok. 68% oraz niemiecki 25%, c. znaczenie kapitału obcego - finansowanie uprzemysłowienia ziem polskich, - opanowanie przemysłu nowoczesnego i wysoce rentownego, - opanowanie największych przedsiębiorstw. 4. Rozwój handlu i transportu na ziemiach polskich. 5. Nierównomierność rozwoju gospodarczego ziem polskich i jej skutki a. odmienność struktury gospodarczej - dominacja przemysłu ciężkiego Górnego Śląska nad pozostałymi przemysłami zaboru pruskiego, - dominacja przemysłu lekkiego nad przemysłem ciężkim w Królestwie b. dysproporcje w uprzemysłowieniu, c. ekonomiczne przyczyny migracji ludności w poszczególnych zaborach i jej kierunki. 6. Gospodarka ziem polskich w czasie I wojny światowej. XV. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARKI ŚWIATOWEJ 1918-1939 1. Polityczne i społeczno-gospodarcze skutki I wojny światowej a. powstanie nowych państw w Europie, b. odbudowa gospodarcza, c. spłaty zadłużenia i odszkodowań przez Niemcy oraz inne kraje Europy - przejęcie zobowiązań po zaborach przez niektóre państwa środkowej Europy, - spłata zadłużenia Rosji przez ZSRR. Konferencja W Hadze 1922 r., d. zmiana układu sił ekonomicznych na świecie - spadek znaczenia Niemiec, - spadek znaczenia Anglii: eksport Anglii zaledwie 50% wartości z 1913r. - spadek znaczenia Francji: eksport Francji zmniejszył się do 24% wartości za 1913r. - wzrost znaczenia Stanów Zjednoczonych i Japonii. 2. Gospodarka w okresie przezwyciężania skutków wojny 1918-1923 a. wahania koniunktury gospodarczej okres sztucznego ożywienia gospodarczego wynikający z produkcji wojennej 1918-1919, - recesja gospodarcza 1920-1921: Anglia, Stany Zjednoczone, Niemcy, Japonia, - okres ożywienia gospodarczego 1922-1923, b. zmiany w stosunkach walutowych - spadek wartości pieniądza i odejście od waluty złotej, - inflacja w krajach południowych i wschodnich Europy. Skutki zmniejszania kosztów produkcji wyrażonych w walucie stałej, aktywizacja eksportu poprzez premie eksportowe, spekulacja przy wykupywaniu przedsiębiorstw w kraju i za granicą, rozstrój systemów pieniężnych, c. reformy rolne w krajach Europy południowej i wschodniej. Przyczyny: - wadliwa struktura agrarna: koncentracja ziemi w gospodarstwach obszarniczych oraz wzrost liczby gospodarstw małorolnych, - przeludnienie wsi i jej radykalizacja. Problem „ludzi zbędnych”, - zainteresowanie burżuazji zwiększeniem siły nabywczej na rynku drobno- i średniorolnego chłopstwa, likwidacja obszarnictwa obcego narodowościowo w niektórych krajach państwa bałtyckie, Rumunia, Częściowo Czechosłowacja, Jugosławia, - zakres i skuteczność reform rolnych. Zróżnicowanie wysokości odszkodowań za rozparcelowane grunty. 3. Ożywienie i rozkwit gospodarki światowej 1924-1929 a. przejawy stabilizacji gospodarki - stabilizacja waluty Anglii, Stanów Zjednoczonych, państw neutralnych oraz Francji i Włoch. Reformy walutowe i równowaga budżetowa: Austria, Polska, Niemcy, - stabilizacja i rozwój gospodarczy Niemiec: plan Charlesa Dawesa 1924 i Owena Younga 1929 dotyczący rozwiązania problemu spłaty odszkodowań przez Niemcy oraz finansowania przez kapitał amerykański i angielski gospodarki niemieckiej, b. wzrost produkcji i dochodu narodowego - dynamiczny wzrost w krajach wysoko rozwiniętych i zmiany w strukturze Dn: wzrostu udziału przemysłu i usług oraz spadek udziału rolnictwa, - umiarkowany wzrost w krajach rolniczych słabo rozwiniętych i ograniczone zmiany w strukturze Dn: dominacja udziału rolnictwa, c. zmiany w strukturze przemysłu - postęp techniczny w nowych gałęziach przemysłu samochodowego, lotniczego, radiowego, kinematograficznego, chemicznego, automatyzacja produkcji, - postęp technologiczno-ekonomiczny: naukowa organizacja produkcji, standaryzacja elementów produkcji, system potokowy Forda, - zmiany w strukturze produkcji: stabilizacja wydobycia węgla oraz kilkakrotny wzrost wydobycia ropy naftowej, szybki rozwój górnictwa i hutnictwa metali kolorowych, cementu, chemikaliów, - dominujące znaczenie w postępie technicznym i ekonomicznym Stanów Zjednoczonych. W 1925 produkcja Stanów Zjednoczonych równała się łącznej produkcji Anglii, Francji i Niemiec, - koncentracja i monopolizacja w nowych gałęziach przemysłu: powstanie monopoli ponadnarodowych w wydobyciu ropy naftowej, przemyśle elektronicznym i chemicznym, d. wzrost produkcji i zmiany w strukturze produkcji rolnej - szybki wzrost surowcowej produkcji rolnej dla przemysłu (kauczuk, jedwab, bawełna, wełna, cukier) oraz pszenicy i ryżu. Spadek dynamiki produkcji zbóż, - spadek koniunktury na produkty rolne. Spadkowa tendencja cen pszenicy, - przyczyny niskiej elastyczności produkcji rolnej: trudność zmiany struktury produkcji rolnej, sposób wykorzystania majątku trwałego rolnictwa, mała mobilność siły roboczej, uzależnienie od warunków przyrodniczych, reagowanie gospodarstw na spadek cen powiększaniem podaży, e. zmiany w strukturze handlu zagranicznego (patrz R.XV, p.1d) - wzrost obrotów handlowych. W 1929 wielkość obrotów światowych w stosunku do 1914 podwoiła się, - zmniejszył się udział Europy w handlu światowym do ok. 47% w eksporcie i 54% w imporcie światowym. Wzrost udziałów Stanów Zjednoczonych i Japonii. Najwięksi eksporterzy w 1929: Stany Zjednoczone 16,1%, Anglia 10,7%, - w strukturze handlu światowego utrwalił się podział na eksporterów towarów przemysłowych i eksporterów surowców i żywności: kraje eksporterów towarów przemysłowych to: Stany Zjednoczone, Anglia, Francja, Japonia, Austria, Czechosłowacja, Włochy; eksporterów żywności i surowców to: kraje Ameryki Południowej, Azji, Afryki, Europy Południowej, - ograniczenia w rozwoju handlu światowego; większość krajów słabo rozwiniętych stosowało protekcję celną osłabiając własną gospodarkę oraz zmniejszało przywóz, - ekspansja kapitałów Stanów Zjednoczonych, Anglii i innych krajów wyżej rozwiniętych: główne kierunki - Niemcy, Europa środkowa, Ameryka Południowa i domina brytyjskie. 4. Wielki kryzys w gospodarce światowej 1929-1933 (patrz R. XIII, p.5) a. przyczyny kryzysu: dysproporcja między wzrostową tendencją produkcji a malejącą tendencją popytu konsumpcyjnego ludności (John Keynes). W konsekwencji nastąpił spadek produkcji, inwestycji, zatrudnienia, Dn oraz zubożenia szerokich warstw społecznych, b. przejawy kryzysu: znaczne powiększenie się już w 1928 r. zapasów węgla, miedzi, bawełny, cukru itd. Nadprodukcja artykułów rolnych, rozwarcie się nożyc cen na artykuły rolne i przemysłowe 1925-1929 do proporcji 89:100, ograniczenia zakupu dóbr inwestycyjnych przez producentów rolnych i kraje eksporterów żywności, wstrzymanie inwestycji przemysłowych, wzrost bezrobocia i ograniczenie wydatków przez ludność. W X 1929 w Nowym Jorku gwałtowny spadek akcji i lawina bankructw. Wskutek wielostronnych powiązań gospodarczych w następnym roku kryzys ogarnął całą Europę, c. cechy kryzysu: długotrwały, bo trwał w niektórych krajach do 1935, bardzo głęboki, szczególnie w 1932, spadek aktywności gospodarczej. Produkcja świata kapitalistycznego spadła do poziomu z 1908-1909, zakres oddziaływania na wszystkie działy gospodarki objął wszystkie kraje kapitalistyczne, d. kryzys przemysłowy: spadek produkcji światowej w stosunku do 1928 o 35%. W 1932 największy spadek wystąpił w Stanach Zjednoczonych, o 46%, Niemczech o 47%, w Polsce o 46%, w Kanadzie o 42%. Najmniejszy spadek wystąpił w Japonii, o 8%. Spośród gałęzi przemysłowych największy spadek w tzw. nowych gałęziach, np. liczba wyprodukowanych samochodów w Stanach Zjednoczonych zmniejszyła się o 75%. Silniejszy spadek w produkcji dóbr inwestycyjnych niż w produkcji dóbr konsumpcyjnych - tendencje do koncentracji produkcji przemysłowej oraz wzrost wpływów monopoli ponadnarodowych, - mechanizm wychodzenia z kryzysu: wprowadzenie nowych technik i technologii obniżających koszty własne, modernizacja aparatu wytwórczego, szybszy wzrost dóbr inwestycyjnych, wysoki poziom cen monopolowych, - chroniczne bezrobocie: w Stanach Zjednoczonych 25% zatrudnionych, w Niemczech 43% zatrudnionych, e. kryzys rolny - spadek dochodowości rolnictwa. Przyczyny: spadek popytu i cen na produkcję rolną ok. 64%, rozwieranie się nożyc cen na produkty rolne i przemysłowe - ceny na produkty rolne kształtowane na wolnym rynku, natomiast na produkty przemysłowe kształtowane przez politykę usztywniania cen monopolowych, reakcja rolnictwa kapitalistycznego na spadek popytu i cen wzrostem produkcji rolnej - „błędne koło”, - peuperyzacja ludności wiejskiej: spadek konsumpcji, podaż głodowa, - ograniczenie wydatków inwestycyjnych w rolnictwie i uwstecznienie w agrotechnice: zmniejszenie stosowania nawozów sztucznych, np. w 1929-1932 w rolnictwie światowym zmniejszono zużycie superfosfatu o 50%, we Francji o 70%, w Niemczech o 90%, Włoszech o 60%. Zmniejszono wydatki na zakup maszyn rolniczych. W efekcie produkcja tych maszyn spadła w okresie kryzysu o 50% w Danii, o 60% w Szwecji, w Australii o 60%, w Polsce nawet o 98%, - zmiana w strukturze produkcji: zmniejszenie upraw przemysłowych, jak np. buraków, oraz zwiększenie upraw spożywczych, jak np. kartofli, f. ograniczenie wymiany międzynarodowej - spadek wartości obrotów handlowych o 2/3, - dominacja protekcjonizmu celnego: aktywizacja eksportu za pomocą cen dumpingowych - niższych od cen światowych czy krajowych, tendencje autarkiczne i wprowadzanie wysokich ceł ochronnych, zerwanie z zasadą liberalizmu w handlu. Stany Zjednoczone 1930 i Anglia 1931 wprowadziły wysokie cła wwozowe dochodzące do 1/3 wartości sprowadzanego dobra, - pogorszenie się relacji terms of trade dla państw rolniczych i surowcowych. Korzyści eksporterów artykułów przemysłowych, g. załamanie systemów walutowych państw kapitalistycznych: zawieszenie wymienialności pieniądza krajowego na złoto bądź obniżenie pokrycia pieniądza złotem, np. Anglia 1931, Kanada 1931, Stany Zjednoczone 1933, Włochy 1935, Francja 1936. 5. Poprawa koniunktury i wzrost gospodarczej roli państwa 1934-1939 a. rozwój przemysłu: - osiągnięcie w 1937 poziomu produkcji przemysłowej z 1928 szczególnie dynamiczny wzrost produkcji w Japonii, Szwecji, Danii, Norwegii oraz powolny i niższy od przedkryzysowego wzrost w Stanach Zjednoczonych, Francji, Belgii, - kontynuacja zmian strukturalnych w przemyśle z okresu przedkryzysowego. Szybki wzrost tzw. nowych gałęzi - chemicznej, elektrotechnicznej, lotniczej, w Europie przemysłu samochodowego. Wzrost wydobycia ropy naftowej i produkcji energii elektrycznej w hydroelektrowniach, - dalsza koncentracja i monopolizacja głównie w nowych gałęziach przemysłu związanych z postępem naukowym i technicznym, b. rozwój rolnictwa - stopniowa poprawa koniunktury produkcji rolnej: wzrost i utrzymanie się nożyc cen, przekroczenie poziomu produkcji przedkryzysowej podstawowych artykułów żywności i hodowli. Struktura produkcji rolnej wg kontynentów- Europa 30%, Ameryka 25%, Azja 27%, Afryka 4%, Australia i Oceania 3% ogólnej produkcji światowej, - Europa importem żywności i surowców rolnych z Ameryki i dominiów brytyjskich, c. ograniczony rozwój handlu międzynarodowego: wzrost obrotów nie osiągnął rozmiarów sprzed kryzysu, w 1938 40% obrotów w stosunku do 1929. Przyczyny: wzrost projekcjonizmu i spadek możliwości płatniczych krajów rolniczych - supremacja w handlu światowym. Udział poszczególnych państw w obrocie światowym w 1938: Anglia 20%, drugie miejsce Stany Zjednoczone, a następne Niemcy, Francja, Japonia. Wśród państw-eksporterów utrzymała się struktura sprzed kryzysu. Największy udział miały Stany Zjednoczone, a następnie Anglia, Niemcy, Japonia i Kanada, Francja, Belgia, - w strukturze handlu poszczególnych krajów kapitalistycznych utrzymała się następująca struktura: w Europie, Stanach Zjednoczonych i Japonii w eksporcie dominowały wyroby gotowe i półfabrykaty, a w imporcie surowce, d. zmiany na rynku kapitałów - zmiana kierunku przepływów kapitałów; Stany Zjednoczone w 1939 zmieniły się z wierzyciela w dłużnika Europy. Przyczyny polityczne: - wzrost ekspansji kapitałów na obce rynki. W inwestycjach zagranicznych dominacja Anglii, - struktura eksportu kapitału za granice wg krajów: Anglia - głównie w krajach należących do imperium, a tylko 18% w Europie, Stany Zjednoczone głównie w Ameryce, a w Europie 25%, Francja w Afryce i Europie, Japonia głównie w Azji, e. ogólna charakterystyka interwencjonizmu państwowego (patrz R. XIII, p.2) - przejawy interwencjonizmu państwowego w okresach wcześniejszych: merkantylna polityka państwa dla ochrony przemysłu przez politykę ceł i bezpośrednią działalność gospodarczą, polityka neoprotekcjonizmu pod koniec XIX w. - Niemcy i Rosja. Wzmożenie oddziaływania Niemiec i Francji na gospodarkę w czasie I wojny światowej, - przyczyny interwencji państwa w życie gospodarcze: przekonanie, że liberalizm ekonomiczny nie jest w stanie zapewnić samorzutnego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, doświadczenia kryzysu i gospodarki radzieckiej planowego kierowania gospodarką, zwycięstwo poglądu, że tylko rząd jest w stanie przeciwdziałać dysproporcji w gospodarce między wielkością produkcji a możliwościami nabywczymi ludności, konieczność ingerencji państwa w roli mediatora, jako siły trzeciej, w konflikty społeczne, np. między pracodawcami a pracownikami, w niektórych państwach wynikało to z tendencji mocarstwowych i nacjonalistycznych, - teoretyczne założenia interwencji państwa w życie gospodarcze Johna Maynarda Keynesa 1892-1946: stała interwencja państwa w życie gospodarcze w formie pośredniej i bezpośredniej. Interwencja pośrednia mająca na celu powiększenie popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego poprzez interwencję celną, kredytową, bankową, kontrole cen niektórych towarów, zwalczanie bezrobocia. Interwencja bezpośrednia - etatystyczna: wzrost inwestycji publicznych nieprodukcyjnych w dziedzinie infrastruktury, powiększające się zatrudnienie, płace, popyt konsumpcyjny, - praktyka interwencjonizmu państwowego w Stanach Zjednoczonych, 1932, za prezydenta F.D. Roosvelta. Nowy ład: dewaluacja dolara 1933, pomoc dla rolnictwa w formie wypłat odszkodowań za ograniczenie obszaru upraw i żywego inwentarza, kredyty dla rolnictwa, ustawa o uzdrowieniu przemysłu i podjęcie szerokiego frontu robót publicznych 1933, np. zagospodarowanie rzeki Tennesse, korzystniejsze dla robotników umowy zbiorowe i ubezpieczenia emerytalne, - praktyka interwencjonizmu państwowego w państwach faszystowskich. Metoda - ogólne nakręcanie koniunktury gospodarczej przez militaryzację. Niemcy: likwidacja bezrobocia i podniesienie siły nabywczej społeczeństwa przez forsowanie inwestycji w przemyśle zbrojeniowym - budowa autostrad, lotnisk itd Tendencje autarkiczne - rozwój deficytowych w Niemczech produktów, jak benzyna syntetyczna. Aktywizacja rozwoju rolnictwa dla osiągnięcia samowystarczalności - dofinansowanie rolnictwa, zlikwidowanie związków zawodowych i utworzenie Arbeitsfrontu zrzeszającego robotników i kapitalistów. Japonia: ekspansja Japonii w Azji - program „Wielkiej Azji”. Przyczyny: opanowanie rynków zbytu i źródeł surowców Azji oraz spadek handlu zagranicznego. Państwo rozwijało intensywnie przemysł zbrojeniowy, zwiększyło kontrole handlu i finansów, organizowało eksploatację terenów podbitych. Racjonalizacja produkcji przez 5-letni plan gospodarczy. Symbioza interesów państwa i monopoli. Włochy: daleko posunięta autarkia, ingerencja państwa przez system korporacyjny. Rada korporacyjna, 1930, ograniczała swobodę kapitału i pracy, wprowadzała obowiązkowe rozjemstwo, stworzono jedną organizację dla robotników i pracodawców. Podstawowe zadanie - planowanie i kierowanie życiem gospodarczym. Polityka etatystyczna. Militaryzacja gospodarki i podporządkowanie jej ekspansji zagranicznej, np. Abisynia, Libia. XVI. TENDENCJE ROZWOJU GOSPODARCZEGO POLSKI 1918-1939 1. Warunki rozwoju gospodarczego Polski a. zróżnicowanie poziomu gospodarczego poszczególnych części terytorium Polski - wyższy poziom gospodarki i bardziej rozwinięta struktura w części zachodniej oraz zacofanie gospodarki w części wschodniej i południowo-wschodniej, b. odbudowa ze zniszczeń wojennych, np. w wyniku działań wojennych na obszarze Polski uległo zniszczeniu 40% budynków w miastach, c. kształtowanie się systemu społeczno-politycznego państwa. Uchwalenie w 1921 konstytucji burżuazyjno-demokratycznej, d. konieczność integracji - społecznej: wg spisu ludności z 1921 ludność polska stanowiła 69,2% ogółu ludności. Duże zróżnicowanie pod względem majątkowym, kulturalnym i cywilizacyjnym poszczególnych klas i warstw społecznych, - terytorialne: walka o granice państwa, ostateczne ustalenie granic na Śląsku w 1921, na wschodzie 1921, a na południowym wschodzie dopiero w 1923. Kształtowanie systemu komunikacyjnego, systemu prawnego, systemu pieniężnego i podatkowego, e. strukturalne cechy kapitalizmu w Polsce - wadliwa struktura agrarna charakteryzująca się dominacją obszarników we władaniu ziemią oraz ogromna ilość drobnych gospodarstw chłopskich (patrz R.XVII). - nikłość kapitału rodzinnego i słabość banków „kapitalizm bez kapitału” (patrz R.XVIII), 2. Odbudowa gospodarcza 1918-1923 a. wzrost produkcji przemysłowej, napływ kapitałów obcych. Koniunktura inflacyjna, b. reforma rolna 1920 (patrz R.XVIII p.4-5) c. przejawy i przyczyny inflacji: gospodarka wojenna - ok. 50% wydatków budżetowych przeznaczono na potrzeby armii, słabość kapitału wewnętrznego, spłata długów zagranicznych, rosnący deficyt budżetowy, w którym wydatki były 3-krotnie wyższe od wpływów, deficytowość przedsiębiorstw państwowych, np. kolei, - polityka inflacyjna rządu: druk marek polskich podstawowym źródłem dochodów budżetu. W 1923 1 dolar amerykański równał się 6 milionom marek polskich. Inflacja ożywiła działalność inwestycyjną, obniżyła koszty produkcji i podniosła konkurencyjność na rynkach zewnętrznych. Inflacja przejęła funkcję systemu podatkowego - spadek wartości pieniądza był większy niż wzrost płac nominalnych. Ten swoisty podatek stanowił 3/4 wpływów budżetowych, w tym 40% spadło na masy pracujące. Ceny w Polsce w przeliczeniu na walutę wymienialną były niskie, co dawało eksporterom premię eksportową i hamowało import. Spadek płacy realnej i wzrost walki klasowej, szczególnie w 1923 r. 3. Przejawy stabilizacji gospodarczej 1924-1925 a. stabilizacja w gospodarce kapitalistycznej na świecie (patrz R.XV, p.3) b. reforma skarbowa 1924: powołanie Banku Polskiego, wprowadzenie nowej waluty „złoty polski” w relacji 1 dol. - 5,18 zł. Plan stabilizacji waluty: oszczędności budżetowe, wprowadzenie progresywnego podatku majątkowego w walucie wymienialnej - frankach szwajcarskich - „sięgnięcie do kieszeni kapitalistów”, interwencja giełdowa - wyprzedaż dolarów i funtów za marki polskie. Zniesienie dopłat do kolei. Osiągnięcie równowagi budżetowej, c. pożyczki stabilizacyjne kapitału włoskiego, szwedzkiego i amerykańskiego, d. reforma rolna 1925r. (patrz R.XVIII, p.4-5) e. pogorszenie się koniunktury gospodarczej. Przyczyny: spadek wytwórczości przemysłowej i zatrudnienia w wyniku likwidacji premii eksportowej, wojna celna między Polską a Niemcami, ujemny bilans płatniczy, spadek wpływów budżetowych od kapitalistów do 20% z tytułu podatku majątkowego, f. poprawa koniunktury: otwarcie rynku skandynawskiego dla węgla i dodatni bilans płatniczy, spadek kursu złotego do dolara i wprowadzenie premii eksportowej. 4. Ożywienie gospodarki polskiej 1926-1929 a. ożywienie gospodarki polskiej pod wpływem prosperity gospodarki kapitalistycznej (patrz R.XV, p.3) b. wzrost produkcji przemysłowej i eksportu, inwestycji - przejawy postępu technicznego: opracowanie przez Stefana Bryłę metod spawania wielkich konstrukcji metalowych, uruchomienie na licencji FIATA produkcji polskiego samochodu, 1926r. - modernizacja przemysłu, - budowa portu w Gdynii 1925, fabryki nawozów w Mościcach, budowa magistrali węglowej Górny Śląsk - Gdynia, - wśród inwestycji nieprodukcyjnych dużą rolę odgrywało budownictwo domów mieszkalnych i administracyjnych, - spadek zatrudnienia i wzrost płac realnych, c. napływ kapitałów obcych (patrz R.XVII), d. proces koncentracji: w latach 1926-1929 liczba karteli wzrosła z 53 do 133. W 1939 kartele kontrolowały 40% produkcji przemysłowej kraju. Przyczyny: dążenie do przyciągnięcia kapitału zagranicznego oraz powiększania eksportu. Największe monopole w przemyśle ciężkim. Wspólnota Interesów Górniczo-Hutniczych - koncern powstały z połączenia dawnej Katowickiej Spółki Akcyjnej dla Górnictwa i Hutnictwa i Zjednoczonych Hut Królewska i Laura skupiających 20% wydobycia węgla i 50% produkcji żelaza i stali. Syndykat Polskich Hut Żelaznych opanował 100% produkcji hutniczej, kartel cementowy opanował 87% produkcji cementu, kartel cukrowniczy opanował 90% produkcji cukru, e. ożywienie w rolnictwie: realizacja reformy rolnej, korzystne ceny na produkty rolne i wzrost dochodów gospodarstw wiejskich, zaciągnięcie kredytów inwestycyjnych i powiększenie wydatków na zakup ziemi. Emigracja zarobkowa. 5. Wielki kryzys gospodarczy 1929-1935 a. przyczyny kryzysu (patrz R.XV p.4a), b. kartelizacja w gospodarce i podporządkowanie licznych przedsiębiorstw kapitałowi zagranicznemu - błędna polityka rządu przejawiająca się w obstawaniu przy istniejącym parytecie pieniądza. Polityka deflacyjna zamiast łagodnej inflacji, - wadliwa struktura agrarna i przeludnienie wsi (patrz R.XVIII p.4), b. specyficzne cechy kryzysu w Polsce: zaczął się stosunkowo wcześnie, w stosunku do innych państw spadek produkcji przemysłowej, Dn i zatrudnienia był najgłębszy, poprawa koniunktury zaczęła się najpóźniej, bo w 1935, c. przejawy kryzysu - w latach 1928-1932 produkcja przemysłowa zmniejszyła się o 38%, spadek produkcji węgla o 38%, surówki żelaza o 72%, żelaza o 88%, stali o 59%, cementu o 65%. Najwyższy w przemyśle maszyn rolniczych - w produkcji młockarni o 93%, bron o 97% i pługów o 80%, -wysoki spadek działalności inwestycyjnej: w okresie 1928-1932 o 32%, produkcji materiałów budowlanych o 33%. Skutek: dekapitalizacja majątku produkcyjnego. Spadek Dn o 52% w 1935. Zahamowanie postępu technicznego, - skurczenie się rynku wewnętrznego: roczny dochód na głowę mieszkańca wsi zmniejszył się 2,5-krotnie, a poza rolnictwem 2-krotnie. Szczególnie skurczył się rynek wiejski, ponieważ ok. 70% ludności Polski utrzymywało się z rolnictwa, - rozwój karteli i ich polityka śrubowania cen na rynku wewnętrznym, ograniczenia produkcji oraz eksport po cenach dumpingowych na rynek zagraniczny; w 1934 cena cukru na rynku wewnętrznym wynosiła 141 zł, a na zagranicznym 17 zł, - polityka rządu wobec karteli: wspieranie w latach 1927-1933 kartelizacji przemysłu w celu zachęcania do napływu kapitału zagranicznego, osiągnięcia stabilizacji gospodarczej oraz powiększenia eksportu poprzez premie eksportowe i stosowanie cen dumpingowych, - odpływ kapitału zagranicznego (patrz R.XVII), - ograniczenia płac i świadczeń socjalnych, - spadek zatrudnienia w 1932 o 25% - bezrobocie całkowite, zmniejszenie liczby dniówek - bezrobocie częściowe, - zmniejszenie obrotów w handlu zagranicznym: w latach 1929-1934 spadły o 30%. Dzięki ograniczeniom importowym bilans handlowy był dodatni, ale hamowało to rozwój gospodarki. Spadek udziału Polski w światowej produkcji przemysłowej z 0,7% w 1928 do 0,5% w 1932, - kryzys rolny. Rozwarcie nożyc cen (patrz R.XV, p.4e). W 1934 rolnik mógł kupić o połowę mniej niż w 1928 za sprzedaż tych samych produktów. Nożyce nr 1: ceny na produkcję rolną były kształtowane na rynku, natomiast na przemysłowe na zasadzie ceny monopolowej - skartelizowanej. Spadkowi cen produkcji rolnej towarzyszą wzrost produkcji i podaż sezonowej. Nożyce nr 2 obniżenie cen produktów rolnych wynikało z wielostopniowego i spekulacyjnego pośrednictwa handlowego między rolnikiem a rynkiem. Spadek zapotrzebowania na produkty rolne ze strony przemysłu, handlu zagranicznego i konsumpcji ludności nierolniczej. Spadek dochodowości gospodarstw rolnych: w latach 1928-1934 z 1 ha ziemi chłopskiej czysty dochód zmniejszył się z 214 zł do 22 zł. W tym okresie poważnie zmniejszyły się wydatki inwestycyjne wsi - do 9% wydatków w 1928. Duże zadłużenie gospodarstw chłopskich kredytami, spłatami i innymi długami wywołało zjawisko podaży głodowej, d. polityka rządu wobec kryzysu: dwa etapy. Pierwszy, w którym rząd zachowywał się biernie. Od 1932 antykryzysowa działalność rządu: akcja oddłużania rolnictwa i powszechne moratorium w rolnictwie 1934 - z wyjątkiem zadłużenia u państwa i w bankach spółdzielczych pozostałe długi zostały odroczone, interwencja rynkowa państwa - interwencyjny skup zboża, obniżenie skarteryzowanych cen na wyroby przemysłowe - nowa ustawa kartelowa z 1935, rozszerzenie frontu robót publicznych, aktywizacja eksportu przez premie eksportowe; etatyzacja - rząd przejmował na własność zadłużone, ale ważne dla państwa przedsiębiorstwa przemysłowe, jak np. 80% akcji Wspólnoty Interesów, 75% akcji Stoczni Gdyńskiej, 50% akcji Skarbofermu na Górnym Śląsku i inne. 6. Przejawy ożywienia gospodarczego 1936-1939 a. poprawa koniunktury: wzrost cen, dochodów i popytu w rolnictwie, wydatne zwiększenie produkcji dóbr inwestycyjnych w przemyśle o 16%, ożywienie w handlu wewnętrznym i zagranicznym, zlikwidowanie deficytu budżetowego 1936, b. powiększenie się produkcji przemysłowej w latach 1928-1938 o 19%, c. wzrost Dn w latach 1928-1939 o ok. 16%, d. umiarkowany wzrost zatrudnienia poza rolnictwem i osiągnięcie w 1937 stanu a 1928. Utrzymanie się bezrobocia. Poza rolnictwem poszukiwało pracy w 1936 ok. 943 tys. osób, a w 1939 ok. 670 tysięcy osób. Ze względu na niskie ceny artykułów rolnych nastąpił wzrost płacy realnej w przemyśle w latach 1929-1939 o 130%, e. interwencja państwa w celu ożywienia gospodarki (patrz R.XV, p.4e) - główne kryteria polityki inwestycyjnej rządu: wzmocnienie obronności kraju, industrializacja jako sposób na rozładowanie dysproporcji między Polską A i B, aktywizacja biernych obszarów oraz rentowność procesów gospodarczych, - czteroletni plan inwestycyjny rządu, poł. 1936-poł. 1939. Główne obszary działalności inwestycyjnej: budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, rozbudowa portu w Gdyni, inwestycje kolejowe. Na inwestycje przeznaczono ok. 27% ogólnych wydatków budżetowych i pozabudżetowych. W związku z niebezpieczeństwem wojny rósł udział inwestycji wojennych - w 1939 wynosił 50%, - kryteria lokalizacji COP: względy obronności - z dala od granicy wschodniej i zachodniej, obszar o ogromnym przeludnieniu agrarnym - rezerwa siły roboczej, źródła energii - nafta, gaz ziemny, siła wodna, surowce, - 15-letni plan rozwoju gospodarczego. Etapy: 1939-1942 rozwój potencjału obronnego, 1943-1945 rozwój komunikacji, 1946-1948 poprawa sytuacji wsi, 1949-1951 uprzemysłowienie i urbanizacja, 1952-1954 wyrównanie dysproporcji między Polską A i B, - etatyzacja, - w polityce walutowej odejście od polityki deflacyjnej 1936. Wprowadzenie dekretu o zakazie wymienialności waluty na złoto. XVII. KAPITAŁY ZAGRANICZNE W GOSPODARCE POLSKI 1918-1939 1. Przyczyny napływu kapitału zagranicznego do Polski a. przyczyny zewnętrzne (patrz R.XIII, p.6), b. tradycje inwestowania niektórych grup kapitałowych na ziem c. Słabość kapitału rodzimego. Polityka rządu opierania się na kapitale zagranicznym, d. ze względu na polityczną sytuację Polski rząd widział w kapitale zagranicznym gwaranta niepodległości Polski. 2. Formy napływu kapitału a. najbardziej stosowaną i bezpośrednią formą było wykupywanie udziałów w spółkach akcyjnych. Holdingi, b. pożyczki zaciągane przez rząd, c. zawoalowanie formy, np. bezpośrednie lokaty kapitałów w przemyśle poprzez kredytowy zakup surowca czy maszyn, 3. Etapy napływu kapitału a. 1919-1921: pożyczki rządowe na cele militarne i aprowizacyjne, głównie w formie towarowej, b. 1922-1923: trudności w uzyskaniu pożyczek. Na górny Śląsk napływa kapitał francuski sprowadzany przez rząd w miejsce kapitału niemieckiego w formie udziału w spółkach akcyjnych, c. 1924-1926: pożyczki stabilizacyjne, d. 1926-1929: okres największego napływu kapitału zagranicznego, głównie amerykańskiego. Napływ kapitału także w formie bezpośrednich lokat w przemyśle, e. 1929-1934: dominuje odpływ kapitału, odsetek i zysków, f. 1935-1939: okres ten nie przynosi wzrostu lokat w Polsce. Zgodnie z konwencją genewską 1922, w 1937 minął okres wykupu niemieckich przedsiębiorstw, które połączyły się z kapitałem francuskim bądź niemieckim. 4. Znaczenie kapitału zagranicznego w gospodarce polskiej a. udział kapitału w spółkach akcyjnych - wg oficjalnych statystyk wynosił 33,3% w 1929, 40% w 1937, b. kapitały te opanowały kluczowe gałęzie przemysłu, w 1933 ich udział wynosił np. w hutnictwie cynku 95%, hutnictwie żelaza 85%, górnictwie węgla 54%, przemyśle naftowym 85%, w gazowym i energetycznym 75%, c. w poszczególnych gałęziach produkcji kapitały obce opanowały przedsiębiorstwa największe i najbardziej dochodowe. W 1929 kapitały zagraniczne dysponowały 33,3% akcji, ale ich udział w zyskach wynosił 50%. 5. Struktura kapitału zagranicznego wg krajów: w stosunku do całego zagranicznego kapitału, udział kapitału francuskiego 25,8%, niemieckiego 25%, amerykańskiego 21,5%, belgijskiego - 9,4%, angielskiego - 4,9%, a. charakterystyka kapitału francuskiego - tradycje sprzed 1914 (patrz R.XIV, p.b), - utrata lokat kapitału w Rosji i szukanie rekompensaty w Polsce, - umacnianie polsko-francuskiego sojuszu. Swobody wkraczania do przemysłu: tworzenie francusko-polskich spółek akcyjnych w miejsce niemieckich przedsiębiorstw państwowych, np. Skarboferm w górnictwie węglowym i Tarnoferm w przemyśle metali niezależnych. Ułatwienie przez rząd polski kapitałowi francuskiemu przejmowania udziału w przedsiębiorstwach niemieckich, które po 1937 miały być wykupione przymusowo, b. kapitał amerykański: w latach 1926-1929 przyjął około 40% udziałów w przemyśle górnośląskim. Rząd udzielał przywilejów kapitałowi amerykańskiemu. W 1926 koncern Harrimana przejął 51% udziałów największego przedsiębiorstwa przemysłu cynkowego S.A. Giesches Erben. W 1929 utworzono w Nowym Jorku holding jednoczący kapitał Harrimana, Rockefelera i Dodge’a oraz kapitały niemieckie, kontrolowany przez koncern „Wspólnota interesów” - ok. 20% produkcji węgla i 50% produkcji żelaza i stali, c. kapitał niemiecki - stan posiadania utrzymany został przez łączenie się w spółkach akcyjnych z innymi kapitałami, np. kapitałem amerykańskim, z którym połączone zostały udziały S.A. Giersches Erben. 6. Wpływ kapitałów obcych na gospodarkę polską a. bezpośredni - ujemny bilans ruchu kapitałów zagranicznych: napłynęło (pożyczki, udziały) 3 195 mln, odpłynęło (procenty i dywidenty) 3 703 mln zł, spłata kapitałów 1,8 mln zł. Ujemne saldo wynosiło 2 mld 308 mln zł, - ujemny bilans płatniczy wskutek odpływu zysków, co zmuszało rząd do forsowania eksportu za wszelką cenę przy pomocy premii eksportowych i cen dumpingowych, - odpływ zysków za granicę osłabiał akumulację wewnętrzną. Odpływ przekraczał kapitalizację wewnętrzną - wkłady prywatne w papierach wartościowych, przyrost majątku spółek akcyjnych itp. Przekazane za granice zyski obcego kapitału sięgały 30-40% kapitalizacji wewnętrznej, b. pośrednie - kapitały zagraniczne traktowały Polskę jako źródło wysokich zysków. Prowadziły gospodarkę rabunkową - unikanie inwestycji, remontów, konserwacji maszyn i urządzeń. Prowadziło to do dekapitalizacji majątku produkcyjnego, - eksploatacja polskiego robotnika przez podwyższenie wydajności pracy, zmniejszenie załogi przedsiębiorstw i minimalny wzrost płac. Koncern Harrimana wprowadził nowy system organizacji pracy, w wyniku czego wydajność wzrosła o ok. 150%, - przedsiębiorstwa opanowane przez kapitał obcy były kierowane przez obcy personel kosztem polskich inżynierów i ekonomistów, np. w jednym z największych przedsiębiorstw włókienniczych w Polsce, „Częstochowiance”, na 15 etatów kierowniczych tylko dwa zajmowali Polacy, a resztę Francuzi, - rosnące wpływy polityczne kapitału zagranicznego w Polsce. W ramach nadzorczych spółek akcyjnych opanowanych przez kapitał zagraniczny zasiadali wyżsi urzędnicy, jak np. wicemarszałek Sejmu Hipolit Gliwic i przewodniczący klubu poselskiego BBWR Janusz Radziwił w radzie nadzorczej koncernu Wspólnota Interesów, - Polska, jako miejsce lokat kapitału zagranicznego, zajmowała podrzędne miejsce. W stosunku do ogółu inwestycji zagranicznych kapitału amerykańskiego na świecie udział Polski wynosił 1,1% co planowało Polskę na 20 miejscu. Udział tego kapitału natomiast w kapitale zagranicznym w Polsce wynosił 21,5%. XVIII. STRUKTURA AGRARNA W POLSCE 1918-1939 1. Istota struktury agrarnej. Udział gospodarstw poszczególnych kategorii wielkości w ogólnej powierzchni użytków rolnych. Struktura agrarna jest wyrazem społeczno-ekonomicznym organizacji w rolnictwie: wskazuje możliwości produkcyjne, wydajność, możliwość wykorzystania technicznego uzbrojenia pracy, form władania ziemią. 2. Zasadnicze typy zmian w strukturze agrarnej a. koncentracja i dekoncentracja względna, b. koncentracja i dekoncentracja bezwzględna, 3. Ewolucja struktury agrarnej na ziemiach polskich i w Polsce (patrz R.XI, p.2-4), a. od uwłaszczenia do przełomu XIX i XX w., b. okres do końca I wojny światowej (patrz R.XI, p.4) c. okres niepodległości Polski. 4. Zmiany w strukturze agrarnej 1918-1939 a. uwarunkowania zmian - historyczne: powolne przeobrażenia w strukturze agrarnej w okresach poprzednich i zróżnicowanie w poszczególnych zaborach, - wynikające z czynników ekonomicznych: niski stopień uprzemysłowienia i mała chłonność przemysłu na siłę roboczą. Płytki rynek zbytu na płody rolne i artykuły przemysłowe. Konsumpcyjny charakter produkcji gospodarstw mało- i średniorolnych - celem produkcji gospodarstwa było zaspokojenie w żywność rosnącej liczbowo rodziny oraz uzyskanie nadwyżki na spłatę długów. Cena ziemi stale rosła, - wynikające ze stosunków demograficznych: w okresie międzywojennym ludność zwiększyła się o ok. 8 mln. Około 73% ludności mieszkało na wsi. W latach 1922-1938 odpływ ludności do miast wyniósł 1,6 mln. osób, co stanowiło tylko 25% przyrostu naturalnego wsi. Wyemigrowało około 2 mln osób za granicę, równocześnie powróciło zza granicy 1 mln osób. W związku z tym na wsi rosła liczba ludności rolniczej o 3,5 mln oraz ludność zbędna. Ludność zbędna wg szacunków wynosiła 2,5 mln. 8 mln. osób, - niskiego poziomu rozwoju gospodarczego: w okresie międzywojennym Dn w stosunku do 1914r pozostał na tym samym poziomie. Polska była krajem rolniczo-przemysłowym, b. polityka agrarna w okresie międzywojennym - reforma rolna 1920 r. - reforma rolna 1925 r. - program rozwoju rolnictwa 1937-1939. 5. Przejawy zmian struktury agrarnej 1920-1939 a. przesunięcia w strukturze posiadania ziemi - zmniejszył się udział własności obszarniczej z 33% do 25,8% oraz państwowej i kościelnej z 17,7% do 16,2%. Własność chłopska powiększyła się o 14,5% do 58% ogółu użytków rolnych, b. efekty reformy rolnej: objęła 22% powierzchni kraju, rozparcelowano 265 mln ha ziemi, co stanowiło zaledwie 19% powierzchni ogólnej i 7% użytków rolnych należących do własności obszarniczej. Zwiększyła się o 30% liczba gospodarstw chłopskich, w tym szczególnie liczba gospodarstw drobnotowarowych od 0-5 ha o 70% (patrz R.XXIII,2), XIX. ROZWÓJ GOSPODARCZY ZSRR 1917-1941 Etapy rozwoju gospodarczego Związku Radzieckiego żywności na zasadzie „kto nie pracuje, ten nie je”, a. 1917-pocz. 1918 - podstawowe reformy społeczno-gospodarcze: dekret o pokoju i o ziemi, nacjonalizacja banków, transportu kolejowego, handlu zagranicznego, wielkich przedsiębiorstw przemysłowych oraz zapoczątkowanie elektryfikacji kraju, b. 1918-1920 - komunizm wojenny: podporządkowanie gospodarki potrzebom frontu - gospodarka wojenna. Próba urzeczywistnienia marksowskiej idei regulowania produkcji: ograniczenie produkcji towarowo-pieniężnej, przejmowanie nadwyżek produkcji przez państwo, reglamentacja rozdziału c. charakter przeobrażeń: wzrost liczby gospodarstw chłopskich ogółem był dwukrotnie większy od przyrostu ziemi. Ze względu na to, że źródłem powiększania obszaru gospodarstw chłopskich była parcelacja ziemi obszarniczej, zmiany własności chłopskiej przybrały charakter dekoncentracji względnej. Proces koncentracji w rolnictwie w okresie międzywojennym dotyczył tylko gospodarstw obszarniczych. c. 1921-1925 - Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP): normalizacja stosunków politycznych i gospodarczych z sąsiadami, wprowadzenie mechanizmów rynkowych do produkcji i obrotu towarowego, zniesienie obowiązkowych dostaw nadwyżek rolnych, tzw. „prodrazwiorstki”, na rzecz podatku w naturze, dopuszczenie do współudziału kapitału zagranicznego. Reforma walutowa 1924. Odbudowa kraju, d. 1926-1932 - budowa podstaw gospodarki socjalistycznej - spory wokół strategii przebudowy gospodarki radzieckiej. Poglądy Stalina, Trockiego, Bucharina, - industrializacja socjalistyczna ZSRR. Założenia - rozbudowa przemysłu ciężkiego w oparciu o wewnętrzne zasoby. Realizacja według planów 1928-1932, 1933-1937 i 1938-1942, w których przeznaczono większość nakładów inwestycyjnych na rozwój przemysłu ciężkiego. Efekty industrializacji: powstanie nowych gałęzi przemysłu i okręgów przemysłowych, m.in. kombinaty hutnicze - Magnitogorski, Kuźniecki, elektrownie w Dnieprze. W 1930 ostatecznie zlikwidowano bezrobocie, - przebudowa struktury agrarnej: likwidacja sektora drobnotowarowego w rolnictwie radzieckim i przejście do kolektywnego rolnictwa 1930. Forsowana przy pomocy wszelkich środków kolektywizacja w zasadzie została zakończona w 1935. Podstawowym czynnikiem opóźniającym rozwój rolnictwa był niski stopień mechanizacji, e. 1933-1941 - zakończenie budowy podstaw modelu gospodarki radzieckiej - cele drugiej pięciolatki: zakończenie technicznej rekonstrukcji całej gospodarki i rozwój przemysłu maszynowego. Rozwój współzawodnictwa pracy, - cele drugiej pięciolatki: w związku z trudnościami z postępem technicznym w poprzednich okresach rozwinięto bitwę o jakość, - uznanie nadrzędności planu w gospodarce radzieckiej nad prawami ekonomicznymi, w tym prawa wartości. Scentralizowany model zarządzania gospodarką, - wysokie tempo wzrostu produkcji przemysłowej. Uprzywilejowanie szybszego wzrostu wytwarzania w stosunku do produkcji środków konsumpcji. 2. Istota przeobrażeń gospodarki radzieckiej a. własność państwowa i kołchozowa Srodk6w produkcji pod koniec drugiej pięcio1atki wynosiła 96,7%, b. uspołecznione działy gospodarki dawały 99,6% produkcji g1obalnej przemysłu , 96,6% g1obalnej produkcji rolnej (włącznie z osobistymi gospodarstwami kołchoźników), obejmowały 100% obrotu towarowego, c. zdecydowana większość, bo ok. 94% zatrudnionych w Gospodarce radzieckiej , pracowała w działach gospodarki uspołecznionej, d. industrializacja wyprowadziła kraj z zacofania na mocarstwo przemysłowe. Szczególnie szybki rozwój nastąpił w republikach azjatyckich. w latach 1928-1940 liczba zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej zwiększyła się z 11 do 31 mln osób, e. nastąpiła szybka urbanizacja kraju: w latach 1926-1939 ludność miast podwoiła się, f. wysokie tempo wzrostu gospodarczego zrodziło dysproporcje między wzrostem ludności i produkcji przemysłowej a rolnictwem, między produkcją środków produkcji a produkcją towarów powszechnego użytku, napiętymi planami a możliwościami ich realizacji, g. system gospodarczy oparty został na scentralizowanym zarządzaniu gospodarką, h. tendencje do autarkii gospodarki radzieckiej. W 1949 udział ZSRR w handlu światowym spadł do 0,6%, i. reformy systemu finansowego i monetarnego. XX. GOSPODARKA ŚWIATOWA W OKRESIE II WOJNY 1939-1945. 1. Przejawy przestawiania gospodarki na gospodarkę wojenną a. maksymalny wzrost potencjału produkcyjnego i produkcji na potrzeby wojny, - produkcja broni pancernej, lotnictwa, floty wojennej, b. szybki postęp techniczny: kauczuk silikonowy, radar, bomba atomowa, c. strategiczne znaczenie znaczenia wydobycia zasobów naturalnych, d. mobilizacja siły roboczej na potrzeby gospodarki wojennej, e. znaczny spadek produkcji dóbr bezpośredniego spożycia, f. kontrola i stymulująca rola państwa w gospodarce wojennej. 2. Gospodarka wojenna Niemiec a. kontrola państwa nad kierunkami inwestycji - plan 1936-1939. Ograniczenie prywatnego dysponowania siłą roboczą, zamrożenie płac i cen, kontrola dewizowa, b. w latach 1938-1944 nastąpił czterokrotny wzrost produkcji zbrojeniowej oraz poważny spadek produkcji dóbr konsumpcyjnych, c. strategia wojny błyskawicznej, jako sposób zwiększenia zasobów surowcowych i produkcyjnych. Rabunkowe wykorzystanie potencjałów krajów podbitych, d. mobilizacja siły roboczej: przymusowa praca jeńców, więźniów oraz werbunek w krajach podbitych. Mobilizowanie do pracy w przemyśle właścicieli drobnych zakładów pracy, e. podporządkowanie gospodarek krajów satelickich - Rumunia, Węgry Bułgaria, Słowacja: umowy clearingowe, jako system rozliczeń, sprzyjały Niemcom w imporcie surowców i żywności po cenach niższych od cen towarów przemysłowych eksportowanych do tych krajów, f. etapy rozwoju gospodarki wojennej - ożywienie do przełomu 1942/1943, - sp