Historia bankowości centralnej w Polsce
Dyskusja nad potrzebą uporządkowania spraw monetarnych i skarbowych oraz powołania banku narodowego pojawiła się w Polsce w II połowie XVIII wieku. Upadek państwa u schyłku tego stulecia uczynił ją bezprzedmiotową. Idea utworzenia banku emisyjnego powróciła w Królestwie Polskim po wojnach napoleońskich i Kongresie Wiedeńskim. 29 stycznia 1828 r. został wydany dekret królewski Mikołaja I, powołujący Bank Polski. Bankowi podlegała mennica. Pierwsze banknoty Banku Polskiego pojawiły się w obiegu w 1830 r.
Wybuch powstania listopadowego, a potem przegrana wojna z Rosją zmieniły sytuację polityczną i doprowadziły do likwidacji autonomii Królestwa, co oznaczało również stopniowe pozbawianie Banku Polskiego atrybutów banku centralnego. W 1832 r. odebrano mu mennicę.
W 1842 r. wprowadzono do obiegu (oprócz złotego) ruble i kopiejki, a bilety Banku opatrzono dodatkowym napisem w języku rosyjskim. W 1860 r. powstał rosyjski Bank Państwowy; w 10 lat później Bankowi Polskiemu odebrano przywilej emisyjny i w 1885 r. przekształcono go w kantor rosyjskiego Banku Państwa. Po wybuchu I wojny światowej Królestwo Polskie znalazło się pod okupacją niemiecką i austriacką. Rozporządzeniem niemieckiego generał-gubernatora z 9 grudnia 1916 r. powołano Polską Krajową Kasę Pożyczkową, nową instytucję emisyjną. Walutą przez nią emitowaną była marka polska.
Wraz z powstaniem niepodległego państwa polskiego w listopadzie 1918 r. pojawiła się konieczność powołania centralnego banku państwa. 7 grudnia 1918 r. ukazał się dekret Naczelnika Państwa, stwarzający podstawy prawne do dalszego funkcjonowania Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej jako banku emisyjnego, do czasu powołania nowej instytucji emisyjnej - Banku Polskiego. Marka polska stała się pełnoprawnym środkiem płatniczym, na który wymieniano waluty państw zaborczych. 28 lutego 1919 r., na mocy ustawy, przyszłej polskiej jednostce pieniężnej nadano nazwę złoty. Ideę powołania Banku Polskiego SA jako państwowej instytucji emisyjnej przedstawiono na forum parlamentu w maju 1919 r. Do zagadnienia tego wracano jeszcze kilkakrotnie, ale rozwiązanie miało nastąpić dopiero w 1924 r. 11 stycznia 1924 r. została wydana ustawa "O naprawie skarbu państwa i reformie walutowej", przewidująca m.in. wprowadzenie nowego systemu pieniężnego opartego "na złocie" i powołanie do życia banku emisyjnego na mocy specjalnego statutu jako banku akcyjnego z udziałem państwa. 28 kwietnia 1924 r. Bank Polski SA rozpoczął działalność. We wrześniu 1939 r. władze banku ewakuowały się do Rumunii, a stamtąd do Francji i dalej do Londynu. Okres londyński trwał do początków 1946 r., kiedy kierownictwo Banku z jego majątkiem wróciło do kraju (formalnie Bank Polski SA został zlikwidowany 7 stycznia 1952 r.). W czasie wojny na ziemiach polskich, włączonych do Niemiec i ZSRR, władze okupacyjne wprowadziły własną walutę. W okupowanej przez Niemców części Polski, zwanej Generalną Gubernią, w grudniu 1939 r. powołano Bank Emisyjny w Polsce. Rozpoczął on działalność w kwietniu 1940 r. wprowadzając do obiegu złote, tzw. krakowskie, które miały zastąpić bilety Banku Polskiego. Oprócz działalności emisyjnej Bank ten wykonywał normalne czynności bankowe.
W 1944 r. na terenach wyzwalanych przez Armię Czerwoną spod okupacji niemieckiej Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, znajdujący się w orbicie wpływów moskiewskich, zamierzał powołać własną instytucję emisyjną niezależną od Banku Polskiego SA, związanego z rządem RP w Londynie. PKWN został wkrótce przekształcony w Rząd Tymczasowy RP z siedzibą w Lublinie. Rząd ten utworzył dekretem z 15 stycznia 1945 r. bank państwowy - Narodowy Bank Polski, wyposażając go w monopol emisji nowej waluty - złotego.
Od czasu swego powstania bank był uzależniony od resortu finansów, rządu i ośrodka decyzyjnego, którym było kierownictwo partii komunistycznej. Na jego czele stał prezes pochodzący z nominacji władz państwowych.
NBP odegrał dużą rolę w procesie odbudowy gospodarczej państwa i integracji ziem zachodnich. Zadaniem banku było w początkowym okresie regulowanie emisji i uruchomienie kredytów na odbudowę gospodarki.
Od 1946 r. rozpoczął on w coraz szerszej skali bezpośrednie finansowanie przemysłu, zgodnie z państwowymi planami gospodarczo-finansowymi. W kolejnych latach stawał się centralą finansową, określającą działalność całego systemu kredytowego na podstawie planowania kredytowego, będącego pochodną planowania rzeczowego.
W latach 1946-1947 funkcjonował w gospodarce wielosektorowej w systemie przejściowym między gospodarką rynkową i planową. Zmiana ustroju gospodarczego od 1948 r. pociągnęła za sobą zmianę roli NBP, który przekształcił się w bank obsługujący finansowanie gospodarki kierowanej centralnie. W tej postaci funkcjonował przez blisko 40 lat, tj. do czasu rozpoczęcia transformacji polityczno-gospodarczej w latach 1989-1990.
W 1989 r. rozpoczęto w Polsce budowę podstaw gospodarki rynkowej. W takiej gospodarce rola pieniądza, a także systemu bankowego jest zasadniczo inna, niż to było w systemie gospodarki centralnie kierowanej. Pieniądz odgrywa aktywną rolę, decyzje rzeczowe są zazwyczaj pochodną sytuacji finansowej podmiotów gospodarujących. Inna jest również struktura systemu bankowego. W końcu lat 80. rozpoczęto w Polsce budowę tzw. dwuszczeblowego systemu bankowego, tzn. składającego się - z jednej strony - z banku centralnego, a z drugiej - z sieci banków komercyjnych. Ustawy wprowadzające dwuszczeblowy system bankowy weszły w życie na początku 1989 r. W takim systemie, typowym dla gospodarek rynkowych, bank centralny jest podmiotem regulującym obieg pieniądza, zapewniającym stabilność systemu finansowego oraz świadczącym usługi pozwalające na sprawne funkcjonowanie banków. Tym samym bank centralny pełni funkcje makroekonomiczne i o charakterze systemowym, nie uczestniczy natomiast w bezpośrednim świadczeniu usług na rzecz podmiotów niefinansowych. Tymi ostatnimi zadaniami zajmują się banki komercyjne.
1 stycznia 1995 r., Narodowy Bank Polski dokonał denominacji złotego, która poprzez swój efekt antyinflacyjny pozwoliła na przywrócenie siły nabywczej złotego, umożliwiła zmniejszenie ilości pieniądza w obiegu oraz przyczyniła się do usprawnienia obiegu i rozliczeń gotówkowych.
Ustawa o denominacji z dnia 7 lipca 1994 r. wprowadziła do obrotu nową polską jednostkę pieniężną o nazwie złoty wymienianą za stare złote w relacji 1:10.000. Przewidywała ona dwuletni okres równoległego funkcjonowania w obiegu starego i nowego pieniądza. Stare złote (poza znakami pieniężnymi wycofanymi z obiegu przed 1 stycznia 1995 r.) były nadal prawnym środkiem płatniczym do końca 1996 r. Utraciły moc prawnego środka płatniczego z dniem 1 stycznia 1997 r. Będą one jednak do końca 2010 r. podlegały wymianie w placówkach Narodowego Banku Polskiego oraz w innych bankach zobowiązanych do tej czynności przez prezesa NBP.
Jedną z podstawowych funkcji NBP jest podejmowanie działań na rzecz systemu płatniczego, którego sprawność i bezpieczeństwo są istotnymi warunkami stabilności sektora finansowego. Wypełniając powyższą funkcję - poza emisją pieniądza, będącego przedmiotem transferu w postaci gotówkowej i bezgotówkowej - Narodowy Bank Polski, wzorem banków centralnych krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej, odgrywa w polskim systemie płatniczym trzy podstawowe role:
· Regulacyjną - jako podmiot wydający regulacje w dziedzinie systemu płatniczego. Ustawowe zadania NBP w tej dziedzinie obejmują: określanie warunków otwierania i prowadzenia rachunków banków przez NBP, określanie sposobu przeprowadzania rozrachunków międzybankowych oraz określanie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków. Narodowy Bank Polski aktywnie współpracuje z innymi podmiotami (m.in. Ministerstwem Finansów, Związkiem Banków Polskich) przy opracowywaniu aktów prawnych dotyczących systemu płatniczego.
· Nadzorczą nad systemem płatniczym, czego przejawem jest promowanie wszelkich działań mających na celu eliminację ryzyka systemowego oraz poprawę bezpieczeństwa i efektywności poszczególnych systemów płatności poprzez zapewnienie ich zgodności ze standardami i rekomendacjami międzynarodowymi.
· Operacyjną - jako właściciel i operator systemu rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym (systemu SORBNET) i systemów rozrachunku papierów wartościowych (systemu SKARBNET dla bonów skarbowych i systemu SEBOP dla bonów pieniężnych NBP), jako bank prowadzący rachunki banków i innych klientów, w tym przede wszystkim jednostek budżetowych, a także jako uczestnik systemów płatności. NBP pełni też funkcję agenta rozrachunkowego dla systemów rozliczeniowych Krajowej Izby Rozliczeniowej SA oraz systemu rozrachunków papierów wartościowych prowadzonego przez Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"