Henryk Sienkiewicz “Potop”
Druk utworu trwał prawie dwa lata (1884 - 1886). jednocześnie w krakowskim “Czasie”, warszawskim “Słowie”, wielkopolskim “Dzienniku Poznańskim”. W ten sposób wszystkie trzy zabory poznawały równocześnie nową powieść. Książkowe wydanie “Potopu” wyszło w sześciu tomach w październiku 1886 r.
Fabuła i kompozycja powieści
Wydarzenia przedstawione w powieści obejmują lata 1655 - 1656, co uwypukla charakter informacyjno-poznawczy utworu i scala kompozycyjnie.
Owo skondensowanie urealnia opisywane wydarzenia i nadaje im odpowiednie tempo.
Motywem naczelnym jest podróż - wędrówka głównego bohatera, co umożliwia wprowadzenie różnorodnych wydarzeń historycznych i znacznie poszerza panoramę społeczną powieści.
Czynnikiem spajającym fabułę są dwa, przeplatają się wzajemnie i powiązane wątki:
- historyczno-polityczny : przebieg najazdu szwedzkiego oraz dokonujący się w związku z nim rozkład moralny społeczeństwa polskiego i stopniowe jego odradzanie
- romansowy, oparty na strukturze trójkąta: polski oficer, Kmicic, kocha kobietę, Oleńkę, którą porywa konkurent, Bogusław Radziwiłł. Ponadto na przeszkodzie młodym stają trudności wynikające z różnic charakterów obojga oraz z powikłań politycznych.
Powieść rozpoczyna się od spraw romansowych, a więc stopniowego pogarszania się dobrych zrazu stosunków między Kmicicem a Oleńką oraz jej opiekunami - szlachta laudańską. Kmicic jest już nawet bliski całkowitego upadku moralnego, ale w ostatniej chwili ratuje go wejście w służbę Janusza Radziwiłła. Jest to pierwszy punkt zwrotny w jego dziejach.
Nieco później zawiązuje się wątek historyczno-polityczny.
Odtąd oba wątki rozwijają się równolegle, upadek moralny Kmicica zbiega się z upadkiem moralnym ogółu obywateli.
Potem rozpocznie się poprawa bohatera i całego narodu, a pod koniec powieści zejdzie się odrodzenie i rehabilitacja Kmicica z odrodzeniem moralnym społeczeństwa polskiego.
Akcja toczy się bardzo szybko, trzyma w napięciu uwagę czytelnika dzięki wprowadzeniu do fabuły nagłych katastrof i równie zaskakującego ich rozwiązania.
Akcja prowadzona jest ściśle według scottowskich założeń: — porwania, — ucieczki, — przebrania, — pojedynki, — zawieszanie wątków w momencie największego napięcia. Tę dynamiczną budowę powieści Sienkiewicz powiązał z trzema ujęciami kompozycyjnymi: — stopniowaniem, — kontrastem, — zaskakującą niespodzianką.
Najistotniejszym walorem “Potopu” jest narracja. Mamy tu do czynienia z wielością odrębnych ujęć przy dominującej roli narratora wszechwiedzącego, któremu nieobcy jest XIX-wieczny punkt widzenia. Obok epickiego dystansu obserwujemy:
- subiektywizm ( bezpośrednio wprowadzone oceny),
- stylizowane relacje kronikarskie,
- elementy szlacheckiego pamiętnika,
- spojrzenie oceniającego wydarzenia historyka.
Fabuła
W 1654 r. Chmielnicki poddaje się Rosji, co staje się przyczyną wojny polsko-rosyjskiej - dwie potężne armie rosyjskie wkraczają w tym roku na Litwę i Białoruś. O tej wojnie wspomina Sienkiewicz nazywając ją, ze względu na cenzurę carską, wojną z Septentrionami, z Chowańskim itp.
Herakliusz Bilewicz, przedstawiciel możnego rodu żmudzkiego, w testamencie przekazał cały majątek wnuczce Aleksandrze, oddając ja pod opiekę szlachty laudańskiej i wyznaczając na męża Andrzeja Kmicica, któremu też zapisał wieś Lubicz. Styczeń 1655 r.
- Preze ntacja i konkury Kmicica w Wodoktach (młodzi pałają odwzajemnioną miłością), pobyt w Lubiczu (pijatyki i rozpusta, dewastacja starożytnego dworku)
- Zemsta na Butrymach (kompani Kmicica sprowokowali konflikt w karczmie i zostali wybici przez okoliczną szlachtę. Kmicic w odwecie morduje mieszkańców Wołomontowicz i pali ich domy. Oleńka ukrywa go przed Butrymami, ale już bezpiecznego wypędza zrywając zaręczyny)
- Porwanie Oleńki przez Kmicica, oświadczyny Wołodyjowskiego (Wołodyjowski rani w p ojedynku Kmicica, ale widząc jak bardzo młodzi się kochają postanawia pomóc warchołowi w odzyskaniu dobrej reputacji).
Wiosną 1655 r. Szwedzi pod wodzą Wittenberga napadają na Polskę. Wykorzystują okazję, że Polska toczy walki z Rosją. Pierwsze uderzenie skierowane jest na Wielkopolskę. Wojskom szwedzkim towarzyszy podkanclerzy koronny Hieronim Radziejowski (skazany na banicję za intrygowanie przeciw królowi Janowi Kazimierzowi i za warcholstwo uciekł w 1652 r. do Szwecji i z zemsty namawiał Szwedów do ataku na Polskę).
- Kapit ulacja pod Ujściem (wojewoda poznański Krzysztof Opaliński w towarzystwie Radziejowskiego i Wirtza przekazują królowi szwedzkiemu władzę nad Wielkopolską).
Król Jan Kazimierz, nie zdoławszy nakłonić pospolitego ruszenia do walki z najeźdźcą, rusza w kierunku Krakowa, powierzając jego obronę Stefanowi Czarnieckiemu.
- Uczta w Kiejdanach, Kmicic stronnikiem Radziwiłła (Na Litwę dotarli Zagłoba oraz bracia Jan i Stanisław Skrzetuscy, chcą u boku wielkiego hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła bronić kraju. W Upicie dołączył do nich Michał Wołodyjowski. W Kiejdanach przebywa już Oleńka, której towarzyszy stryj, Tomasz Bilewicz. Kmicic widząc w Radziwille obrońcę kraju składa mu przysięgę wierności)
- Odbicie przez Zagłobę eskortowanych oficerów (omamiony przez hetmana Kmicic staje po str onie zdrajcy, zaś pozostali oficerowie zostają aresztowani i skazani na śmierć. Kmicic błaga dla nich o łaskę i hetman zapewnia go, iż zostaną internowani w Birżach. Eskortuje ich Roch Kowalski. Spryt i przebiegłość Zagłoby ratują im życie - komendant miasta miał ich rozstrzelać).
- Ocalenie skazanego na rozstrzelanie Kmicica (rycerz próbuje zmusić Bilewiczów do wyjazdu do Kiejdan, Wołodyjowski ratuje Oleńkę, ale nakazuje rozstrzelanie Kmicica jako zdrajcy. Życie ratuje mu Zagłoba, który przejętych listów wiedział o wstawiennictwie pana Andrzeja)
- Kmicic u Bogusława Radziwiłła(pobyt w Pilwiszkach uświadamia Kmicicowi przewrotność Radziwiłłów, próbuje porwać Bogusława, ale sam ranny ledwie uchodzi śmierci)
- Przełom duchowy Kmicica (Kmicic ukrywa się w lesie w chacie smolarzy będącej teraz wł asnością Kiemliczów, opiekuje się nim Soroka):
- przybiera nazwisko Babinicz,
- wysyła listy do Janusza Radziwiłła, wypowiadając mu służbę (bracia w zamian puszczą pogłoskę, jakoby to Kmicic postanowił porwać króla i oddać go w ręce Szwedów) i do Wołodyjowskiego, ostrzegając przed zdradą Radziwiłłów,
- postanawia wyruszyć na Śląsk do króla Jana Kazimierza.
- Ostrzeżenie przez Kmicica ojców paulinów (Kmicic podsłuchał prowadzoną w języku niemieckim rozmowę pomiędzy dowódcą wojsk szwedzkich Wrzeszczowiczem a baronem Lisola o zamiarze zajęcia Częstochowy i ograbienia Jasnej Góry. Zdobyte informacje przekazuje przeorowi klasztoru, księdzu Kordeckiemu.
- Obrona Jasnej Góry, Babinicz:
- 8 listopada pod mury klasztoru przybywają wojska szwedzkie pod dowództwem Wrzeszeczowicza, który na próżno próbuje skłonić zakonników do otwarcia bram,
- 18 listopada docierają Szwedzi dowodzeni przez Millera, kolejne ich szturmy nie przynoszą rezultatów,
- Babinicz wykazuje się ogromnym męstwem, dzielnością i zmysłem dowódczym czym zd obywa przychylność księdza Kordeckiego,
- jeden z posłów ostrzega obrońców przed ściąganymi z Krakowa działami burzącymi,
- Kmicic pod osłoną nocy wysadza kolumbrynę prochem, ale dostaje się do niewoli. Tu zdrajca Kuklinowski torturuje więźnia, ale ten przy pomocy braci Kiemliczów uchodzi cało,
- 25 grudnia Szwedzi przypuszczają ostatni szturm i odchodzą spod murów. Przeor, przekon any o śmierci Kmicica, ujawnia jego prawdziwe nazwisko.
- Spotkanie Kmicica z Janem Kazimierzem , powrót króla do kraju (król nieufnie podchodzi do opowieści Babinicza, rusza jednak do kraju. Babinicz ciężko ranny w bitwie, w której króla od szwedzkiej niewoli bronią górale, wyznaje swe prawdziwe nazwisko).
- Śmierć Janusza Radziwiłła w Tykocinie (oblężony przez wojsk Sapiehy, pod jego dowód ztwem walczą Wołodyjowski i Zagłoba, hetman umiera 31 grudnia).
- Kmicic, z rozkazu króla, na czele oddziału Tatarów, których chan przysłał na pomoc Rzecz ypospolitej .
- Ocalenie Anusi Borzobohatej (Zamojski, upatrzywszy sobie Anusię Borzobohatą, dwórkę księżnej Wiśniowieckiej, każe odwieść dziewczynę do Zamościa, ale planuje odbicie dwórki. Kmicic uniemożliwia spisek i odwozi Anusię do Białej, skąd zostaje odesłana do Grodna. W drodze porywa ją jednak Bogusław Radziwiłł i osadza razem z Oleńką w Taurogach).
- Bitwa pod Sokółka, uratowanie Soroki przez Kmicica (Sakowicz podstępnie chwyta Sorokę i skazuje na śmierć przez nabicie na pal. Kmicic na próżno błaga o uwolnienie przyjaciela, wó wczas zbuntowane oddziały radziwiłłowskie atakują Bogusława).
- Armia szwedzka w klinie Wisły i Sanu.
- Bitwa pod Warką, zdobycie Warszawy, Prostki (Czarniecki uniemożliwia wojskom szwedzkim dotarcie do obozu króla Karola Gustawa).
- Oleńka u Bogusława w Taurogach (zakochany magnat na próżno stara się o względy Oleńki, zaś po jego wyjeździe na wojnę z Sapiehą - pan Sakowicz próbuje swe plany miłosne zrealiz ować w stosunku do Anusi).
- Walki podjazdowe Kmicica skierowane przede wszystkim przeciw wojskom znienawidzonego Bogusława Radziwiłła (Kmicic zwycięża magnata w pojedynku, ale wypuszcza go wolno obawiając się o życie Oleńki).
- Ucieczka Oleńki i Anusi do Wołmionowicz (panny przy pomocy stryja Oleńki, p. Tomasza Bil ewicza - dowodzi zbrojnym oddziałem na Żmudzi - umykają z Taurogów).
- Ocalenie Wołomowicz przez Kmicica (Sakowicz poszukując oddziału pana Tomasza przechwytuje list i atakuje Wołomowicze. Wieś ocala Kmicic. Kiedy jednak ma zamiar powrócić i spotkać z ukochaną, otrzymuje rozkaz wyruszenia na południe Polski, na wojnę z Rakoczym)
- Ranny Kmicic w Lubiczu (Oleńka zamierza wstąpić do klasztoru, przypadkowo spotyka ciężko rannego w wojnie węgierskiej 1657 r. Kmicica. Może przebaczyć umierającemu, ale nie chce znać żywego).
- Rehabilitacja Andrzeja Kmicica (podczas mszy w Upicie ksiądz odczytuje list królewski przywieziony przez Wołodyjowskiego, w którym monarcha rehabilituje Kmicica. Oleńka [prosi ukochanego o wybaczenie).
Historia w powieści
- Pisarz bardzo dokładnie zapoznał się z czasami najazdu szwedzkiego (studiował pamiętniki, listy, kroniki, herbarze, notatki, prace historyczne); do powieści wplótł autentyczne przem ówienie Zamoyskiego do zakonników jasnogórskich, oryginalne listy Janusza Radziwiłła do Bogusława;
- Z “Pamiętników” J. CH. Paska zaczerpnął Sienkiewicz obrazy pojedynków, bójek, awantur, sceny wojenne i zwroty staropolskie, wzorując się na jego stylu i języku.
- Źródeł historycznych trzymał się bardzo wiernie i “Potop” należy pod tym względem do najle pszych dzieł historycznych.
- Główny bohater powieści Andrzej Kmicic, to postać na poły hist oryczna. Pasek w “Pamiętnikach” podaje, że w 1658 r. pułkownik Samuel Kmicic “żołnierz dobry”, służył w wojsku litewskim pod Sapiehą, dostał się do niewoli rosyjskiej, skąd wydostał go Czarniecki. Pozostałe wydarzenia z życia bohatera (służba u Radziwiłła, udział w walce ze Szwedami, wysadzenie kolumbryny) to fikcja literacka.
Obraz społeczeństwa polskiego wieku XVII
- Magnateria:
- Szlachta:
- Lud miejski i wiejski
Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim Radziejowski, Opaliński
— prowadzą politykę kierując się jedynie dobrem własnego rodu,
— wydają cynicznie kraj na łup Szwedom (Ujście, Kiejdany) i przechodzą na stronę wroga dla własnych korzyści materialnych lub na skutek urazy osobistej,
— , warchołowie, samowolni i pyszni egoiści.
Sapieha, Lubomirski, Zamoyski
— patrioci stawiający dobro ojczyzny ponad własne interesy, nie są to jednak postacie idealne
— poddaje się pokornie obcym najeźdźcom, szybko godzi z nowym położeniem (kiedy Opaliński oznajmił o podpisaniu kapitulacji Wielkopolski, wznosi okrzyki na cześć króla szwedzkiego), płaci im podatki, słucha bez sprzeciwu rozkazów szwedzkich komendantów,
— do zdrady ojczyzny skłania ich obietnica przywilejów stanowych (np. stryj Oleńki, mówi: “Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można),
— na Kmicicowej kompanii ciążą morderstwa, rozboje i gwałty (każdy z żołnierzy był skazywany przez sądy na utratę czci i życia, grasują bezkarnie, bo prawo i sądownictwo jest za słabe)
— butna niekarna, egoistyczna, lekkomyślna, interesowna, zaślepiona, bezmyślna politycznie i krótkowzroczna, uległa wobec magnaterii, często obojętna wobec potrzeb ojczyzny,
Wśród szlachty są jednak jednostki prawe, gotowe do poświęceń, np. Skrzetuski, który na wieść o kapitulacji Wielkopolski rwał sobie włosy z głowy.
- Sienkiewicz nie wprowadza do utworu bohatera chłopskiego ani mieszczańskiego. Lud w ystępuje tu bezimiennie, ale jest chętny i gotowy do walki
— cechuje ich: patriotyzm, wierność królowi, zapał do walki,
— biorą w swoje ręce sprawę obrony przed Szwedami; ruch partyzancki obejmuje cały kraj (górale tatrzańscy ratują życie królowi; kilkunastoletni Michałko, chłopak pańszczyźniany, naprowadza na Szwedów polską chorągiew i w bitwie z nimi wykazuje się odwagą i bohaterstwem, czym wprowadzają w podziw szlachtę),
— stawiają opór, ponieważ najeźdźcy zwielokrotniają nacisk ekonomiczny i obciążają dodatkowymi pracami, wolą znosić chłostę i więzienie, a nawet śmierć, niż przyczyniać się do utwierdzania potęgi najeźdźcy,
— o ucisku ludu Sienkiewicz wspomina przelotnie, ukazując śluby lwowskie Jana Kazimierza, w których król zobowiązał się, iż po zakończeniu wojny poprawi położenie pospólstwa.
Na początku “Potopu” Sienkiewicz ukazuje upadek moralny społeczeństwa (zdradę, zaprzedanie wrogom przez klasę rządzącą, odstępowanie od władcy, apatię i rezygnację). Wrzeszczowicz (cudzoziemiec) wypowiada się o Polakach: “ Jest li na świecie taki drugi kraj, gdzieby tyle nieładu i swawoli dopatrzeć można (...) Któryby w świecie naród nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi pomógł? Który by tak króla opuścił... Jeno szaleni, swawolni, źli i przedajni te ziemię zamieszkują”. Później następuje punkt zwrotny - naród się podźwiga i odradza. Przy końcu utworu sami Szwedzi nie mogą nadziwić się zamianie, jaka zaszła w narodzie, który do niedawna nie stawiał żadnego oporu.
Obrazy życia obozowo-rycerskiego
- “Potop” to powieść wojenna. Na obraz życia społeczeństwa polskiego XVII w. składają się głównie fakty ukazujące życie obozowo-rycerskie, wojenne. Np. cnoty rycerskie, sposób fo rmowania chorągwi, pospolite ruszenie, turnieje, bardzo plastyczne opisy bitew. Niewiele natomiast dowiadujemy się o stosunkach społecznych i życiu kulturalnym Polaków.
- Obraz ten uzupełniają nieliczne sceny życia domowego i obyczajowego:
— ciche życie rodzinne, — uczty i zabawy hulaszcze w dworkach szlacheckich (tu doskonała scena zbiorowa: uczta w Kiejdanach), — bójki w karczmach.
Bohater główny
Andrzej Kmicic to typowy przedstawiciel szlachty XVII w., potomek zubożałego rodu szlacheckiego. Jego losy symbolizują los ojczyzny; jego upadkowi moralnemu sekunduje upadek narodu, a odrodzeniu - tryumf zwycięskich Polaków.
- Odważny, wesoły o bujnym temperamencie, zdolny do szlac hetnych i druchów serca i do wielkiej miłości. Ma naturę awanturniczą, jest porywczy i skłonny do “bitki i wypitki”, co psuje mu reputację. Wychowany w potyczkach pogranicznych nawykł do ryzyka i bezkarności. Hulaka, ceniący sobie dobrą kompanię i swawolne życie. Zachowaniem w Lubiczu, Upicie i Wołmonowiczach popada w dramatyczny konflikt z otoczeniem, traci dobre imię, Oleńkę i zaufanie przyjaciół. Porywając narzeczona staje ponownie w ostrej kolizji z prawem.
- Pierwszy punkt zwrotny w jego życiu następuje w związku z otrzymaniem hetmańskich l istów. Z rozkazu najwyższego dowódcy podejmując się formowania oddziału nie podlega odpowiedzialności sądowej i ma okazję zrehabilitować swoje imię.
- Oddając się pod komendę Radziwiłła składa mu przysięgę na wierność. Nie odstępuje je dnak magnata, choć w oczach przyjaciół i ukochanej uchodzi za zdrajcę, ponieważ wierzy w dobre intencje hetmana. Naiwny i gorliwy, porywczy i wierny wierzy, że przyczynia się do ratowania ojczyzny.
- Swoja tragiczna pomyłkę uświadamia sobie w rozmowie z Radziwiłłem w Pilwiszkach. Świadomy już swego upadku postanawia zemścić się. Wpierw jednak czyni postanowienie oczyszczenia się z win poprzez służbę Polsce. Jako Babinicz:
— ostrzega wojsk konfederackie przed niebezpieczeństwem grożącym im ze strony Radziwiłła, — ocala starostę Łuszczewskiego, — ostrzega księdza Kordeckiego, — bierze udział w obronie Jasnej Góry, — broni króla w Tatrach, — walczy ze Szwedami na czele oddziału Tatarów, — ocala Wołmontowicze, — uczestniczy w wojnie z wojskami Rakoczego.
- Przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność swego nar odu, gotowego postawić obowiązek służby dla kraju ponad głos serca.
Oleńka Bilewiczówna: godna potomkini rodu szlacheckiego. Poważna, stateczna, dumna i energiczna panna, która potrafi zachować spokój nawet w najgorszych chwilach. Uosobienie kobiety idealnej, wzór patriotki, wiernej cnocie i ojczyźnie.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach