Należał do galerii
pisarzy politycznych złotego wieku, ale był pisarzem politycznym w całej swej
działalności. Tworząc dzieło poświęcone problemom państwowym szedł torami
wytyczonymi przez starożytnych. Przywołuje traktaty: Platona -
"Państwo", Arystotelesa - "Polityka" i Cycerona. W dobie
humanizmu sprawy państwa podejmuje Erazm z Rotterdamu w dziele "Wychowanie
władcy chrześcijańskiego" i w "Pochwale głupoty" oraz
Machiavelli w "Książe" Działalność pisarska Modrzewskiego trwała od
1542 r. do 1569 r. - 27 lat. Główne dzieła to: "Łaski, czyli o karze za
mężobójstwo" oraz "Kilka jeszcze mów o karze za mężobójstwo" i
"Mowa Prawdomówcy Parepatetyka". Główne dzieło - "De republica
emendanda" - "O naprawie Rzeczpospolitej" składa się z pięciu
ksiąg: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie",
"O kościele", "O szkole". Całość ukazała się za granicą w
Bazylei.
Księga pierwsza.
Księga pierwsza
dotyczy obyczajów - rozumiał przez to zasady moralne jak i działalność
społeczną. Postawił ją na pierwszym miejscu przed prawami.Zwracał się w niej do
szlachty, senatu, narodu, chcąc aby każdy służył Rzeczpospolitej "jako kto
może", a staranie się o Rzeczpospolitą "dowcipem i radą" uważał
za najlepszą drogę ku temu. Wyraża myśl taką jak Kochanowski - wzywa do służby
ojczyźnie. W rozdziale pierwszym księgi pierwszej pisarz za Arystotelesem
("Polityka") traktuje ojczyznę jako ciało, a ciało, które ma być
nienaruszone obejmuje również dobro i godność Rzeczpospolitej. Podstawą dobra i
godności ma być uczciwość obyczajów, surowość sądów i dobre rzemiosło wojenne.
Aby uzasadnić znaczenie obyczajów w życiu państwa powołuje się na starożytnych
autorów.
Aby osiągnąć dobre
obyczaje należy od początku dobrze wychowywać dzieci - w dobrych obyczajach.
Powołuje się na Owidiusza, radzi sławić cnotę, piętnuje zepsucie dobrych
obyczajów. Modrzewski pisał swe dzieło, gdy coraz częstsze szkoły nie wyparły
jeszcze wychowania na dworach magnackich. Piętnował także próżniactwo i marnowanie
czasu.
Jak wielu teoretyków
państwa zajął się zagadnieniem przymiotów dobrego władcy. Idąc śladem Platona
Modrzewski postuluje by najważniejszym przymiotem władcy była mądrość. Tę
zaletę - główną zaletę władcy - wymienia przed innymi cnotami t.j.: umiarkowanie,
sprawiedliwość, hojność, męstwo. Wskazuje królowi różne sposoby służenia
ojczyźnie tzn. poddanym, a także mówi o konieczności opieki nad nimi. Zaleca
Modrzewski objeżdżania kraju, a także nadzorowanie wyższych urzędników. Jak
większość reformatorów był zwolennikiem surowych obyczajów - dlatego proponuje
powołanie urzędu kontroli w państwie stojącego na straży dobrych obyczajów.
Urząd ten pilnowałby dobrych obyczajów w różnych przejawach życia począwszy od
spraw małżeńskich poprzez uczciwość w handlu , walkę z próżniactwem i
pijaństwem, a skończywszy na unormowaniu praw w państwie. Potępia próżniactwo,
proponuje aby ludzi niezdolnych do pracy zamknąć w przytułkach dla ubogich.
Wyróżnia dwie grupy ludzi ubogich: ci, których ubóstwo jest niezawinione i tym
współczuje; ci, którzy są sami sobie winni: pijacy i próżniacy. Wiele miejsca
poświęca samej szlachcie - "Prawdziwe szlachectwo nie tyle polega na
świetności przodków i na starożytności herbów ile na cnocie." Powołuje się
na autorytet Arystotelesa, który twierdzi, że starożytne szlachectwo opierało
się na cnocie i majętnościach. Twierdzi, że szlachectwo zdobywa się uczynkami,
zaś odziedziczone "po mieczu i po kądzieli, a pozbawione uczynków obraca
się w pospolitiść i hańbę". Zapytywał "Cóż (...) jeśli nie cnota
nadała szlachectwo starożytnym Scypionom, Cezarom, Pompejuszom. Cóż jeśli nie
cnota uczyniła sławnymi imiona naszych Tarnowskich, Kmitów, Tęczyńskich,
Łaskich, Górków." Trzeba szlachectwo opierać na cnocie nie na pochodzeniu.
Rozwija myśl (w różnych miejscach w utworze), którą wyraził w trzeciej
"Mowie o karze za mężobójstwo", że "szlachectwo i nie
szlachectwo" to ludzkie wymysły. Występuje w obronie chłopów, twierdzi, że
w idealnym państwie trzeba wziąć ich w obronę. Piętnował ustrój, który zabraniał
chłopom swobodnego opuszczania ziemi. Żądał kontroli państwa nad złymi panami,
postuluje oparcie wszystkiego w państwie na miłości chrześcijańskiej i miłości
wobec nieprzyjaciół. We wszystkim głosi ideę umiaru przede wszystkim w zabawach
i przyjemnościach.
Księga
druga.
Modrzewski debiutował
broszurą "Łaski czyli o karze za mężobójstwo", która wskazuje na jego
zainteresowanie zagadnieniem sprawiedliwości prawnej. W owym czasie nie było
równości obywateli wobec prawa (w Polsce). Od 1496 r. rzadko kogo karano karą
śmierci za zabójstwo, inaczej karano szlachcica inaczej plebejusza. W ówczesnym
prawie karnymwyróżniano cztery sytuacje: zabójstwo szlachcica przez plebejusza,
zabójstwo szlachcica przez szlachcica, zabójstwo plebejusza przez plebejusza i zabójstwo
plebejusza przez szlachcica. Sejmy z 1510 i 1532 r. zrewidowały ustawy związane
z karą śmierci, ale nie w duchu równości wobec prawa. Zwiększono
odpowiedzialność plebejuszy za zranienie szlachcica - mógł być ukarany
śmiercią, a za zabójstwo śmierć. Szlachcic za zabicie plebejusza płacił
dziesięć grzywien (mało). Ówczesne prawo karne pozwalało praktycznie zabić
chłopa bez konsekwencji. Szlachcic za zabicie szlachcica szedł do więzienia na
rok i sześć miesięcy oraz płacił rodzinie sto dwadzieścia grzywien. Obóz ludzi
światłych postulował konieczność zmiany tych praw m.in. kardynał Hozjusz na
sejmie w 1540 r. domagał się równości wobec prawa, występował przeciw tym
prawom także Skarga, Orzechowski. Był zwolennikiem zrównania obywateli wobec
prawa. Za każde zabójstwo żądał śmierci. Nierówność wobec prawa według niego
wymyślona została przez tyrana, a nie przez światłego prawodawcę. Cytuje
obiegowe powiedzenie, że zabójstwo chłopa traktowane jest jak zabójstwo psa.
Piętnuje fakt, iż po zabójstwie pewnego szlachcica przez plebejusza i
szlachcica tylko plebejusz został postawiony przed sądem i stracony mimo tego,
że poszkodowany przed śmiercią, że to szlachcic bił go ciężej. Całą winą
obarczono zabójcę plebejusza. Wziął także w obronę mieszczan, którym poświęcił
broszurę pt. "Mowa Prawdomówcy Parepatetyka". Uznał za nieuzasadnione
żądanie szlachty aby mieszczanie pozbywali się własności ziemskich. Jeden z
sejmów wydał ustawę zabraniającą nabywać mieszczanom posiadłości ziemskie.
Szlachta argumentowała to nieobecnością mieszczan w rycerstwie oraz brakiem
szlachectwa. Andrzej Frycz Modrzewski dowodzi również, że plebejusze także giną
za ojczyznę. Nie każdy może być rycerzem. Wysuwa zarzut szlacheckiej
zachłanności, która sprawia, że szlachta wkracza na tereny należące jedynie do
mieszczan.
Księga trzecia.
Pisarz podobnie jak
Erazm z Rotterdamu wyróżnia dwa rodzaje wojen: sprawiedliwe - obronne i
niesprawiedliwe - zaborcze. Ponieważ pokój może być zagrożony kreśli program
obrony państwa. Twierdzi, że wojna kosztuje zalec więc gromadzenie na cele
wojenne specjalnego funduszu obronnego - "góra zbożnych powinności".
Na cele wojenne szlachta musi płacić podatki, chłopów należy zwolnić od
podatków, bo i tak są już bardzo obciążeni. Wskazuje dwa miejsca na przechowywanie
tego funduszu: Wawel i zamek piotrkowski są to miejsca warowne i bezpieczne.
Nieprzyjaciela upatrywał na południowo - wschodnich kresach. Omawia przymioty
hetmana - prawdziwy hetman to ten co zna swoje wojsko. Wojsko powinno odbywać
ćwiczenia w rzemiośle wojennym. Proponuje podział Rzeczpospolitej na siedem lub
osiem okręgów wojskowych, które miałyby mieć za zadanie obronę granic państwa.
Czasu pokoju nie należy marnować - dogodna pora do budowy zamków, zaleca
budowanie zasadzek i zasieków. Pisze jak należy postępować z pokonanym wrogiem
- odjąć mu możliwość prowadzenia wojny. Należy zażądać zwrotu kosztów wojny,
wziąć zakładników i zająć ziemie nieprzyjaciela. Jednocześnie Modrzewski mówi o
tym, że ludność podbitych ziem należy pozyskać, nie może być gwałtów na
ludności, a król zwycięzca ma być w oczach pokonanych ojcem ojczyzny - łask
panem. Ma okazać łaskę ludności ale ukarać winnych "wyniosłych
łamać". Tworzy w tej księdze konkretny system obronności kraju.
Księga czwarta.
Księga o kościele.
Punktem wyjścia jest zasada koncyliarystyczna. Koncyliaryzm - wyższość soboru
nad papieżem. W czasie soboru trydenckiego pojawiła się ta idea, do dziś
dyskutowana. Modrzewski naraził się kościołowi w księdze o koś- ciele i o
szkole. W Polsce ich nie wydano. Zakwestionował zasadę nieomylności papieża w
sprawach wiary. Podaje przykłady omylnych papieży. Kreśli projekt struktury
organizacyjnej kościoła i domaga się by o karierze duchownego, o hie- rarchii
kościelnej decydowało nie urodzenie, a przymioty człowieka. Domaga się dania
wszystkim równej szansy. Księga o kościele porusza zasadę wyboru bisku- pów i
innych urzędników kościelnych. Proponuje by biskupów wybierać na sejmi- kach
diecezjalnych złożonych z przedstawicieli czterech stanów. Andrzej Frycz
Modrzewski kreśli projekt wyboru papieża. Skoro papież ma sprawować rządy w
kościele to powinni go wybierać wszyscy wierni, a nie tylko kardynałowie
(konklawa).
Księga piąta.
Dotyczy szkoły jest
najkrótsza. Podejmuje problemy godności zawodu nauczyciela. Trzeba by nauczyciel
był godnie opłacany i nie musiał szukać innych zajęć, które rozpraszają go od
nauki. Na- wiązuje do Platona i jego szkoły, Arystotelesa, Cycerona. Wyjaśnia
etymologię wyrazu szkoła od łacińskiego schola, przyjęte w średniowieczu.
Przedstawia tradycję szkoły od antyku, kiedy Chrystus był nauczycielem. Pisze
jak wiele Alek- sander Macedoński zawdzięcza swojemu nauczycielowi
Arystotelesowi (duża rola nauczycieli). Proponuje by ciężar utrzymania szkół
spoczął głównie na duchowieństwie. Spowodowało to konflikt z kościołem.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach