I. Grecja Homera, Fidiasza, Sofoklesa, Platona spełnia zadania
uwertury i jest prologiem.
1. Sztuka i kultura oraz literatura starożytnej Grecji
zalążkami kultury Europejskiej. Antyk podobnie jak Biblia stanowią wspólną ojczyznę kultury
europejskiej, stąd wszystko, lub prawie wszystko, co wywodzi się z tych dwóch
wielkich źródeł, posiada charakter uniwersalny, (...) odwołania antyczne w poezji niezależnie od tego, jaka przybierają formę
są w naszym kręgu kulturowym zużytkowaniem dobra wspólnego.
(S. Stabryła - Hellada i Roma w
Polsce Ludowej) 2. Ateny ośrodkiem rozkwitu filozofii, literatury i kultury
greckiej.
3. Biblia - stanowiła i stanowi nie tylko ważne dzieło
literackie, jest punktem odwołań i nawiązań twórców kultury w późniejszych
epokach, jest źródłem kultury moralnej, prezentuje wzorce postępowania, pewien
kodeks tego co dobre i złe. Jest zbiorem fabuł, anegdot, motywów i stylistyki,
do których wciąż powraca literatura. Jest natchnieniem dla wielu pisarzy,
poetów, inspiruje myślicieli, przez wieki była także tematem
realizacji malarskich i rzeźbiarskich.
4. Antyk i Biblia źródłem wyrażeń i zwrotów takich jak: pięta
Achillesowa, syzyfowe prace, Sodoma i Gomora. Motywy, postawy, pojęcia,
wyrażenia pochodzące z mitów oraz Biblii istnieją do dziś w literaturze, sztuce
i języku. Tkwią one w świadomości, kulturze dzisiejszego człowieka, gdyż
przedstawiają uniwersalne ludzkie czyny i uczucia. Nie są one reliktem
przeszłości.
II. Klasycyzm - nie tylko źródłem twórczości starożytnych
artystów, lecz także późniejszymi prądami artystycznymi, które odwołują się do
źródeł antycznych.
1. Nawiązania do filozofii antycznej występujące u różnych
twórców w późniejszych epokach.
A. Nawiązania do stoicyzmu, który głosił, że człowiek, aby
osiągnąć szczęście musi zachować równowagę duchową, powagę, spokój i trzeźwość
umysłu. Człowiekiem powinien rządzić rozum, a nie namiętność. Życie w zgodzie z
naturą, wyrzeczenie się dóbr przemijających w zamian za co osiąga szczęście. Do
dzisiaj mówi się, że ludzie, którzy przyjmują ciosy i dary losu z
kamienną twarzą cechuje stoicki
spokój. Epikureizm nakazuje człowiekowi wierzyć zmysłom, cieszyć się
życiem i korzystać z jego radości - carpe diem. Dobro to przyjemność - czyli
brak bólu według wyznawców tego nurtu. Odrzucenie wiary w siły pozaziemskie,
głoszenie pochwały życia na ziemi. Wyznawcy tego nurtu byli jednak wręcz gotowi
do zrezygnowania z przyjemności dlatego by nie poznać goryczy cierpienia.
Doskonałym przykładem może tutaj być twórczość Jasia Kochanowskiego, przedstawiciela epoki renesansu. Głosi on afirmację życia
i poszukiwanie wzorców postępowania. Łączy elementy filozofii stoickiej oraz
epikurejskiej, głównie jest to widoczne we fraszkach biesiadnych i pieśniach -
Serce roście patrząc na te czasy, Nie porzucaj
nadzieję, Miło szaleć, kiedy czas po temu, Chcemy sobie być radzi. Dominuje u niego przeświadczenie, iż pełnię
szczęścia można osiągnąć w życiu doczesnym. Głosi także zasadę carpe diem -
Miło szaleć, kiedy czas po temu, Chcemy sobie
być radzi.
W romantyzmie Adaś Mickiewicz w
Pieśni Filaretów nawiązuje
do filozofii epikurejskiej i korzystania z życia, Hej, użyjmy
żywota. Andrzejek Frycz Modrzewski sięgnął do starożytnych filozofów w poszukiwaniu reform
państwowych i ideału państwa (Platona, Cycerona). 2. Kontynuacja gatunków antycznych i Biblijnych są także
widoczne w późniejszych epokach.
A. Gatunki kontynuowane w następnych epokach to psalmy, pieśni,
rapsody, treny, fraszki. Ich twórcą był na przykład Jasiu Kochanowski. Nawiązania psalmów są głównie Do psalmu 8, w którym człowiek przedstawiony jest jako istota potężna, syn
człowieczy lecz umiłowany przez Boga, który oddaje mu we własne władanie
wszelkie zwierzęta ptactwo i ryby. Zawiera pochwałę świata stworzonego przez
Boga: niebios, ziemi, gwiazd, człowieka. Głosi on afirmację, zachwyt światem i
człowiekiem. Psalm ten stał się inspiracją dla myślicieli epok humanistycznych,
np. renesansu.
Psalmy przekładali Jasiu Kochanowski - Psałterz Dawidów,
Mikołajek Rej, Mikołajek Sęp Szarzyński, Leopold Staff, Czesiek Miłosz.
Pierwszym twórcą pieśni był Horacy, na nim to w głównej mierze
wzorowali się jego następcy. Kontynuację pieśni jako gatunku antycznego możemy
także zauważyć w średniowieczu - Pieśń o Rolandzie, czy Pieśń
o zamordowaniu Jędrzeja Tęczyńskiego. Jasiu Kochanowski pieśń Czego
chcesz od nas, Panie, za twe hojne dary, docenienie hojności Boga za stworzenie świata i człowieka -
Wdzięcznym Ci tędy sercem, Panie, (...) bo nadto przystojniejszej ofiary nie mamy.
Autorem gatunku rapsod jest Julek Ursyn Niemcewicz
Bema pamięci żałobny rapsod.
Jest to pieśń wielbiąca bohaterskie czyny. Miara wierszowa przypomina heksametr
zastosowany przez Homera w Iliadzie. Twórcą trenów był Jasiu Kochanowski. Poeta
przeżywa bunt, nie rozumie swojego cierpienia (po stracie córki), po czym
następuje uspokojenie i ufność do Boga.
Oda łączy pierwiastki klasyczne z romantycznymi, jest to
gatunek wysoki, patetyczny, uprawiany między innymi przez Horacego. Jako
przykład możemy podać słynną Odę do młodości Adasia Mickiewicza oraz Odę do młodości Julka Słowackiego, w
późniejszym czasie powstała Oda
do turpistów Julka Przybosia. Hymny tworzył Jasiek Kochanowski - Do Boga, oraz Jasiek
Kasprowicz.
Gatunkami rodowodem pochodzącymi z antyku są także dramat,
komedia, poemat heroikomiczny, bajki, satyry, przypowieści,
fraszki. Fraszki - Jasiek Kochanowski np. Ku muzom, O
doktorze Hiszpanie, O
żywocie ludzkim.
Ignuś Krasicki jest twórcą satyr, np. Na króla, bajek i przypowieści. Jego słynnym utworem jest także
poemat heroikomiczny pod tytułem Monachomachia.
Twórcy dramatu - Szekspir - jego dramaty są nowym typem tragedii odchodzącym od
zasadzi trzech jedności oraz zasady estetyk. Molier Świętoszek - kontynuowanie antycznej komedii wywodzącej się z Małych
Dionizji. Jasiek Kochanowski Odprawa posłów greckich (w
którym zauważalne są także nawiązania do antyku w treści samego utworu -
przywołanie wydarzeń mitu trojańskiego). Julek Ursyn Niemcewicz Powrót posła - komedią klasycystyczną zachowującą
tradycyjną strukturę akcji. Adaś
Mickiewicz - Dziady,
Stachu Wyspiański
Wesele, Kartoteka
Tadka
Różewicza. Ostatnim gatunkiem nawiązującym do antyku jest epos, epopeja.
Najstarszymi dziełami literatury europejskiej są eposy
homeryckie Iliada i
Odyseja. Konstrukcja tych
utworów stała się wzorem gatunku uprawianego przez późniejszych twórców.
Epos - w typowym kształcie klasyczny, zgodny z regułami gatunku
w średniowieczu powstał epos rycerski - nawiązujący do eposu starożytnego.
Włoski epos to Boska
komedia. Wacek Potocki Transakcja wojny
chocimskiej oraz najsłynniejszy
epos literatury polskiej Pan
Tadeusz Adasia Mickiewicza. Epopeja - powieść odgrywająca szczególnie ważną rolę w życiu
narodu, dotyczyły ważnych wydarzeń historycznych lub kompleksowo ujmowały życie
danej klasy. Chłopi Władek Rey'mont - epopeja
chłopska. Nad Niemnem
Elżunia
Orzeszkowa, Noce i dnie
Marycha
Dąbrowska. 3. Nawiązania do mitów postaci i miejsc mitologicznych oraz
różnych symboli - Adaś Mickiewicz Oda do młodości -
nawiązanie do Heraklesa i do bogini młodości Hebe. III cz. Dziadów - Wielka improwizacja -
prometeizm - indywidualne
językowe zaangażowanie jednostki w sprawy narodowe. Tutaj Konrad jest
utożsamiany z Prometeuszem, reprezentuje chęć podjęcia samotnej walki za
ojczyznę, skłócenie z Bogiem i pragnienie rządu dusz
(Daj mi rząd dusz). Julek Słowacki
Grób Agamemnona - nawiązanie
do mitycznej historii rodziny, porównuje on także Polaków z Grekami. Walka
Persów ze Spartianami - Termo'pile to synonim patriotyzmu - nie jest to miejsce
dla Polaków Na
Termopilach? Nie, na Cheromei
trzeba się memu załamać koniowi, bo jestem z kraju, gdzie widmo nadziei dla mało
wiernych serc podobnych snowi. Cypuś Kamil Norwid Coś ty Atenom zrobił,
Sokratesie. Nawiązanie do Sokratesa, który był wyrzucony z miasta (aluzja
autobiograficzna) - Promethidion
- Syn Prometeusza realizujący
platońską koncepcję rzeczywistości, sztuki, w której piękno ma zachęcać do
pracy. Fortepian Szopena - nawiązanie do Fibiasza, rzeźbiarza doskonałego i Pigmeliona, mitycznego króla Cypru, tu symbol
geniuszu geniusz - wiecznego Pigmaliona. Stefek Żeromski Syzyfowe prace - tytuł powieści oznacza trudną i bezsensowną pracę - ukazanie
rusyfikowania młodzieży polskiej, które jest bezcelowe i nigdy nie zakończy się
sukcesem. Stasiek Wyspiański w Weselu wykorzystał
symbol złoty róg - róg Almatei - mający moc jednoczącą. Władek Rey'mont w Chłopach nawiązuje
do mitu o Demeter i Korze (związek człowieka z naturą, przyrodą), naturalny
podział, następstwo pór roku i zależność od nich ludzi.
Motyw Ikara był bardzo często wykorzystywany w różnych
utworach. Tadek Różewicz Prawa i
obowiązki. Erneścik Bryl Wciąż o Ikarach głoszą.
Nawiązanie do społeczeństwa polskiego, którego działania nie były często
uwieńczone sukcesem, tak jak Ikara. Weryfikacja tradycji - nie należy zwracać
uwagi na upadek Ikara, każdy powinien zająć się własnym
życiem. Stasiek Grochowiak Ikar - Oto Ikar wzlatuje, kobieta nad balią napręża kark, oto Ikar
wzlatuje, kobieta czuje kręgosłup jak łunę, oto Ikar upada, w kobiecie jest ból
i spoczyenk. Porównanie codziennego życia do wzlotu, lotu i upadku
Ikara. Motyw Nike. Zbigniew Herbert Nike, która się waha. Nadanie postaci Nike, mitycznej
bogini zwycięstwa, cech kobiecych. W końcu decyduje się pozostać w pozycji,
której nauczyli ją rzeźbiarze,
a nie powodować
rozterki. Herbert w wierszu Dlaczego klasycy? odwołuje się do postaci Tacydedesa - historyka
starożytnej Grecji, który był obiektywny w ocenie nieudanej wojny Peloponeskiej.
Współczesnym autor zarzuca nieumiejętność godnego przyznania się do winy, co
świadczy o ich słabości i braku godności.
Herbert dokonuje także reinterpretacji mitów. Odczytuje je w
odmienny sposób, często dopisuje ciąg dalszy, pokazuje bogów w ludzkich
sytuacjach (patrz: praca Genziaka) Inne utwory Herberta o nawiązaniach antycznych to na przykład O Troi, Do Ateny, Na pomoc
Pompei, Apollo i Marsjasz. Czesiek Miłosz W Warszawie. Wiersz ten
traktuje o cierpieniu zniszczonego wojną miasta, lecz słychać w nim ponadczasowy
płacz Antygony, okrzyk, którego poeta nie może znieść.
3. Określenie
złoty wiek jest również
pochodzenia antycznego. Jest to przedział czasu mający miejsce w Atenach w V i
VI w przed Ch. Był to okres, w którym nastąpił rozkwit filozofii, literatury,
architektury, rzeźby. Przenośnie jest to wiek idealny, wspaniały etap, który
ludzkość utraciła i do której dąży, marzy o jego powrocie.
W średniowieczu Gall Anonim stworzył Kronikę Polską -
księga I opisuje żałosną śmierć sławnego Bolesława Chrobrego. Według
mitologicznych wyobrażeń o kolejach dziejów miały następować coraz to gorsze
wieki: po złotym srebrny, po nim brązowy i żelazny. W końcu najgorszy, ołowiany.
Pisał o tym Owidiusz w
przemianach. O złotym wieku pisał Wergiliusz. Określił go
jako przeobrażenie poetyckiej arkadii. Cyprianek Kamilek Norwid w Fortepianie
Szopena określa muzykę Szopena
jako doskonałość perykleską. Jest to aluzja do złotego wieku Aten i do
demokracji ateńskiej.
4. Sam styl tworzenia poetów często nawiązuje do twórców
antyku. Horacy w swojej poezji głosi filozofię umiaru -
złotego środka - z obu nurtów stoicyzmu i epikureizmu brał to, co wydawało mu
się cenne. Propaguje on hasło carpe diem - charakterystyczne dla epikureizmu.
Uznaje także stoicką zasadę okazywania w nieszczęściu równowagi ducha. Świat
poetycki Horacego to pogodna arkadia. Świat pełen spokoju,
szczęścia, od niego pochodzi wyrażenie exegi monumentum. Inny rodzaj poezji to
poezja tyrtejska, pochodząca od Tyrteusza (patrz praca: Rola poety i poezji w poszczególnych
epokach) Julek Słowacki
w Grobie Agamemnona pisze,
że poeta ukryty w zabytkowym grobowcu odwołuje się do historii starożytnych
Greków, do mitologii jako do trwałych wartości, jako do wielkich, doskonałych
wzorców dla współczesnych sobie ludzi. Głosi kult dla poezji Homera. Słowacki
preferuje strunę z harfy Homera, twórca uważa, że nigdy nie doścignie
antycznego autora.
5. Nawiązania do biblijnej Apokalipsy wg św. Jana - Apokalipsa
oznacza odsłonięcie, objawienie - rodzaj wypowiedzi, który opisuje tajemnicę
czasów ostatecznych. Nawiązuje do nich wiele twórców, między innymi romantycy
oraz twórcy - katastrofiści. Czesiu Miłosz przedstawia katastrofizm i wizję apokalipsy w
twórczości przedwojennej, motyw ognia, popiołu i dymu, pogorzeliska w wierszu
Roki. Piosenka o końcu świata nawiązuje w niej do dnia Sądu
Ostatecznego: opis zwykłego,
codziennego dnia, bez trąb
archanielskich, dnia zwykłych ludzi, bo innego końca świata nie
będzie. Życie jest drogą do śmierci. Poprzez życie zbliżamy się do
śmierci. Zbyś Herbert U wrót doliny - Odmienna
wizja końca świata, wizja okrutna - przemoc, obraz przypominający selekcję ludzi
w obozie koncentracyjnym i eksterminację ludzi. Tadek Konwicki Mała Apokalipsa. Powieść o Polsce Ludowej o końcu świata dla
bohatera, organizując mały koniec świata. Autor odwołuje się do wielu
biblijnych motywów, choć odpowiednio je przekształca uwspółcześniając i
dostosowując do realiów powieści.
6. Inne nawiązania do antyku oraz Biblii to na przykład Staś
Wyspiański Noc
listopadowa wielkie wydarzenie
w naszej historii - powstanie listopadowe - autor włożył w ramy mitologii
starożytnej. Do Warszawy w roku 1830 przybywają boginie i bogowie greccy,
następuje nakładanie się na siebie przestrzeni antycznej i Polski.
Inne utwory o podobnej tematyce (antycznej) autorstwa tego
samego gościa to na przykład Akropolis, Powrót Odysa, Achilles. Leopold Stafffff w utworach Ars poetica,
Przedśpiew, Do muzy składa hołd epoce starożytnej, odwołuje się do klasycznych
wartości. Hołdem jest przywołanie drobiazgów, przedmiotów typowych dla tamtego
okresu kulturowego. Przejmuje także zasady klasycznego myślenia. Czesiek Miłosz
Dar - wiersz o zwykłym dniu,
pełen pochwały dla klasycznej harmonii, spokoju i zrównoważenia duchowego,
przywodzi na myśl starożytne filozofie.
Autor w swojej poezji często odwołuje się do antyku - gdy
występuje jako moralista, za przykład i dowód wybiera często postacie i
wydarzenia antyczne.
Nawiązania do Biblii.
W średniowieczu - Bogurodzica - kult Matki
Boskiej. Świadczy to o podporządkowaniu literatury i filozofii wykładnikom
religii chrześcijańskiej. Janek Kochanowski Psałterz Dawidów. Parafraza poetycka oddająca w języku polskim
patetyczny i uroczysty ton psalmów. Adaś Mickiewicz w Dziadach opisuje
problem winy i kary, piekła i nieba. Opisuje także widzenie księdza Piotra.
Ty pojedziesz w daleką, nieznajomą drogę, będziesz w wielkich, bogatych i
rozumnych tłumie, szukaj męża, co więcej niźli oni umie poznasz, bo cię powita
pierwszy w imię Boże, słuchaj co powie....
Polacy to naród
ukrzyżowany. Analogiczność porozbiorowych dziejów Polski do męki i
zmartwychwstania Chrystusa.
Porównanie prześladowań narodu polskiego pod zaborem rosyjskim
do prześladowań pierwszych chrześcijan, a prześladowań młodzieży przez
Nowosilcowa do zabijania dzieci przez Heroda. Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego. Poeta dokonuje stylizacji biblijnej, używa biblijnych stylów i gatunków.
Nazywa Polskie Narodem Wybranym, a emigrantów apostołami wolności.
Księgi = Biblia jest to bezpośrednie
nawiązanie. Polska mesjaszem Europy. A jako ze zmartwychwstaniem Chrystusa ustały na ziemi
całej ofiary krwawe, tak ze zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w
chrześcijaństwie wojny. Henio Sienkiewicz Quo vadis. Panorama historii narodzin chrześcijaństwa i prześladowań
pierwszych chrześcijan, analogia z ówczesną sytuacją Polaków.
Umberto Eco W
treści Biblii tkwi klucz i rozwiązanie wątka kryminalnego w powieści Imię
róży, powiązanego z licznymi dysputami o tematyce teologicznej. Bogactwo
treści zbudownej z wątków biblijnych.
Twórcy średniowiecza, baroku, romantyzmu nawiązują do księgi
Koheleta, która głosi
marność nad marnościami,
wszystko marność. Wszystkie dzieła i czyny człowieka są przemijalne, życie
to gonienie za
wiatrem. III. Grecja Homera, Fidiasza, Sofoklesa, Platona spełnia
zadania uwertury i jest prologiem.
Jak wiać z powyższej pracy wielu twórców nawiązuje do tradycji
i kultury antycznej. Janka Kochanowskiego cechowała znakomita znajomość kultury i literatury starożytnej, co
zauważalne jest w jego twórczości - dąży do przełamania bezimienności, chce
zdobyć sławę. Inny twórca, który tworzył znacznie później, lecz nadal nawiązywał
do antyku to Jan Parandowski - polski prozaik, który zajmował się historią i
kulturą antyku. Napisał cykl nowel mitologicznych pt. Eros na Olimpie, Dysk olimpijski oraz dzieło Mitologia. Niesposób ocenić wpływu antyku na naszą kulturę i literaturę, a
tym bardziej stworzyć pełną mapę literackich nawiązań i odwołań do dorobku
starożytnych. Zauważmy popularność i wieczną trwałość niektórych mitów np.
ikaryjskiego, o Prometeuszu lub Syzyfie.
Znajomość mitologii, Biblii i antycznej filozofii stało się
konieczniością i wymiarem erudycji dzisiejszych twórców, którzy wciąż znajdują
wartości trwałe i nieprzemijalne w tamtej kulturze, która zawiera wszystkie
tematyczne motywy, wszystkie wzorcowe formy zrealizowane na tysiące
sposobów doskonałości.
Nie sposób pominąć wpływu antyku poprzez dzieła artystów na
język współczesnych ludzi, którzy za swoje przyjęli takie wyrażenia jak
syzyfowe prace,
nić Ariadny, stajnia Augiasza, pięta Achillesa. W Biblii twórcy znajdują prawdy moralne, wzorce zachowań, które
mają odzwierciedlenie w postawie Polaków, obywateli kraju, w którym religia
chrześcijańska jest dominująca.
|