GEOFRAFIA EKONOMICZNA
FAKTOGRAFIA – konkretne, jednostkowe dane statystyczne, zjawiska gospodarcze przeniesione na liczby.
PRAWIDŁOWOŚĆ ROZWOJU GOSPODARCZEGO – w przestrzeni analiza przyczyn ich terytorialnego rozmieszczenia, uwarunkowań i konsekwencji nierównomierności rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów i regionów.
Jak gospodarka jest zróżnicowana w przestrzeni i jakie są przyczyny jej aktualnej struktury przestrzennej?
Jakie są relacje zjawiska gospodarczych w przestrzeni do środowiska przyrodniczego?
Analizujemy zachowania człowieka podejmującego określone decyzje gospodarcze.
KIERUNKI GEOGRAFII EKONOMICZNEJ
· regionalny (historyczny) w przeszłości był ważny. Zmierzał do uogólnienia zmiennego charakteru powierzchni ziemi. Uogólnienie w celu wydzielenia jednostek terytorialnych – regionów. Potem poddawano je opisowi. Przy wydzieleniu regionów stosowano kryterium jednorodności obszaru z punktu widzenia cech uznawanych za ważne. Kryterium spójności obszaru.
· ekologiczny – badanie wzajemnego oddziaływania środowiska przyrodniczego i społecznego.
· przestrzenny – głównymi problemami badawczymi tego kierunku są przestrzenne struktury i procesy różnorodnych zjawisk społeczno – gospodarczych, ich rozmieszczenie, organizacja i oddziaływanie w przestrzeni.
Społeczeństwo wybiera lokalizację dla działalności gospodarczej, buduje infrastrukturę techniczną
i ekonomiczną. Rozwija sieć osadniczą i użytkuje ziemię w różnych formach.
SYSTEM, STRUKTURA, PROCES
Co to jest system – to zbiór elementów i zbiór relacji zachodzących między tymi elementami. Systemy mogą mieć różną strukturę i skalę.
Mogą składać się z obiektów kosmicznych, komórek, fabryk, domów, miast, regionów a także równań matematycznych. Skalę systemu określa stopień złożoności a nie jego wielkość fizyczna.
Podejście systemowe do procesów i zjawisk w przestrzeni polega na ujmowaniu obiektów i zdarzeń (elementów systemu)
A) jako części większej całości
B) w roli jaką te obiekty i zdarzenia spełniają w procesach rozwojowych
STRUKTURA – układ klas wielkości danego zjawiska (gałęziowa, zatrudnienia, gospodarki narodowej)
SYSTEMY GOSPODARKI NARODOWEJ
DZIAŁY
rolnictwo przemysł usługi
Możemy także wyjąć jeden dział i zrobić strukturę gałęziową przemysłu i znowu możemy określić procentowe udziały.
GOSPODARKA NARODOWA – 3 działy (rolnictwo, przemysł, usługi)
Jaka jest struktura tych trzech działów ?
Wśród wielu elementów związanych z dynamicznie rozwijającym się procesem współczesnych społeczeństw tworzących globalną wioskę, szczególne znaczenie przypada ustaleniu optymalnych relacji społeczno – gospodarczych, potrzebami a możliwościami ich zaspokojenia. Określenie tych relacji nie jest możliwe bez identyfikacji głównych elementów systemu człowiek i jego środowisko.
ŚRODOWISKO – 3 PODRTAWOWE ELEMENTY
1. PODMIOT ŚRODOWISKA
v Istota żywa, wtedy mamy środowisko biotyczne – ożywione
v Pasmo górskie, dolina rzeki – środowisko abiotyczne
2. PODMIOT ŚRODOWISKA – czynniki otaczające podmiot
3. Zbiór relacji i oddziaływań, występujących między podmiotem a przedmiotami środowiska.
Mówiąc o środowisku musimy odpowiedzieć na dwa pytania:
Czyje jest to środowisko ? (pytamy o podmiot)
Może być geograficzne, społeczne, kulturowe, ekonomiczne.
Jakie jest to środowisko ?
MODEL ŚRODOWISKA
Środowisko można traktować jako określony podsystem przyrodniczy, społeczny lub ekonomiczny. Z punktu widzenia teorii ekonomii dane środowisko można również jako specyficzny zasób. Stąd w przypadku podniesienia nakładów na reprodukcję danego środowiska, jego elementy należy traktować jako czynnik produkcji, co przesądza o ich uznaniu jako kategorię ekonomiczną.
PRZYKŁADY TYPOWYCH ŚRODOWISK
PRZYRODNICZE – ogół czynników biotycznych i abiotycznych stworzonych przez przyrodę (najczęściej mamy do czynienia ze środowiskiem przyrodniczym przekształconym przez człowieka) np. lasy (drzewa jednorodne gatunkowo).
NATURALNE – przyrodnicze o pierwotnym charakterze (parki narodowe, puszcza kampinoska, itd.).
GEOGRAFICZNE – tworzą elementy środowiska przyrodniczego + elementy ahtropogeniczne.
SPOŁECZNE – całokształt struktury społeczno – ekonomicznej, danej zbiorowości + jej kultura duchowa.
ANTROPOGENICZNE – sztuczne (miast, drogi), stworzył je człowiek.
– podmiot
– czynniki przyrodnicze
– czynniki społeczne
– czynniki duchowe
TRZY PODSTAWOWE TYPY REGIONU EKONOMICZNEGO
1. region strefowy – powierzchniowy są to obszary pod pewnymi względami jednorodne np. regiony rolnicze (np. pas kukurydziany w USA)
2. regiony węzłowe obszar ciążeń lub powiązań ekonomicznych z pewnym ośrodkiem centralnym, dla danego regionu (np. region warszawski), jest jakiś system powiązań wewnętrznych.
3. Region kompleksowy ma wykształcony terytorialnie obszar produkcyjny, jedno – lub wielokierunkowy specjalizacji produkcji (np. Śląsk) – jest to obszar o dużym zainwestowaniu.
REGIONALIZACJA – jest procedurą wydzielania regionów. Jest to pewna forma klasyfikacji przestrzeni wg podobieństwa cech.
Czynność regionalizacji dokonywana jest dla różnych celów:
· cele poznawcze (badania naukowe regionu)
· cele administracyjne (województwa)
REGIONALIZM – pojęcie regionalizmu odnosi się do stanu świadomości społecznej, oraz do aktywności gospodarczej, kulturowej lub politycznej danej zbiorowości.
INFRASTRUKTURA – to podstawowe urządzenia i instytucje świadczące usługi niezbędne do funkcjonowania działu gospodarki i zapewniające odpowiednie warunki buty ludności.
Infrastruktura techniczno – ekonomiczna tworzy układy liniowe:
ü KOMUNIKACYJNE (transport + łączność)
ü ENERGETYCZNE (sieci przemysłowe)
ü WODNO – SANITARNE
Infrastruktura społeczna tworzy układy punktowe:
ü np. szkoły, szpitale, urzędy, sądy, obiekty kulturowe, teatry, kina
ZMIANA INFRASTRUKTURY TECHNICZNO – EKONOMICZNEJ
¨ zapewnienie właściwego funkcjonowania poszczególnych działów gospodarki narodowej
¨ integracja układów przestrzenno – ekonomicznych
ZMIANA INFRASTRUKTURY SPOŁECZNEJ
¨ zaspokajanie potrzeb cywilizacyjnych człowieka
CECHY INFRASTRUKTURY
1. charakter służebny – obsługuje ona sferę produkcyjną i konsumpcyjną
2. bryłowatość – czyli nie podzielność urządzeń – oznacza to, że ze względu na ekonomię i wymogi techniczne należy tworzyć całe obiekty aby zapewnić im minimalny zasięg działania
3. kapitałochłonność – konieczność ponoszenia wysokich nakładów przez długi lata i to na wyrost, wyprzedzając rozwój danej dziedziny gospodarki (np. przemysłu czy miasta), problem uzbrojenia terenu (np. 1 km autostrady = 5,000.000 EURO – program budowy autostrad pochłania 12 mld $)
4. skokowy sposób powstawania kosztów – wynika z nie podzielności urządzeń infrastrukturalnych
5. długowieczność
6. immobilność – urządzenia są bezwładne i trwale związane z obszarem
Związek infrastruktury z procesami gospodarczymi ma charakter sprzężeń zwrotnych.
1. Rozwój przemysłu, rolnictwa, miast jest ściśle związany z poziomem zagospodarowania infrastrukturalnego;
2. Poziom zagospodarowania infrastrukturalnego zależy od poziomu rozwoju gospodarczego;
Wśród wielu układów infrastrukturalnych wiodącą rolę odgrywają systemy transportowe, ponieważ pełnią one szereg funkcji np..
© FUNKCJA TRANSPORTOWA – przesyłanie towarów, informacji
© FUNKCJA USŁUGOWA dla podmiotów gospodarczych lub ludności
© FUNKCJA LOKACYJNA – funkcja w jakimś stopniu generująca powstawanie zakładów przemysłowych, usługowych, czy sieci osadniczej
© FUNKCJA INTEGRACYJNA – dla gospodarki jak i dla społeczeństwa
Istniejący współcześnie w Polsce układ sieci transportowej powstał w historycznym procesie rozwoju pod wpływem takich czynników jak:
Ű czynniki fizjologiczne – ukształtowanie terenu
Ű czynniki ekonomiczne
Ű czynniki społeczne
Ű czynniki polityczne
1. Dysproporcje przestrzenne w rozmieszczeniu ludności i produkcji żywności
2. Dysproporcje przestrzenne w rozkładzie podaży i popytu na surowce i energię
3. Występujące coraz jaskrawiej zróżnicowanie regionalne nędzy i bogactwa
4. Występuje złożony kompleks problemów związanych z ochroną środowiska o charakterze tak globalnym jak i regionalnym (global: efekt cieplarniany, dziura ozonowa)
PRZESTRZEŃ I JEJ STRUKTURA, POJĘCIE ŁADU PRZESTRZENNEGO
Przestrzeń zdefiniować można jako zbiór dowolnych przedmiotów między, którymi ustalone zostały pewne relacje natury geometrycznej np. odległość.
Zjawiska na powierzchni ziemi rozpatrywać można pod względem ich właściwości przestrzennych
np. lokalizacji i relacji do innych zjawisk, w przyjętym przez nas układzie odniesienia.
Ten trójwymiarowy układ odniesienia nazywamy PRZESTRZENIĄ GEOGRAFICZNĄ.
Jedną z najważniejszych właściwości jednostek i zbiorowości ludzkich jest zmienność, zwłaszcza w przestrzeni geograficznej.
W bazie zasobowej świata zbiorowość ludzka kreuje procesy gospodarcze, przetwarzając różne zasoby.
Jak człowiek korzysta z przestrzeni ?
1. działa na obszarach (powierzchniach) produkcyjnych np. rolnictwo, leśnictwo
2. działa w punktach np. zakład przemysłowy
3. działa wzdłuż linii np. komunikacja, budowa urządzeń infrastrukturalnych
W strukturze przestrzeni geograficznej można wyróżnić 3 kategorie (podprzestrzenie):
☼ przestrzeń przyrodnicza
☼ przestrzeń społeczno – gospodarcza
☼ przestrzeń kulturowa
` W strukturze przestrzeni przyrodniczej wyróżnia się:
P podłoże geologiczne
P warunki klimatyczne
P środowisko wodne
P ukształtowanie powierzchni
P gleby
P świat roślinny
P świat zwierzęcy
` Elementy podprzestrzeni społeczno – gospodarczej
P rolnictwo
P przemysł
P sieć komunikacyjna (transport, łączność)
P sieć usług oraz innych instytucji
P środowisko demograficzne
P sieć osadnicza (miejska i wiejska)
P zasoby kapitałowe i finansowe
` Przestrzeń kulturowa
P zasoby kultury materialnej
P zasoby kultury duchowej
P poziom wykształcenia ludności
P aspiracje społeczne
P zasoby intelektualne
P świadomość społeczna
P świadomość kulturowa
Przestrzeń jest dobrem ekonomicznym, jest dobrem ograniczonym. Ograniczoność przestrzeni wynika z pewnych jej cech:
h skończoność (podaż powierzchni ziemi jest stała)
h zróżnicowanie (niektóre fragmenty ziemi są dla człowieka niedostępne
h wypełnienie (są miejsca gdzie jest straszne wypełnienie elementami)
Przestrzeń jako dobrem ekonomicznym jest dobrem rzadkim.
GOSPODARKA PRZESTRZENNA – może oznaczać działania praktyczne, zmierzające do zagospodarowania, kształtowania, przekształcania przestrzeni antropogenicznej.
POJĘCIE ŁADU PRZESTRZENNEGO, A PRAKTYKA GOSPODARCZA. UPORZĄDKOWANIE ELEMENTÓW W PRZESTRZENI.
PODZIAŁ PRZESTRZENI
POJECIE REGIONU EKONOMICZNEGO – jest to część większej całości, zdecydowanie z niej wyodrębniona, geograficznie zwarta, o wyraźnie ukształtowanych układach ekonomicznych, którego elementy powiązane są ze sobą i ze środowiskiem przyrodniczym.
ZASOBY PRACY
Aby określić zasoby pracy trzeba znać liczbę ludności w wieku produkcyjnym, czyli ludność między 18 a 64 rokiem życia. Liczba ludności w wieku produkcyjnym nie pokrywa się z liczbą ludności zawodowo czynnej. Zawodowo czynni to bezrobotni poniżej pierwszego roku + pracujący. Odsetek ludności zawodowo czynnej do ogółu ludności w wieku produkcyjnym świadczy o aktywności zawodowej danego społeczeństwa. W Polsce wynosi 58, ale np. w Holandii przekracza 80.
Najistotniejsze jest jednak to, że poziom rozwoju gospodarczego poszczególnych państw odzwierciedla się w zawodowym składzie ludności, tworząc różne typy struktury ludności zawodowo czynnej (według sektorów gospodarki).
Charakterystyka dla krajów wysoko rozwiniętych, że udział rolnictwa jest minimalny, natomiast usługi stanowią powyżej 60%. Natomiast kraje średnio rozwinięte mają wysoki udział rolnictwa
np. Polska 25%, ale udział w usługach ok. 50%. Kraje III-ego Świata mają olbrzymi udział rolnictwa przy niekoniecznie rozwiniętych usługach.
MIGRACJE – (lub ruch migracyjny) w ścisłym znaczeniu nazywamy całokształt przesunięć przestrzennych ludności, prowadzących do zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu. Przy migracjach mamy zazwyczaj do czynienia z dwubiegowym ruchem ludności.
č napływem, czyli IMIGRACJA
čodpływem, czyli EMIGRACJA
Najczęściej termin imigracja i emigracja odnosi się do ruchów przekraczania granic politycznych państw.
TYPY MIGRACJI (WG KRYTERIÓW)
I. KRYTERIUM (trwałość migracji), z tego punktu widzenia dzielimy na:
¨ stałą – wiąże się ze zmianą miejsca zamieszkania
¨ okresową – wyjazdy na wakacje, do prac sezonowych
¨ codzienną (wahadłowa) – wyjazdy do pracy, szkoły
II. KRYTERIUM (z punktu widzenia odległości migracji)
¨ skala lokalna
¨ skala regionalna
¨ skala międzynarodowa
III. KRYTERIUM (z przyczyn migracji)
Migracje mogą mieć charakter – ekonomiczny mają charakter dobrowolny i indywidualny
– pozaekonomiczny dobrowolne (pielgrzymki)
religijne ucieczka przed prześladowaniami np. migracje pomiędzy Indiami a Pakistanem
społeczne – ucieczka z określonego środowiska społecznego
polityczne
Migracje pozaekonomiczne mają zazwyczaj charakter zbiorowy.
SKALA MIGRACJI
MIGRACJE ZEWNĘTRZNE – XVII w. Francja na skutek wojny religijnej wyjechało 300,000 wykwalifikowanych rzemieślników, robotników do Anglii i Niemiec.
1871-1913 r. Z Polski wyemigrowało 3.5 mln ludzi / w okresie II Wojny Światowej znowu około 3 mln. (po II Wojnie Światowej z Europy do USA, Kanady, Palestyny, Ameryki Południowej)
Jedną z najtragiczniejszych form migracji są wywózki i deportacje. (Najczęściej ZSRR przed, w trakcie i po II Wojnie Światowej). Wywieziono około 20 mln osób.
Po 17 IX 1939 r. Z terenów wschodnich Polski wywieziono od 1.5 mln do 2 mln ludzi. Niemcy wywieźli drugi tyle.
II Wojna Światowa i okres po wojnie to ogromne ruch migracyjne. Szacuje się, że te ruchy migracyjne tylko między 39 a 50 rokiem dotyczyły ponad 25 mln osób.
13 mln – Niemcy
6 mln – Polacy
2 mln – Czesi
Lata 50-te i 60-te to olbrzymi napływ obcokrajowców do Europy Zachodniej, do chwili obecnej ok. 25 mln osób.
Po II Wojnie Światowej w Polsce olbrzymi ruch migracyjny związany z nowym ładem Polski w Europie.
SKUTKI MIGRACJI W OBSZARACH NAPŁYWOWYCH I ODPŁYWOWYCH
OBSZARY NAPŁYWOWE:
„+” zwiększanie korzyści ekonomicznych
„–„ wzrost patologii społecznej i konflikty z ludnością miejscową
OBSZARY ODPŁYWOWE:
„+” spadek bezrobocia
„–„ drenaż mózgów (wyjazd wykwalifikowanej siły roboczej), nieszczęście dla krajów biednych i średnich.
BEZROBOCIE (W POLSCE I W EUROPIE)
W gospodarce narodowej pracuje około 16 mln ludzi w Polsce. Natomiast bezrobocie wynosi 15%, zbliża się do 3 mln.
Wzrost zatrudnienia: przemysł poligraficzny, wydawnictwa, turystyka, handel.
W Polsce bezrobocie ma charakter strukturalny. Struktura gospodarcza danego obszaru jest kompletnie nieprzystosowana do potrzeb gospodarki. Z reguły dotyczy to przemysłów schyłkowych np.: górnictwo, hutnictwo oraz rolnictwa typu PGR.
Największe bezrobocie jest w województwie warmińsko – mazurskim = 23%, cała północ i zachód, czyli ziemi odzyskanych.
Na dolnym i górnym Śląsku, miasta – punktowe bezrobocie – przemysł wydobywczy, górnictwo, hutnictwo.
Dla UE bezrobocie wynosi 9%.
LUDNOŚĆ ŚWIATA – ZASOBY LUDNOŚCIOWE ŚWIATA
Płynność demograficzna naszej planety jest jednym z najważniejszych problemów, przed którym stoją nie tylko uczeni, ale politycy i ekonomiści. Żyjemy w epoce, kiedy nasza niepewna przyszłość zasługuje na wnikliwe badanie przyszłości. Człowiek znalazł się na takim etapie rozwoju, w którym korzystanie z przestrzeni jest korzystanie z dobra rzadkiego.
Następnym zjawiskiem rozwijającym się w przyśpieszonym tempie jest zagęszczanie ludności na wielu obszarach, które nie stanowią nawet minimum egzystencji np. miast w krajach III-ego Świata. Kurczy się przestrzeń dostępna dla naszej ekspansji. Rodzi się pytanie o granice wzrostu tak gospodarczego jak i społecznego. Nie bez przyczyny jedna z książek Klubu Rzymskiego nosi tytuł „Granice wzrostu”.
KLUB RZYMSKI – to grupa uczonych, zastanawiających się nad przyszłością świata.
Problemy gospodarcze i społeczne współczesnego świata mają swoje źródło w dynamice wzrostu ludności na świecie.
Na początku I w.n.e. 300 mln – ludność świata, z tego 230 mln w Indiach i Chinach.
Na podwojenie ludności na świecie trzeba było czekać do XVIII. Kolejne podwojenie było w wieku XIX, kiedy ludność osiągnęła 1 miliard.
Obecnie jest na świecie 6 miliardów ludności. Liczba ludności wzrasta wg wkrzywej wykładniczej. 1.7% rocznie – tempo wzrostu ludności.
W połowie XXI wieku może nastąpić podwojenie. Będzie nas około 12 miliardów.
1. ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI NA ŚWIECIE
cechy:
– nierównomierne rozmieszczenie ludności na świecie (najwięcej: Azja Południowo – Wschodnia, Chiny, Japonia – 23%, Subkontynent Indyjski 20% ludności świata, Europa – 14%, Stany Zjednoczone – wybrzeże wschodnie oraz obszar wokół wielkich jezior).
Wskażnik gęstości zaludnienia pokazuje nam zróżnicowanie przestrzenne gęstości zaludnienia. Liczona jest ilość osób na km3 dla państw.
np. Rosja – 9%
w Polsce 123 osoby na km2
Na zróżnicowanie gęstości zaludnienia mają wpływ 2 czynniki:
v bariery różnego rodzaju
v czynniki ekonomiczne
Ad.1)
b bariera żywicielska – możliwość wyżywienia ludności danego obszaru
b bariera świetlna – ilość światła jakie przypada na dany teren
b bariera termiczna – temperatura przypadająca na dany teren
b bariera grawitacyjna – wysokość nad poziomem morza
Te bariery powodują, że przy wzroście ludności świata, na jednego mieszkańca przypada coraz mniej ziemi uprawnej. 3/5 lądów jest nie do zamieszkania przez człowieka, ze względu wyżej wymienionych barier.
Ilość ziemi 0,3 ha na osobę. Obecnie aż ¾ ludności świata żyje na obszarach gdzie na 1 mieszkańca jest mniej niż 0,3 ha. Średnia dla Azji wynosi 0,15 ha na osobę.
W ilustrowanym procesie ukształtowały się 3 podstawowe typy koncentracji ludności:
1) te, które utrzymywały się z rolnictwa (Azja)
2) koncentracja oparta na rozmieszczeniu przemysłu (Stany Zjednoczone, Europa)
3) układy skupisk ludności wykształcone nad brzegami mórz i oceanów
Jak wygląda struktura rozmieszczenia ludności świata wg kontynentów?
Europa, Stany Zjednoczone – spada
Afryka – rośnie
Ameryka Południowa – na tym samym poziomie
PRZYROST NATURALNY – PRZYROST RZECZYWISTY
Zmiany liczby ludności tak w regionach jak i krajach są regulatorem dynamiki przyrostu naturalnego oraz ruchów migracyjnych.
PRZYROST NATURALNY – w danym okresie czasu (rok) różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów. Podana jest w przeliczeniu na 1 tysiąc mieszkańców (wielkości w promilach, czasami w procentach).
PRZYROST RZECZYWISTY – przyrost naturalny powiększony o saldo migracji.
Stopa przyrost naturalnego jest ściśle uzależniona od poziomu rozwoju gospodarczego oraz warunków społecznych.
Rozwój demograficzny świata odbywał się w dość dynamiczny sposób. Wszystkie kraje przechodziły przez tzw. proces transformacji demograficznej.
I FAZA – wskaźnik urodzeń i zgonów utrzymuje się na wysokim poziomie, czyli przyrost naturalny jest mały. Przeciętna długość życia 45 lat (Etiopia).
II FAZA – stopa urodzeń wysoka, stopa zgonów spada. Czas trwania życia około 55 lat. W tej fazie obserwuje się początek eksplozji demograficznej (Gwinea, Sierra Leona, Uganda, Afganistan).
III FAZA – stopa urodzeń obniża się. Spadek stopy zgonów, stabilizujący się w tej fazie na stosunkowo niskim poziomie. Czas trwania życia 55-65 lat (Brytania, Meksyk, Kolumbia).
IV FAZA – stopa urodzeń zmniejsza się, aby z czasem dojść do ustabilizowanego poziomu stopy zgonów. W tej fazie obserwuje się początek starzenia się społeczeństwa (Japonia, Francja, Hiszpania). Długość życia powyżej 70 lat.
V FAZA – stopa urodzeń obniża się poniżej stopy zgonów (Niemcy, Polska, Węgry, Bułgaria, Białoruś).
UJEMNY PRZYROST NATURALNY
Umieralność zostaje ograniczona przez pomoc krajów wysoko rozwiniętych (PRZYCZYNY EKSPLOZJI DEMAGRAFICZNEJ)
SKUTKI
· nacisk na rynek pracy
· zapotrzebowanie na szkoły, przedszkola
STRUKTURA DEMOGRAFICZNA LUDNOŚCI WG PŁCI I WIEKU
Dla ekonomistów analiza struktury ludności wg płci i wieku daje podstawę do określenia wielu społecznych konsekwencji w bliższej i dalszej przyszłości:
f określenie na zapotrzebowanie miejsca w przedszkolach, szkołach
f oszacowanie ludności zawodowo ujemnej
f oszacowanie ilości osób przechodzących na emeryturę
Ta struktura przedstawiana jest graficznie w postaci piramid wieku.
3 PODSTAWOWE MODELE PIRAMID WIEKU
Polska – piramida wieku dąży do regresywnej.
URBANIZACJA – jest złożonym procesem społecznym, posiadającym wiele aspektów.
Ŕ ASPEKT DEMOGRAFICZNY – jest to przemieszczanie się ludności wiejskiej do miast (wzrasta liczba ludności miejskiej w ogólności całego kraju). Wzrostowi towarzyszy proces koncentracji przestrzennej.
Powszechną miarą urbanizacji jest procentowy udział ludności miejskiej w ludności ogółu.
Á ASPEKT SOCJOLOGICZNY – jest to upowszechnianie się wartości miejskich w skali całego społeczeństwa.
WARTOŚCI MIEJSKIE – specyficzny styl życia mieszkańców miast.
 ASPEKT PRZESTRZENNY – polega na powstawaniu rozległych stref zurbanizowanych wokół miast.
Ă ASPEKT EKONOMICZNY – jest to wzrost liczby zatrudnionych w poza rolniczych działach gospodarki np. przemysł, budownictwo, usługi.
Urbanizacja to łańcuch konkretnych zmian w przestrzeni geograficznej.
PROCES DOŚRODKOWY – to proces przemieszczania się elementów środowiska wiejskiego do miast w procesie zwanym migracjami. Temu procesowi towarzyszy transformacja
społeczno – ekonomiczna tej nowej ludności.
PROCES ODŚRODKOWY – to przemieszczanie się wzorców miejskich i ich upowszechnianie w środowisku wiejskim.
Dośrodkowy typ urbanizacji wiąże się z silną koncentracją przestrzenną ludności w miastach (np. w Polsce na niecałych 10% mieszka ponad 60% jej mieszkańców).
Uprzemysłowienie to proces techniczno – ekonomiczny.
Co to jest miasto ?
Za miasto uznaje się skupisko ludności ponad 20.000 mieszkańców. W Polsce za miasto uznaje się takie skupisko ludności, które otrzymało prawa miejskie.
Często procesy koncentracji ludności w miastach przyjmują formę nadurbanizacji.
FORMA NADURBANIZACJI – występuje tam gdzie formalnie rośnie liczba ludności miejskiej bez zasadniczych zmian typowych dla społecznych procesów urbanizacji (np. FAVELE w Ameryce Południowej, SLUMSC w Ameryce Północnej).
O tempie zmian urbanizacyjnych na świecie świadczą następujące dane:
w 1800r. w miastach mieszkało 3% ludności miejskiej
w 1900r. w miastach mieszkało 14% ludności miejskiej
w 1980r. w miastach mieszkało 43% ludności miejskiej
Obecnie w miastach mieszka prawie 50% jego mieszkańców.
Urbanizację można prześledzić na rozwoju miast milionowych. Na początku stulecia było ich 10, a obecnie jest ich 340.
Aglomeracja Meksyku liczy 20 mln. Mieszkańców, samo miasto 125 mln.
Calcuta (Sao Paolo 15 mln
Aglomeracja Nowego Jorku przekroczyła 10 mln.
Gigantyczne procesy urbanizacji tworzą sytuację kryzysową w procesach ekonomicznych i komunalnych. Możliwości planowania takich miast praktycznie nie ma.
PRZESTRZENNE FAZY URBANIZACJI
1 FAZA – jest to silna koncentracja ludności i różnorodnych form działalności gospodarczej, w tym przemysłu miasta (tak tworzyły się miasta przemysłowe w XIX w. W Ameryce Północnej i w Europie)
2 FAZA – tworzenie się tzw. obszarów metropolitarnych.
Powstają systemy ośrodków satelitarnych – miejskich, które otaczają nasze miasta. Można powiedzieć, że taki obszar nosi znamiona otwartego regionu ekonomicznego.
OBSZAR METROPOLII – to teren otaczający wielkie miasto, wykazujący z tym miastem silne powiązania. Są to powiązania o charakterze funkcjonalnym, takim jak:
funkcje mieszkaniowe
funkcje przemysłowe
funkcje infrastrukturalne
Obszary metropolitarne obejmują zarówno układy przestrzenne zwane aglomeracjami miejskimi jak i układy zwane KONURBACJAMI.
Przykłady aglomeracji miejskich monocentrycznych: Warszawa, Kraków, Poznań, Łódź, Wrocław.
Przykłady konurbacji (aglomeracji policentrycznych): GOP, Zagłębie Rury.
3 FAZA – megalopolizacja układów osadniczych. Następuje integracja przestrzenna i funkcjonalna wielu obszarów metropolitarnych, czyli powstaje struktura osadnicza o olbrzymim zasięgu przestrzennym.
MEGALOPOLIS – gigantyczny układ przestrzenny (np. wschodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych – 700 km długości, 50 km szerokości, 60 mln mieszkańców)
NIPPON MEGALOPOLIS – pomiędzy Tokio a Osaką
STREFY CIENIA – obszary upadłego przemysłu, tereny, które upadły.
TEORIA BAZY EKONOMICZNEJ MIAST – opiera się na założeniu, że ludność pracująca w mieście składa się z dwóch podstawowych grup.
· EGZOGENICZNA – (zewnętrzna), ludność, która poprzez swoją działalność ukierunkowana jest na zewnątrz miasta (eksportowa np. ludzie pracujący w przemyśle). Jest to ludność związana z funkcjami miastotwórczymi.
· ENDOGENICZNA – (wewnętrzna), ludność, której działalność ukierunkowana jest do wewnątrz miasta i ta grupa ludzi pełni funkcje uzupełniające, np. usługi.
LOKALIZACJA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ
LOKALIZACJA – położenie obiektu w przestrzeni względem innych elementów tej przestrzeni (np. sieci osadniczej, bazy surowcowej)
Pojęcie lokalizacji obejmuje 3 elementy:
v obiekt zlokalizowany
v miejsce lokalizacji
v tzw. czynniki lokalizacji
CZYNNIKI LOKALIZACJI – to warunki np. koszty, wpływy, motywy, które w sposób negatywny lub pozytywny wpływają na funkcjonowanie danego obiektyu.
Lokalizacja zawsze była podstawowym warunkiem skutecznego i efektywnego funkcjonowania danej jednostki gospodarczej, tak z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego czy ekologicznego.
Klasyczne czynniki lokalizacji przemysłu można podzielić na 3 podstawowe grupy:
1) PRZYRODNICZE
f surowce (w tym woda)
f źródła energii pierwotnej
f tereny potrzebne przemysłowi wraz z warunkami fizjologicznymi
f ekologiczne
2) EKOLOGICZNO – TECHNICZNE
f rynek zbytu
f transport
f koszty siły roboczej
f korzyści aglomeracji
f postęp naukowo – techniczny
3) SPOŁECZNO – POLITYCZNE
f społeczne
f polityczne
f strategiczno – wojskowe
Najstarsza teoria lokalizacji rolnictwa – 1826 r stworzona przez Thunnena
Najstarsza teoria lokalizacji przemysłu – 1909 r stworzona przez Alfreda Webera
Różnica między koncepcją Thunnena i Webera polega na tym, że ta pierwsza dotyczy produkcji na dużych powierzchniach, czyli rolnictwa, natomiast teoria Webera dotyczy produkcji zlokalizowanej w punkcie. Model Thunnena opisuje sytuację kiedy rynek zbytu stanowi miasto, a produkcja jest rozproszona wokół miasta. Natomiast model Webera dotyczy produkcji zlokalizowanej w punkcie, a rynki zbytu są rozproszone.
TEORIA LOKALIZACJI THUNNENA – autor opiera swoją teorię na następujących założeniach.
A) Istnieniu nie zróżnicowanej przestrzeni rolniczej i jednakowo urodzajnej gleby;
B) Istnieje jeden izolowany ośrodek konsumpcji, nabywający produkty rolnicze z obszaru otaczającego;
C) Koszty transportu są funkcją odległości i masy ładunku
D) Istnieją jednolite ceny sprzedaży dla wszystkich produktów danego rodzaju
Według Thennena rolnictwo wokół miasta tworzy koncentrycze pierścienie, zróżnicowane w sposobie użytkowania ziemi.
Produkty najcięższe i najmniej trwałe będą wytwarzane najbliżej rynku zbytu. Zgodnie z teorią w każdym pierścieniu będzie co innego.
· rolnictwo intensywne z agrorolnictwem
· gospodarka leśna
· rolnictwo ekstensywne
· produkcja hodowlana
Trwałym elementem teorii Thunnena są koszty transportu jako czynnik lokalizacji.
TEORIA LOKALIZACJI PRZEMYSŁU ALFREDA WEBERA
Celem teorii Webera było poszukiwanie miejsca lokalizacji zakładu w takim punkcie, w którym możemy zapewnić mniejsze całkowite koszty transportu w przeliczeniu na jednostkę produkcji.
Te najniższe całkowite koszty transportu Weber określał (teoretycznie) za pomocą tzw. TROJKĄTA LOKALIZACJI WEBERA.
Optymalna lokalizacja zakładu przemysłowego to punkt najniższych kosztów transportu, wyliczonych na podstawie wagi potrzebnych surowców S`, S” lub wagi gotowego produktu w punkcie R, oraz ich odległości od miejsca produkcji P.
O tym czy zakład posiada orientację rynkową czy surowcową decyduje o tym tzw. INDEKS MATERIAŁOWY WEBERA. To czy zakład wykazuje tendencję do lokalizacji surowcowej bądź rynkowej i zależy od typu używanego surowca i od stosunku wagowego surowca, od wagi wyrobu gotowego, czyli od indeksu materiałowego.
Kiedy wskaźnik jest większy od jednego indeksu, mamy orientację surowcową zakładu:
np. na 1 tonę cementu trzeba 1.5 tony kamienia wapiennego;
np. na 1 tonę surówki żelaza zużywa się około 2 ton rudy;
Gdy indeks materiałowy jest mniejszy od 1 mamy orientację rynkową:
np. na 1 tonę pieczywa potrzeba od 0.6 do 0.8 tony mąki
Surowce, które w całości wchodzą do produkcji.
Produkt, który traci na wadze w procesie produkcji. Weber mówi o takiej lokalizacji gdy produkty tracą na wadze w całości w procesie produkcji np. energia elektryczna.
Koszty transportu w okresie weberowskim dochodziły do 40%.
W latach 60 – tych pojawiła się nowa teoria lokalizacji tzw. POLIGONALNA HAMILTONA
W teorii poligonalnej rynek zbytu zaczyna odgrywać kluczową rolę, natomiast baza surowcowa
i półprzewodników ma charakter rozproszony. Lokalizacja w tym modelu ma charakter zadowalający a nie zdeterminowany, jak u Webera.
To jest model lokalizacji przemysłu w epoce neotechnicznej.
CECHY TRANSPORTU
^ koszty surowca maleją
^ rozproszenie dostawców
^ rośnie waga rynków zbytu i siły roboczej
^ złożoność wyboru miejsca lokalizacji przy większej elastyczności przestrzennej (charakter zadowalający)
Wraz z rozwojem techniki, zmian technologicznych, organizacji waga poszczególnych czynników lokalizacji ulega zmianie. Pojawiają się nowe czynniki lokalizacji, które dotychczas nie były brane pod uwagę. W dzisiejszych realiach ekonomicznych istnieje olbrzymia niepewność i zmienność charakteru miejsca, które zostało wybrane na określoną działalność.
NOWE PRZESTRZENIE WYTWÓRCZOŚCI
Tradycyjny model i sposób produkcji w gospodarce rynkowej to tzw. FORDYZM.
Fordyzm polegał na standaryzowanej wytwórczości przestrzennej, sprzężonej z masową konsumpcją, która napędzała dalszą produkcję. Mechanizm ten wspierany był interwencjonizmem państwa, polegający na regulacji efektywnego popytu, jako funkcji wzrostu produkcji. Tak były budowane podstawy tzw. „państwa dobrobytu”. Model ten pod koniec lat 60-tych wszedł w fazę kryzysu.
Przemysł w tym starym modelu charakteryzował się olbrzymią koncentracją produkcji z punktu widzenia tak kapitałowego jak i przestrzennego. W latach 60-tych następuje rozdzielenie systemu produkcji. Obszary produkcji szalenie się różnicują. Powstają miejsca gdzie wytwarzana jest i upowszechniana nowa technologia. Miejsca te nazwano TECHNOPOLIAMI.
Technopolia tworzone są przez miasta, których strategia rozwoju uległa rewolucji. Miasta swój rozwój upatrują w rozwoju uniwersytetów (potencjał intelektualny).
TECHNOPOLIA – skupienie w jednym miejscu działalności przemysłowych, uniwersytetów oraz instytucji otoczenia biznesu.
Chodzi o efekt SYNERGII, czyli wzajemnego oddziaływania.
Technopolia utożsamiane są terytorialnie z jednostkami osadniczymi złożonej skali, będącymi centrami innowacji technologicznej inicjującej proces rozwoju regionu.
Klasyk – to dolina krzemowa na południe od San Fransisco.
Technopolia nie wynikają z polityki państwa, są natomiast regulatorem inicjatywy lokalnej.
GLOBALIZACJA – powstawanie przedsiębiorstw ponadnarodowych, walka z państwami.
KATEGORIE NOWYCH PRZESTRZENI PRZEMYSŁOWYCH
· TECHNOPLIA
· PARKI NAUKOWE – powstają z inicjatywy uniwersytetów, które w pobliżu kampusów tworzą strefy aktywności gospodarczej, przyciągając różne przedsiębiorstwa innowacyjne, współpracujące z uniwersytetami.
· PARKI TECHNOLOGICZNE – na obszarach aglomeracji
· STREFY PRZEMYSŁOWE WYŻSZEJ JAKOŚCI
· PARKI BUDOWLANO – HANDLOWE – lokują się prestiżowe instytucje handlowo – usługowe z wysoko wykwalifikowanym personelem, lokalizacja przy wielkich lotniskach.
CZYNNIKI LOKALIZACJI
Nowoczesna technika (automatyka) przyczyniła się do zmiany kryteriów lokalizacji.
Przemysł zaawansowanych technologii powoduje segmentację rynku pracy. Siła robocza odgrywa dużą rolę, ale segmentacja rynku pracy to z jednej strony poszukiwanie najwyższej klasy specjalistów w różnych dziedzinach, poszukiwanie wysoko wykwalifikowanego średniego personelu oraz zapotrzebowanie na słabo wykwalifikowaną i tanią siłę roboczą.
Nowym czynnikiem lokalizacji jest obecność uniwersytetów i instytutów badawczych. Pozostałe czynniki lokalizacji to:
ü zalety środowiska naturalnego
ü estetyka krajobrazu
ü dobre warunki mieszkaniowe i wypoczynkowe
ü czystość i bezpieczeństwo
ZASOBY ENERGETYCZNE ŚWIATA
· nieodnawialne (surowce kopalne)
· odnawialne (energia słoneczna, wody, biomasy płynów)
W wyniku wyzysku ropy (1973) kraje wysoko rozwinięte podjęły programy energooszczędne. Rozpoczął się okres w gospodarce POSTINDUSTRIALNEJ (materialno i energooszczędną). Kraje biedniejsze musiały i tak już ograniczyć zużycie ropy (sektor rolniczy).
W krajach słabo rozwiniętych mniej zużywano ropy naftowej. Miało to duży wpływ na zubożenie rolnictwa. Nacisk na zróżnicowanie zmian w użyciu surowców energetycznych oraz rozpoczęcie eksploatacji nowych złóż.
STRUKTURA ZUŻYCIA ENERGII PIERWOTNEJ W PRZELICZENIU NA WĘGIEL KAMIENNY (przeliczenie energetyczne)
RODZAJ PALIW 1966 r 1996 r
PALIWA STAŁE 39,1% 28,8%
ROPA NAFTOWA 42,3% 36,7%
GAZ ZIEMNY 16,5% 24,4%
ENERGIA JĄDROWA, WODNAGEOTERMICZNA 2,1% 10,1%
ROPA NAFTOWA W MILIONACH TON
KRAJ 1980 r 1996 r
ŚWIAT 2979 t 3108 t
ARABIA SAUDYJSKA 496 t 404 t
ROSJA 547 t 301 t
USA 424 t 320 t
WĘGIEL KAMIENNY W MILIONACH TON
KRAJ 1980 r 1996 r
ŚWIAT 2728 t 3799 t
CHINY 596 t 1397 t
USA 710 t 885 t
INDIE 109 t 286 t
GAZ ZIEMNY W MILIONACH TON
KRAJ 1980 r 1995 r
ŚWIAT 1541 2253
ROSJA –––– 595
USA 602 535
KANADA 75 176
HOLANDIA 85 79
W ostatnich latach notuje się wyraźnie zahamowanie rozwoju energetyki jądrowej. Takie kraje jak Szwecja chcą likwidować elektrownie jądrowe.
Czy światu grozi kryzys energetyczny ?
Dzisiaj można powiedzieć, że światu nie grozi kryzys z 1973 roku, nie mniej jednak jest kilka problemów:
a) węgla nie zabraknie, gorzej wygląda strona ekologiczna (konsekwencje jego spalania), dotyczy to krajów 3-ego świata
b) jeśli chodzi o ropę naftową jest to w coraz większym stopniu zasób strategiczny dla krajów wysoko rozwiniętych, a jego wydobycie i konsumpcja zależą od 2 głównych elementów
í kryzysu w krajach producenckich
í gier spekulacyjnych koncernów naftowych.
Szacuje się, że za 30 lat główne złoża ropy zostaną wyczerpane. Na świecie będzie rosło zapotrzebowanie na różne źródła energii pierwotnej. Wynika to z:
· ciągłego wzrostu urbanizacji na świecie
· coraz większego pochłaniania energii przez produkcję rolną
· najludniejsze kraje świata weszły na ścieżkę biegu uprzemysłowienia i masowej konsumpcji
ZASOBY STRATEGICZNE – zasoby strategiczne bardzo szeroko rozumiane są to naturalne lub technologie posiadające szczególne znaczenie dla funkcjonowania gospodarek w danym regionie lub kraju np.
ROPA NAFTOWA – cały obszar gospodarek wysoko rozwiniętych
URAN – Francja 75% energii elektrycznej uzyskuje się z energii atomowej
WODA – strategiczny surowiec dla Izraela
POLSKA – SYTUACJA W POLSCE (PROBLEMY ENERGETYKI)
Polska gospodarka jest szalenie energochłonna, na jednostkę dochodu narodowego zużywa się dwa razy więcej energii pierwotnej i trzy razy więcej stali niż w krajach zachodnich. W ostatnich latach ta energochłonność polskiej gospodarki uległa poprawie.
Dzisiaj w Polsce zużywa się 75, a kiedyś dwa razy więcej. Jest to spowodowane nie zmianami, a niestety upadkiem przestarzałego polskiego przemysłu.
PRZYCZYNY ENERGOCHŁONNOŚCI
1. w dalszym ciągu niekorzystna struktura przemysłu, zbyt duży udział górnictwa i hutnictwa;
2. zacofanie technologiczne przemysłu;
3. duże straty ponoszone w gospodarce komunalnej, na skutek wykorzystywania pierwotnych nośników energii w nieefektywnych indywidualnych paleniskach;
4. niski stopień gazyfikacji gospodarstw domowych;
5. zła izolacja cieplna obiektów tak przemysłowych jak i komunalnych;
6. niekorzystna struktura zużycia surowców energetycznych;
W dalszym ciągu w ponad 70% paliwa stałe są w Polsce nośnikami energii.
ZMIANY STRUKTURY GAŁĘZIOWEJ I PRZESTRZENNEJ PRZEMYSŁU W POLSCE
Współczesna gospodarka światowa znajduje się w jednym ze swoich punktów zwrotnych. Przemysł stanowi jeden z najważniejszych elementów składowych tych przemian. Przemysł światowy podlega restrukturyzacji, ale o charakterze ewolucyjnym.
Natomiast w Polsce mamy do czynienia z transformacją przemysłu o charakterze skokowym.
W Polsce procesy globalizacji gospodarki nałożyły się na proces transformacji ustrojowej.
Działalność przemysłowa składa się z 3 podstawowych elementów:
q technologicznego;
q ekonomicznego;
q organizacyjnego;
Każdy z nich może się różnie zachowywać w przestrzeni.
Polski przemysł znalazł się w sytuacji kiedy oddziałują na niego wewnętrzne procesy restrukturyzacji tego działu gospodarki jak i zewnętrzne procesy globalizacji.
GLOBALIZACJA – jest to historyczny proces wzrastającej integracji gospodarki światowej, sterowanej przez strategiczne działania państw i wielonarodowych korporacji.
Istotą tego jest przenikanie się układów lokalnych przez układy sterowane przez korporacje międzynarodowe.
Obecnie pojęcie przemysłu zatraciło swoje pierwotne znaczenie, w okresie industrialnym była to masowa produkcja przy pomocy maszyn w systemie fabrycznym. Dzisiaj znaczenie przemysłu jest pojęciem mniej jednoznacznym. W europejskiej klasyfikacji działalności nie występuje, co nie znaczy, że w praktyce gospodarczej nie spotykamy zakładów przemysłowych w starym stylu. Po prostu dzisiaj z uwagi na zmiany technologiczne i organizacyjne stare pojęcie przemysłu ulega „rozmyciu”.
ZMIANY STRUKTURY GAŁĘZIOWEJ ŚWIATOWEGO PRZEMYSŁU (KRAJE WYSOKO ROZWINIĘTE)
Dla światowego przemysłu bardzo istotne były zmiany, które nastąpiły w latach 60-tych. Zaczęły tracić na znaczeniu takie przemysły jak przemysł lekki – hutnictwo, górnictwo natomiast rosło znaczenie przemysłu chemicznego, maszynowego i metalowego (m.in. przemysł samochodowy) oraz elektroenergetyka.
W następnych latach wzmocniły się jeszcze te tendencje č patrz nowe przestrzenie działalności przemysłu i usług.
PRZESTRZENNE PRZESUNIĘCIA PRZEMYSŁU NA ŚWIECIE
Rozmieszczenie przestrzenne przemysłu na świecie charakteryzuje się dużym zróżnicowanie.
Od rewolucji przemysłowej dominowały dwa regiony: Europa Zachodnia i Ameryka Północna. W latach 50-tych i 60-tych dołączyła Japonia.
Dzisiaj te trzy regiony znajdują się w fazie gospodarki postindustrialnej.
Następnie pojawiło się szereg krajów azjatyckich: Singapur, Hong-Kong, Taiwan, Korea Północna, Malezja, Tajlandia, które w oparciu o produkcję nowoczesnych wyrobów elektronicznych osiągnęły olbrzymie tempo rozwoju, przekraczające 10% PKB.
Pojawiła się trzecia grupa krajów, kraje Europy Środkowej, w których to dokonuje się w przyspieszonym tempie restrukturyzacja gospodarcza, w tym przemysłu. Niestety ujemnym zjawiskiem tego procesu jest masowe bezrobocie, oraz wolny rozwój przemysłów zaawansowanej technologii.
ROLNICTWO W SYSTEMIE GOSPODARKI ŚWIATOWEJ
Rolnictwo z wielu względów jest podstawowym działem gospodarki światowej, o olbrzymim zróżnicowaniu przestrzennym jego cech rodzajowych, produkcji i miejsca w strukturach ekonomicznych poszczególnych państw.
Można wyróżnić trzy fazy rozwoju światowego rolnictwa:
a) rośnie liczba odsetek osób pracujących w rolnictwie;
b) bezwzględna liczba pracujących w tym dziale nie zmienia się, maleje jednak ich udział w strukturze zawodowo czynnych;
c) maleje zarówno liczba jak i odsetek ludności pracującej w rolnictwie.
W fazie pierwszej znajdują się najbiedniejsze kraje świata, cierpiące na niedostatek żywności, takie jak: Niger, Somalia, Czad.
W drugiej fazie znajdują się kraje średnio rozwinięte: Rumunia, Turcja, Grecja, Polska.
W trzeciej fazie znajdują się kraje najwyżej rozwinięte, gdzie w rolnictwie pracuje mniej niż 5% zawodowo czynnych, dających PKB na poziomie kilku procent.
Rolnictwo w dużym stopniu uzależnione jest od warunków przyrodniczych, rozwija się wolniej niż pozostałe sektory gospodarki. W większości krajów świata produkcja rolna wzrasta w tempie 1-3% rocznie. Natomiast pozarolnicze działy znacznie szybciej.
UWARUNKOWANIA PRZYRODNICZE ROZWOJU ROLNICTWA
(uzależnienie rolnictwa od środowiska przyrodniczego)
1. uzależnienie doboru struktury produkcji od naturalnych możliwości produkcyjnych danego obszaru;
2. występują przestrzenne zróżnicowania plonów i produkcji z uwagi na uwarunkowania klimatyczne;
3. występują duże zmienności w czasie i przestrzeni jeśli chodzi o koszty produkcji i jej rezultaty na skutek warunków agrometeorologicznych.
Duże zaangażowanie kapitałowe może ograniczyć zewnętrzne wpływy środowiska przyrodniczego. Największe nakłady bardzo często ponoszone są na prace merioracyjne (nawadnianie i odwadnianie terenu).
Np. zmienność plonów zbóż w latach 1992-1994 wahała się np. w Lessotho między 5 a 17 kwintali z hektara. Natomiast wahania w Holandii wyniosły między 70 a 80 kwintali z hektara.
Niestety w coraz większym stopniu zaczyna się konflikt między funkcjami rolniczych terenów a wykorzystaniem obszarów na cele rozwoju innych działów gospodarki narodowej, np. rozbudowa miast, budowa przemysłu, rozwój infrastruktury technicznej.
Na świecie występuje bardzo dużą erozja gleb (wietrzna, wodna). Gleby na świecie tworzyły się tysiące lat. Posiadają bardzo złożoną infrastrukturę, są swoistym organizmem żyw. Badania w USA wykazały, że straty górnej warstwy gleb spowodowane działalnością rolniczą wynoszą około 30 ton na hektar, na rok. Natomiast tylko 4 tony z górnej warstwy są do odtworzenia.
Z punktu widzenia produkcji rolniczej najlepsze są czarnoziemy i gleby brunatne na lessach, mady, tufy wulkaniczne, czarne ziemie bagienne.
Z punktu widzenia przyrodniczego najlepsze warunki występują w :
Europie (nizina padańska rzeki Pad, nizina francuska, wyżyna bawarska, wyżyna czesko – morawska, nizina śląska, nizina węgierska, nizina rumuńska, Ukraina, Rosja Południowo – Zachodnia);
Ameryce Północnej (wschodnia część Wielkiej Równiny, nizina centralna i dolina kalifornijska);
Ameryce Południowej (Pampa, południowa część niziny Laplaty, południowo – wschodnia wyżyna brazylijska);
Afryce (delta Nilu, kraj przylądkowy RPA);
Azji (dorzecze Eufradu i Tygrysu, Północny Kazachstan, część niziny Gangesu, nizina chińska, delta Mekongu);
Australii (południowo – wschodnia część kontynentu).
UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO – GOSPODARCZE
Należy podkreślić, że najważniejszym czynnikiem rozwoju rolnictwa jest człowiek tworzący społeczne uwarunkowania dla produkcji rolnej. To zasoby pracy decydują o możliwościach produkcyjnych, dotyczy to szczególnie krajów słabo rozwiniętych, gdzie uprawiane są bardzo praco chłonne ziemiopłody; takie jak: ryż, różnego rodzaju plantacje (kakao, kawa).
CECHY ROLNICTWA W KRAJACH SŁABO ROZWINIĘTYCH
(tam gdzie pracuje 60-70% zawodowo czynnych)
1. dominuje produkcja roślin zwanych alientacyjnymi (zboża, cukrodaje, warzywa, owoce, oleiste, korzenne) są przeznaczone na bezpośrednie spożycie;
2. niedorozwój hodowli z przyczyn jak wyżej oraz bariery popytowe na mięso i przetwory;
3. duży udział monokultur plantacyjnych, narażających gospodarkę na ciągłą huśtawkę cen;
4. znaczne rozdrobnienie gospodarstw rolnych, ograniczających wprowadzenie mechanizacji i specjalizacji produkcji;
5. tradycyjne metody upraw w połączeniu z tradycyjnymi rodzajami zasiewów powodują silne wyjałowienie gleb.
CECHY ROLNICTWA KRAJÓW WYSOKO ROZWINIĘTYCH
1. duży udział hodowli;
2. duży udział roślin przemysłowych, owoców i warzyw
3. koncentracja wysoko wyspecjalizowanych gospodarstw
4. nowoczesne sposoby upraw + wydajne odmiany roślin
5. bardzo silnie rozwinięte tzw. ZAPLECZE ROLNICTWA (techniczne, naukowe, bankowe, edukacyjne)
ROLNICTWO INTENSYWNE – w zależności od proporcji nakładów pracy i kapitału tworzy 2 typy: * intensywną gospodarkę rolną – pracochłonną, charakterystyczną dla małych gospodarstw, dla krajów słabo rozwiniętych;
· intensywna gospodarka kapitałochłonna, charakterystyczna dla nowoczesnego rolnictwa farmerskiego w krajach wysoko rozwiniętych np. Holandia.
ROLNICTWO EKSTENSYWNE – na obszarach o małej gęstości zaludnienia np. wielka równina w USA i w Kanadzie, Pampa w Argentynie, nowa południowa Walia w Australii.
SYTUACJA W ROLNICTWIE I NA WSI POLSKIEJ
Na wsi poskiej mieszka prawie 14,7 mln ludzi, co stanowi 38% ludności Polski. Spośród tych 14,7 mln, 9,7 mln jest związanych z rolnictwem w mniejszym lub większym stopniu. Natomiast dla
4,4 mln ludzi rolnictwo stanowi główne źródło utrzymania.
Mamy dwa mln gospodarstw rolnych powyżej 1 hektara, z tego zaledwie 1/3 może być obecnie uznawana za gospodarstwa rozwojowe.
GOSPODARSTWA ROZWOJOWE – inwestują w rozwój swoich zdolności produkcyjnych.
Można więc stwierdzić, że większość polskich gospodarstw (60%) nie uczestniczy w rynkowym obrocie towarowym. Ukryte i jawne bezrobocie na wsi szacuje się na około 1 mln osób.
1996 r – średni czas pracy w przeliczeniu na osobę 6,5 godziny
75 pracujących w rolnictwie pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy
CHARAKTERYSTYKA POLSKICH GOSPODARSTW
1. duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych (średnio 7 hektarów);
2. brak specjalizacji i rozdrobnienie produkcji, niedoinwestowanie;
3. silne uzależnienie od warunków agrometeorologicznych;
4. w poszczególnych regionach kraju mamy odmienne modele rolnictwa, a więc różne problemy rozwoju;
5. bariery edukacyjne – tylko 2% ma wyższe wykształcenie;
6. rozproszenie przestrzenne osdnictwa miejskiego, 70% powiatów w Polsce można zakwalifikować jako obszary miejskie.
W polskim rolnictwie stosuje się od 2 do 3 nawozów mineralnych i 7 razy mniej pestycydów niż w krajach Unii Europejskiej.
To może być cecha pozytywna. Konieczne jest określenie polityki państwa w stosunku do obszarów wiejskich. Konieczne jest posiadanie strategii obszarów wiejskich.
BARIERY DO WEJŚCIA DO UNII EUROPEJSKIEJ
1. bezrobocie;
2. poprawa struktury obszarowej gospodarki;
3. koncepcja rozwoju terenów wiejskich.
GLOBALNE PROBLEMY OCHRONY ŚRODOWISKA
ŹRÓDŁA I EFEKTY ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA
Naturalny, zrównoważony stan atmosfery bywa zakłócony przez następujące czynniki antropogeniczne:
1. zanieczyszczenia pochodzenia energetycznego;
2. zanieczyszczenia pochodzenia przemysłowego;
3. zanieczyszczenia pochodzenia transportowego;
Oprócz zmian ilościowych dochodzą groźne zmiany jakościowe, związane ze zmianą składu chemicznego atmosfery.
Procesy spalania oraz procesy technologii produkcji przemysłowej potrzebują olbrzymich ilości powietrza. Z drugiej strony wytwarzają olbrzymie ilości różnego rodzaju substancji stałych i gazowych. Na spalenie 1 tony węgla potrzeba 8 ton powietrza. Na wyprodukowanie 1 tony miedzi elektrolitycznej potrzeba 22 ton powietrza. Człowiek na dobę zużywa 10m3 powietrza.
Spalenie 1 tony węgla równa się wydaleniu do atmosfery ponad 1 tony CO2, oraz około 10 kg NO2.
Elektrownia Bełchtów – 170,000 ton SO2 na rok.
SO2 + H2O = SO3 +H Ő gdy kwas łączy się z wodą to powstają kwaśne deszcze,
CO2 Ő nie jest to substancja toksyczna, ale budzi szereg różnych obaw.
NISZCZENIE WARSTWY OZONOWEJ
WARSTY ATMOSFERY
400-1000 km – EGZOSFERA č pierścienie VAN ALLENA (osłona magnetyczna przed nadmiernym promieniowaniem)
200-400 km – JONOSFERA č ekran dla fal radiowych
50-200 km – MEZOSFERA č jak wyżej
12-50 km – STRATOSFERA č bliżej 50 km warstwa ozonowa, bliżej 12 km gazy szklarniowo – cieplarniane
0-12 km – TROPOSFERA č kuchnia pogodowa świata
NISZCZENIE WARSRWY OZONOWEJ
W latach 30-tych w USA został odkryty gaz zwany freonem. Stosowany był w agregatach, w aerozolach, w piankach.
FREON – tani, o złożonym składzie chemicznym, zawierający chlor.
W latach 60-tych stwierdzono, że nad Antarktydą warstwa ozonowa praktycznie znika, ale sezonowo. Stwierdzono zależność pomiędzy freonem a niszczeniem warstwy ozonowej
Nad Polską od lat 60-tych do dzisiaj gęstość tej warstwy zniszczyła się o około 30%.
Warstwa ozonowa jest jedną z najważniejszych osłon. Chroni przed promieniowaniem UV. Nadmiar promieniowania UV powoduje raka skóry i uszkodzenie gałki ocznej, uszkadza również aparat asymilacyjny u roślin – ogranicza przyswajanie CO2.
Fitoplankton również przyswaja CO2. Znajduje się w morzu. Pochłania 50% CO2 z atmosfery.
EFEKT CIEPLARNIANY
Mechanizm oddziaływania gazów szklarniowych na bilans energetyczny ziemi przez wzrost temperatury, nazywamy efektem cieplarnianym.
GAZY CIEPLARNIANE (SZKLARNIOWE) – para wodna, CO2, ozon, metan, freony i halony.
Czym gęstsza jest warstwa gazów szklarniowych tym jest większy wzrost temperatury na ziemi.
Gdyby gazów szklarniowych w ogóle nie było to temperatura na ziemi byłaby o 30 stopni niższa.
Z kosmosu biegnie promieniowanie UV krótkie i bez problemu przechodzi przez te gazy
GAZY SZKLARNIOWE
Promieniowanie długofalowe nie wychodzi poza gazy szklarniowe, jest on uwięzione. Najważniejszym gazem szklarniowym jest CO2.
SKUTKI WZROSTU TEMPERATURY NA ZIEMI
Stwierdzono, że klimat na ziemi się ociepla i istnieje hipoteza, że człowiek emitując do atmosfery zwiększa efekt cieplarniany.
Na ile dokładamy się do tego procesu ?
Należy przewidywać, że wzrost temperatury na ziemi w ciącu najbliższych 10 lat wzrośnie o 0,3%.
SKUTKI OCIEPLENIA
1. topnienie górskich lodowców i lądolodów;
2. w konsekwencji podniesienie się poziomu mórz i oceanów o około 70cm;
3. nastąpi zalanie nisko położonych obszarów, ujść rzek, które są z kolei obszarami rolniczymi;
4. nastąpią bardzo wyraźne zmiany klimatyczne, przesuną się strefy upraw poszczególnych roślin.
EKOROZWÓJ – jest próbą zmiany dotychczasowych priorytetów gospodarczych i politycznych w skali globalnej. Koncepcja ekorozwoju opiera się na założeniu, że gospodarkę kraju należy prowadzić zgodnie z naturalnymi uwarunkowaniami przyrodniczymi, respektując prace ekologiczne w kształtowaniu przestrzeni społeczno – ekonomicznej.
To taki przebieg rozwoju gospodarczego, który nie narusza nieodwracalnie środowiska życia człowieka, godząc prawa przyrody i prawa ekonomii.
W światowym systemie gospodarczym brane są pod uwagę tylko pewne prawa ekonomii. Aby założenia ekorozwoju zostały osiągnięte, ochrona środowiska musi być uznana za działalność sfery produkcji materialnej. Negatywne skutki działalności człowieka powinny znajdować swoje odbicie w rachunku ekonomicznym, tak poszczególnych przedsiębiorstw oraz w bilansie gospodarczym państwa.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"