Gatunki literackie charakterystyczne dla odrodzenia

Gatunki literackie charakterystyczne dla odrodzenia.

sielanka - utwór poetycki, przedstawiający życie ludu na tle natury, zawierający elementy realistyczne, podkreślający wdzięk prostego, wiejskiego życia; akcja sielanki jest słabo rozwinięta, przeważają opisy i piosenki (patrz: Szymon Szymonowic "Żeńcy"); sielanka to gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz.

fraszka - krótki utwór poetycki, będący odmianą epigramatu, najczęściej żartobliwy i na błahy temat, dotyczący jakiegoś zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamknięty wyrazistą pointą, stanowiącą wyostrzenie myśli lub konkluzję; nazwę wprowadził Kochanowski, w okresie renesansu pisał podobne utwory M. Rej (figliki), później Potocki, Morsztyn, Krasicki, Trembecki, Mickiewicz, Tuwim, Gałczyński.

pieśń - gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza się ze starożytnych pieśni obrzędowych, śpiewanych przy akompaniamencie muzyki; pieśń cechuje uproszczenie budowy, prosta składnia, układ stroficzny, występowanie refrenów i paralelizmów (powtórzenie jakiegoś elementu); charakter pieśni wynika z jej związków z muzyką; ułatwia ukształtowanie melodii; do tradycji pieśni Horacego nawiązał w Polsce Jan Kochanowski; obok najczęściej uprawianej pieśni jako wiersza lirycznego, często o tematyce miłosnej, wykształciły się różne jej odmiany, związane z ramą sytuacyjną - np.:

- pieśń powitalna i pożegnalna
- pieśń pochwalna
- pieśń biesiadna (Kochanowski "Dzbanie mój pisany, dzbanie polewany")
- pieśń poranna, pieśń wieczorna
Obok pieśni jako gatunku istnieją pieśni popularne - ludowe, żołnierskie, powstańcze, legionowe.

tren - (threnos = lament, pieśń żałobna, opłakiwanie), utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze żałobnym, poświęcony wspomnieniu osoby zmarłej, rozpamiętywaniu jej zalet i uczynków; gatunek ten ukształtowany już w antyku (m.in. Pindar, Owidiusz), wprowadził do poezji polskiej Jan Kochanowski, tworząc zarazem cykl trenologiczny; wśród kontynuatorów Kochanowskiego był Klonowic, Kniaźnin; nawiązywali do niego Słowacki ("W Szwajcarii"), Broniewski.

elegia - utwór poetycki, wyrażający nastroje smutku i melancholii, wywołane rozstaniem z osobą, miejscem lub przedmiotem, albo ich utratą; elegia ma często charakter wspomnieniowo-refleksyjny; mówi o śmierci, miłości.

emblemat - utwór liryczny, także gatunek literacki o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim, łączący alegoryczny obraz lub rysunek ze słowem; składa się zwykle z trzech części: inskrypcji (sentencji), obrazu, subskrypcji (niewielki wiersz).

tragedia - gatunek dramatu, w którym są przedstawione dzieje bohaterów skazanych nieuchronnie na niepowodzenie (z woli przeznaczenia, fatum czyli losu), uwikłanych w konflikt dwóch racji, nie dających się pogodzić (np. konflikt prawa boskiego i prawa państwowego w "Antygonie" Sofoklesa). Bohaterowie uświadamiają sobie tę nieuchronność, przenikając zarazem istotę swego losu; nie rezygnują jednak ze swoich dążeń. Nazwa "tragedia" pochodzi od dwóch słów greckich: 'tragos' - kozioł i 'ode' - pieśń (tragedia = pieśń kozła). Z pieśni obrzędowych (pochwalnych) zrodziła się tragedia, której budowa oparła się na dialogu prowadzonym przez Koryfeusza (przewodnika - opowiadacza) z chórem. Pierwszego aktora wprowadził Tespis, drugiego - Ajschylos, trzeciego - Sofokles. Zespół aktorski ograniczał się do trzech osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, grali więc też i role kobiece.

Tragedię zaczynał prolog, który wprowadzał w akcję. Prolog kończył się węzłem dramatycznym, tzn. wydarzeniem rozpoczynającym właściwą akcję. Akcja dzieliła się na epejsodiony (sceny), które z kolei przedzielone były stasimonami, czyli pieśniami chóru. Punktem szczytowym tragedii była perypetia, będąca przełomem w akcji dramatycznej i kończąca się katastrofą, czyli klęską bohatera. Ostatnia część tragedii to epilog, który zwykle wyjaśniał sprawę do końca i dokonywał podsumowania. Tragedia była gatunkiem wysokiego, wzniosłego stylu, występuje tu bogactwo figur stylistycznych. Twórcą tragedii renesansowej wzorowanej na tragedii antycznej jest Jan Kochanowski, a utworem tym jest "Odprawa posłów greckich".

sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowersowe oraz dwie trójwersowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonetu włoskiego o rozkładzie rymów "abba abba" oraz "cdc dcd" ("cdecde"). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński.