Wyszukiwarka:

Wszędzie ------------------ Artykuły Newsy Informacje Linki Pliki

GENEZA I ROZWÓJ HISTORII GOSPODARCZEJ , JEJ PRZYDATNOŚĆ I ŹRÓDŁA H.gospod. rodziła się wraz z rewolucją przemysłową XVIII w i powstaniem systemu kapitalistycznego. Po raz pierwszy nazwa h.gospod. pojawiła się w Niemczech w 1879 r., a w 1901 r. pierwsze specjalistyczne pismo. Szybkie wyodrębnienie się dyscypliny i jej pomyślny rozwój przypada na okres międzywojenny (1918-1939), największe zaś osiągnięcia po II w.ś. Doświadczenia metodologiczne - głównie udział 2 szkół: o grupy „ Annales” we Francji: E.Labrousse, F.P.Brandel o „ nowej historii gospod” w USA: RW.Fogel, D.C.North. W Polsce h.gospod. rozwinęła się w latach międzywojennych w ośrodku lwowskim - szkoła Franciszka Bujaka i w Poznaniu – szkoła Jana Rutkowskiego; 1931 r.- czasopismo ”Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych „ badania po 1944 r. H.gospod. zajmuje się procesami tworzenia i podziału dochodu społecznego w danym okresie historycznym, na danym terytorium. Wg. Witolda Kuli h.gospod. bada: o procesy tworzenia i wielkości dochodu społecznego w różnych epokach historycznych, czyli rozmiar sił wytwórczych (rolnictwo, osadnictwo, siła dochodu), wydajność pracy (w tym postęp techn) ruch dochodu społecznego (czyli obrót towarowy), rozwój wszelkiego rodzaju usług (np. transport), o procesy podziału dochodu społ., czyli: zaludnienie (demografia historyczna), podziału własności środków produkcji, rozwój gospod. rynkowej w dziejach, wpływ podziału dochodu społ. na rozwój gospodarczy . Cel: określenie poziomu życia ludności w danym okresie na danym obszarze. Źródłem historycznym nazywamy utrwalony i zachowany materialny ślad działalności człowieka z przeszłości. Na ich podstawie historyk rekonstruuje proces dziejowy. Rodzaje źródeł historycznych: o bezpośrednie - związane z dział. produkcyjną i intelektualną człowieka przeszłość (budowle, narzędzia pracy) o pośrednie – zabytki pisane Historia rozpoczyna się wraz z epoką źródeł pisanych Epoki wcześniejsze – archeologia – dot. źródeł materialnych H .gospod. przywiązuje szczeg. uwagę o wszelkiego rodzaju średniowiecznych przywilejów, o wytworów działalności organów władzy, o ksiąg celnych do badania handlu wew. i zagr. o ksiąg podatkowych i skarbowych, o materiałów demograficznych, o akt gospod. przedsięb. o prasy i publicystyki gospodarczej, o wydawnictw statystycznych. Miejscem przechowywania źródeł historycznych są archiwa. PERIODYZACJA HISTORII POWSZECHNEJ PERIODYZACJA - podział procesu dziejowego na mniejsze odcinki czasowe. Cel: określenie i wyodrębnienie głównych etapów w dziejach ludzkości oraz wskazanie ważnych punktów zwrotnych w historii. Najbardziej znane ery to: o żydowska – od stworzenia świata (3760 r p.n.e.) o bizantyjska – od stworzenia świata (5508 p.n.e.), o grecka – od pierwszej olimpiady (776 p.n.e.), o rzymska – od założenia Rzymu (753 p.n.e.), o dionizyjska / chrześcijańska – dzieli dzieje ludzkości na okres przed i po narodzeniu Chrystusa (powszechna od VI w do dziś) o mahometańska – od tzw. hidżry (ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny) w 622 r n.e. Najbardziej znane kalendarze: o juliański - wprowadzony w 46 r p. n e przez J. Cezara o gregoriański - wprowadzony w 1582 r. przez papieża Grzegorza XIII o rewolucyjny francuski (liczący początek ery od wprowadzenia we Francji republiki w 1792 r) Periodyzacja praktyczna – na podstawie podziału dziejów Chryst. Kellera (XVII w) na epoki: 1. starożytną – od wstąpienia na tron Konstantyna Wielkiego w 306 r 2. średniowieczną - od upadku Konstantynopola w 1453 r 3. nowożytna – po upadku Konstantynopola W ramach periodyzacji praktycznej wyróżnia się: o starożytność – od początku dziejów człowieka do upadku Cesarstwa Rzymskiego w 476 r o średniowiecze – od 476 r do połowy (1453) lub końca (1492 – odkrycie Ameryki) XV w o czasy nowożytne – od końca XV w do wybuchu I wojny światowej (1914) o czasy najnowsze – po 1914 r. Periodyzacja marksistowska – w 1859 r. K. Marks w „ Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej” wyróżnił formacje społeczno-ekonomiczne, czyli stadia rozwoju społeczeństw 1. wspólnotę pierwotną 2. niewolnictwo 3. feudalizm 4. kapitalizm 5. socjalizm Przechodzenie od jednej formacji do drugiej jest rezultatem 3 procentów zachodzących w każdej z nich 1. wzajemnego oddziaływania człowieka i przyrody w procesie produkcji dóbr materialnych - rozwój sił wytwórczych 2. narastania sprzeczności między nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji, które muszą się dostosować do poziomu nowych sił wytwórczych 3. powstawania sprzeczności między nowymi stosunkami produkcji a starą nadbudową ideologiczno- polityczną Rewolucje decydują o przejściu od formacji starej do nowej, bardziej rozwiniętej i postępowej. W myśl tej teorii powstania niewolnicze położyły kres niewolnictwu, rewolucje burżuazyjna – feudalizmowi, a rewolucje proletariackie usuną kapitalizm. Socjalizm, wg Marksa , jest ostatnim stadium rozwoju społeczeństwa. Periodyzacja stadiów rozwoju – W. Rostow r 1960 – 5 stadiów przechodzenia od społ. tradycyjnego do społ. nowoczesnego. 1. społ. tradycyjne - wysoki udział zatrudnianych w rolnictwie (ok. 75 %) niska wydajność pracy, hierarchiczna struktura społeczeństwa, władza w rękach posiadaczy ziemskich - feudalizm 2. społ. przejściowe – tworzą podstawy do wzrostu gospod. zmiany techniki produkcji i struktury społ., systemu politycznego i wyznawanej przez ludzi hierarchii wartości – od feudalizmu do kapitalizmu 3. start gospodarczy – zaistnienie bodźca uruchamiającego gwałtowny rozwój (np. rewolucja) 4. społ. dojrzałości – gospodarka opiera się na bazie technicznej i materialnej rozwiniętej po starcie gospodarczym 5. społ. masowej konsumpcji – gospodarka uzyskuje możliwość produkowania prawie wszystkiego, czego chce. Kryterium wolności gospodarki - A. Pettre 1969 r podział dziejów ludzkości na 3 fazy: o epokę tradycyjną o epokę wolności o epokę etatyzmu i techniki Epokom tym odpowiadały 3 stadia rozwoju gospod. 1. gospod. uzależniona, podporządkowana – ekonomika jest podporządkowana obyczajom i zwyczajom, tradycji, porządkowi religijnemu i politycznemu (wieki średnie i XVI-XVII) 2. gospod. niezależna – XVII w (liberalizm i indywidualizm) i XIX w (pełna gospodarcza niezależność), cecha- faworyzowanie prywatnej inicjatywy i przedsiębiorczości oraz wyzyskiwanie słabszych 3. gospod. kierowana – XX w – wpływ państwa na gospod. (kapitalizm kierowany) i rozwój ideologii kolektywizmu (socjalizm) STAROŻYTNOŚĆ Historia starożytna obejmuje 2 fazy rozwoju cywilizacji ludzkich: 1. epokę wspólnoty pierwotnej (epoka kamienna) ok. 1.000.000 – 3.000 lat p.n.e. 2. epokę antyczną (właściwa starożytność) – ok. 3.000 lat p.n.e. – V w n.e. (476 r) Człowiekowate stanowią wyodrębnioną grupę ewolucyjną już od 3-4 mln lat Przewagę w przyrodzie człowiek zdobył dopiero w ciągu ostatnich kilku tysięcy lat. Epoka kamienna dzieli się na: 1. paleolit – ok. 1.000.000 – 14.000 p.n.e. 2. mezolit – 14.000 – 8.000 p.n.e. 3. neolit – 8.000- -4.000 p.n.e. (epoka kamienia gładzonego) Ok. 35.000 lat p.n.e. pojawił się Homo sapiens, który w okresie ok. 25.000 lat p.n.e. spowodował przyśpieszony rozwój gatunku ludzkiego: obróbka kamienia, łuk, udomowienie psa; wzrost liczby ludności. Neolityczna rewolucja rolnicza. Ok. 8.000 – 4.000 lat p.n.e. - opanowanie sztuki rolnictwa, czyli umijętność produkowania żywności w postaci białka roślinnego (zbóż); uwarunkowanie zmiana klimatu (wyginięcie niektórych zwierząt) stałym wzrostem liczby ludności, coraz większą niewydolnością modelu zbieracko-łowieckiego obejmującą dziko rosnących roślin zbożowych Konsekwencje rewolucji rolniczej a) przejście od wędrownego tryby życia do życia osiadłego, b) społeczny podział pracy na rolników i hodowców, c) przejście z matriarchatu do patriarchatu, d) tworzenie osiedli (miast i wsi) Mezopotamia ok. 9.000 lat p.n.e., e) nierówność majątkowa wynikająca z nadwyżek produkcji, f) pojawienie się przywódców o dużym autorytecie, g) pierwociny organizacji państwowych; systemy kultu sił przyrody, zwierząt, płodności i prac rolnych; wraz z wierzeniami i kultami ukształtowały się kasty i funkcje kapłanów NIEWOLNICTWO System niewolniczy stworzył kategorie ludności pozbawioną wolności osobistej zwaną niewolnikiem. Niewolnicy istnieli we wszystkich społeczeństwach starożytnych, ale odgrywali różną rolę w procesach produkcyjnych i dzieli się na różne kategorie. Podst. źródłami naboru niewolników były wojny zdobywcze, w mniejszej skali osoby porywane przez handlarzy niewolników, czasem dłużnicy. Pierwszy etapem rozwoju było tzw. niewolnictwo patriarchalne, gdzie niewolnik był członkiem rodziny i podlegał pełnej władzy najstarszego mężczyzny w rodzie. Niewolnictwo w klasycznej postaci wykształciło się w Grecji (V-VI p.n.e.) w państwach hellenistycznych oraz w starożytnym Rzymie. Stanowili oni własność prywatną i byli w różnych działach gospodarki najczęściej w rolnictwie oraz w górnictwie. Część stanowiła służbę domową, część była gladiatorami. Niewolnik był traktowany jako narzędzie mówiące ( insrtumentum vacale), nie miał żadnych praw, a pan decydował o jego życiu i śmierci. W wielkich despotycznych monarchach Egiptu, Mezopotamii, Persji, Indii, Chin ziemia była własnością monarchy, ludność wiejska była formalnie wolna, ale podporządkowana państwu i zobowiązana do świadczenia wielkich ciężarów na jego rzecz – azjatycki sposób produkcji . Niewolnicy na wschodzie byli ludźmi najniższej kategorii społecznej, ale mieli ochronę prawną i nigdzie nie byli traktowani jak rzeczy czyli narzędzia. Część niewolników stanowiła służbę władców i arystokracji oraz kasty kapłańskiej. CYWILIZACJE STAROŻYTNEGO WSCHODU Najdawniejszą kolebką zorganizowanej cywilizacji ludzkiej umieszcza się na terenach Bliskiego Wschodu: Mezopotamii, Persji, Syrii, Palestyny, Azji Mniejszej oraz Egiptu.(tzw. urodzajny półksiężyc: doliny rzek Tygrysu i Eufratu oraz Nilu) Mezopotamia: IV w p.n.e. wielkie państwa: Sumer, Akad, Babilonia, Asyria, Persja. Egipt: III w – państwo egipskie W IV w przejście od epoki kamiennej do epoki brązu; Skutki: o zmiany techniczne w produkcji narzędzi i broni o wyodrębnienie rzemieślników i kupców o usprawnienie uprawy roli - woły, radło – wzrost wydajności pracy o rozwój rolnictwa: system kanałów nawadniających o ukształtowanie prywatnej własności ziemi (własność władcy, arystokracji, świątyń) o pracą na ziemi obciążano niewolników i resztę dotychczasowo wolnych członków wspólnoty rodowej o w dolinach rzek aluwialnych wytworzyły się ustroje państwowe o charakterze monarchii despotycznych a. wojny zaborcze b. powstawanie i upadki kolejnych potęg; kres ostatniej monarchii perskiej położył A. Macedoński ( 336-323 p.n.e.). Po epoce kamiennej pojawiła się w Mezopotamii wysoko rozwinięta kultura ludu Sumerów (IV p.n.e.) – pismo, astronomia, matematyka, medycyna, weterynaria, zoologia, geografia, szkolnictwo przy świątyniach, wysoki poziom rzemiosła, budownictwa, sztuki, rozwój handlu (kredyt, konta, weksle). Przełomowym wydarzeniem w dziejach gospodarczych Wschodu było rozpowszechnienie się żelaza (XIII/ XII p.n.e.- państwo Heletytów) ok. 1.000 r. żelazo dotarło do Grecji; od 750 p.n.e. era żelaza w Europie - produkcja narzędzi i broni z żelaza. EGIPT – korzystał z żyznej gleby, stworzył bardzo sprawny system nawadniania i odwadniania terenów rolniczych; kraj rządzony przez faraonów – wysoki poziom wiedzy naukowej (astronomia i medycyna), budownictwo wielkich obiektów o charakterze kultowym i użytkowym. LUDY WSCHODU prowadziły intensywny handel w obrębie M. Śródziemnego. FENICJANIE- kupcy, budowniczowie statków, bankierzy; opłynęli po raz pierwszy kontynent afrykański ( faraon Necho II) Poza Bliskim Wschodem odnotować trzeba powstanie wyższych kultur na terenie dorzecza Indusu ( ok. 2.500 p.n.e.) oraz w Chinach (ok. 1.500 p.n.e.) GRECJA - w okresie 1.000-700pne – kształtowanie się polis, charakterystycznej formy ustroju staroż. Grecji. Rozwijające się polis organizowały planowy ruch ludności, nie mającej źródeł utrzymania, na wielką skalę (VII-VII p.n.e.) - wielka kolonizacja; kierunki ekspansji: 1. Sycylia , płd. Italia: Syracuse, Neapol, Torrent. Na terenie Galii – Marsalia 2. wybrzeża M.Czarnego: Trapezunt, Synopa, Odessa, Teodozja, Olbia, Bizantion, Charsonez SKUTKI WIELKIEJ KOLONIZACJI 1. rozwój rzemiosła (tkactwo, garncarstwo, obróbka brązu) 2. rozwój handlu niewolnikami 3. wzrost liczby pieniądza 4. wzrost konfliktów społecznych (odnośnie władzy) - konsekwencja: instytucje tyranii- rządy jednostki o rządy ludu - demokracja ateńska o rządy najbogatszych- oligarchia o rządy militarne – Sparta ZŁOTY WIEK ATEN : VI W o zaprowadzono ustrój demokratyczny o wielka potęga polityczna i znaczący ośrodek kultury o rozwój literatury, histografii, filozofii, sztuki o zatrudnianie niewolników w warsztatach rzemieślniczych SPARTA – PAŃSTWO MILITARNE Społeczność Sparty dzieliła się na : 1. Spartiaci - wojownicy, pełnosprawni obywatele 2. Periojkowie – ludność wolna z pełnią praw cywilnych, zajmowała się rolnictwem, rzemiosłem, handlem, zobowiązana do służby wojskowej 3. Heloci – własność państwa - przypisani do ziemi oddanej przez państwo spartiatom, oddawali im daninę w postaci połowy dochodów z ziemi. KRYPTEJE - ekspedycje karne przeciw Helotom w celu utrzymania ich w posłuszeństwie. Sparta jako jedyne polis greckie utrzymywała stałą armię. W II i I w p.n.e. monarchie hellenistyczne zostały podbite przez imperium rzymskie, które przejęło dorobek cywilizacji greckiej. RZYM - od VI w p.n.e. rozwijał się ośrodek polityczny wokół miasta Rzymu, który prowadził systematyczny podbój Italii. W III w p.n.e. państwo rzymskie rozpoczęło epokę wielkich podbojów zewnętrznych trwających do II w n.e. W wyniku tych podbojów ukształtowane zostało wielkie imperium rzymskie: centrum w Italii, prowincje otaczające M.Śródziemne; zajęcie Sycylii, Sardynii, Korsyki, Hiszpanii, i części płn. Afryki, podbój Macedonii, Grecji, Galii, granice oparte na Renie i Dunaju, część wysp brytyjskich; Palestyna, Arabia, Armenia i Egipt LATYFUNDIA - wielkie majątki ziemskie o specjalizacja w uprawach dochodowych, produkcja na zbyt o ich powstanie spowodowało ruinę drobnej własności chłopskiej (proletariat) Ekonomiczna potęga Rzymu opierała się przede wszystkim na eksploatacji prowincji 1. daniny zbożowe 10 %, podatki 2. Egipt wielki dostawca zboża 3. handel z Indiami i Chinami przez Bliski Wschód o z Chin przywożono porcelanę i jedwab o do Chin wywożono złoto, klejnoty i kość słoniową o Galia dostarczała wina Od początku nowej ery następuje kryzys gospodarki rzymskiej wywołany o uzależnianiem gospodarki od prowincji o kryzysem systemu niewolniczego o wzmożony napór Germanów na granice. KOLONAT – I w n.e. – grupa ludności wiejskiej, wolni dzierżawcy. Odegrał on dużą rolę w przebudowie rzymskiego rolnictwa, zwiększał zainteresowanie produkcją rolną, dawał dzierżawcy swobodę gospodarowania, zapewniał latyfundystom stały dochód ziemi. (w 332 r przypisania do ziemi stają się poddanymi ) CHRZEŚCIJAŃSTWO o rozwój od początku nowej ery o spopularyzowane przez Pawła z Tarsu w I w o edykt mediolański Konstantyna Wielkiego 313 r. o 379 r Teodozjusz Wielki ogłosił je religią panującą UPADEK ZACHODNIEGO CESARSTWA Słabło w obliczu raportu germańskich barbarzyńców; w 395 r podzielone na 2 części - zachodnią (z Rzymem) i wschodnią (z Konstantynopolem). Część zachodnia nie wytrzymała naporu Germanów – państwo popadło w stan chaosu, gospodarka była zrujnowana, Rzym splądrowany. Definitywny upadek - 476 r n.e. – osunięcie od władzy R.Augustulusa przez wodza germańskich najemników Odoakera. ŚREDNIOWIECZE 1. 476 r - X w- wczesne średniowiecze 2. XI – XIII w – szczytowy okres rozwoju 3. XIV – połowa XV w – schyłek, kryzys polityczny i gospodarczy w Europie. Wędrówki ludów – V-VII w o 496 r. państwo Franków (dawn. Galicja) przyjęło chrześcijaństwo o od VII w z chrześcijaństwem Ces.Rzymskiego – K.Wielki koronuje się na cesarza w 800 r. o IX-X w ukształtowały się państwa słowiańskie na Bałkanach i środk.-wsch. Europie; przyjmują one chrześcijaństwo Regres gospodarki (V – VII w) 1. zamęt polityczny, terytorialny – przemieszczenia ludów, wojny 2. kultura rzymska wypierana przez obyczaje barbarzyńców 3. zanik znajomości łaciny 4. upadek miast i ich funkcji ekonomicznych (rzemiosła i handlu) 5. zerwanie kontaktów wymiennych imperium rzymskiego 6. handel ograniczany do wymiany drogą handlową 7. gospodarka przybrała charakter naturalny: rolnictwo, produkcja na własny użytek SYMPTOMY OŻYWIENIA GOSPODARCZEGO ( VIII – X W) Reforma systemu pieniężnego K.Wielkiego – podst. jedn. monetarną był srebrny funt karoliński (libra) wagi 409 g, który dzielił się na 20 solidów lub 240 denarów- tzw. karolińska reforma monetarna; popierano handel (w tym dalekosiężny – z Bizancjum), zaktywizował się handel na Renie, pośrednictwem handlowym zajmowali się Sasi, Fryzowi i kupcy żydowscy . Rozwój rolnictwa i otwarcie gospodarki przyspieszyły procesy osadnicze oraz wprowadzenie nowej uprzęży dla koni i podków - zwiększone siły pociągowe, wydajność pracy. Upowszechnił się nowy system uprawy ziemi tzw. dwupolówka – podtrzymywanie urodzajności gleby. ROLA ZAKONÓW Działalność mnichów od IV – V w. rozpoczęła chrystianizację ludności wiejskiej i wypieranie starych wierzeń. Klasztory stały się ośrodkami życia umysłowego (zachowanie się łaciny klasycznej – przepisywanie ksiąg) oraz gospodarczego (centra rzadkiego rzemiosła np. złotnictwa, wyrobu szkła oraz wydajnego rolnictwa – uprawa winnej latorośli). FEUDALIZM 1. ustrój społ-polit. opierający się na prawnej zależności jednostek, ujętych w hierarchię oraz na systemie lennym 2. ustrój społ–gospod polegający na istnieniu podzielonej własności ziemi i poddaństwa chłopów, czego skutkiem były różnorodne obciążenia chłopów (renta feudalna). Stosunki feudalne w Europie tworzące się wraz z upadkiem systemu niewolniczego, przetrwały na jej zachodzie do schyłku XVIII w, w środ-zach. do drugiej połowy XIX w. CECHY FEUDALIZMU o dominacja gospodarki rolniczej o uzależnianie gospodarki od czynnika politycznego o dominacja gospodarki naturalnej, wysoki stopień samowystarczalności, powolny rozwój sił wytwórczych ( postępu technicznego) SYSTEM LENNY senior beneficjum ( lenno) wasal (nadawca lenna ) ( przyjmujący) wzięcie jednostek w opiekę tzw komendacja obowiązek służby wojskowej na rzecz władcy , dochowanie wierności System lenny stworzył hierarchię feudalną. Przyczynił się do osłabienia centralnej władzy królewskiej i utrzymywania się rozdrobnienia feudalnego – państwa stawały się federacjami księstw / hrabstw, a nie jednym silnym organizmem. Przyznawanie przez władzę immunitetów uzależniało właścicieli feudalnych politycznie i ekonomicznie. System lenny w klasycznej postaci występował we Francji IX-XIII w. Własność ziemska znajdowała się w rękach o władców ( własność królewska) o feudałów świeckich ( wł. rycerska) o feudałów duchownych ( wł. kościelna) Gospodarka wielkiej własności zorganizowana była w tzw. włości feudalne (obejmowały również grunty poddanych chłopów): do X w. gospodarka naturalna, zasada samowystarczalności, handel był wymienny i okazjonalny. Istniała podwójna własność ziemi (charakterystyczna tylko dla feudalizmu): 1. zwierzchnia należała do pana feudalnego 2. użytkowa – chłopa Renta feudalna: dochód pana z tyt. zwierzchniej własności ziemi, stanowiła podstawę utrzymywania warstwy feudałów. Rodzaje renty: 1. naturalna – daniny w naturze 2. odrobkowa – pańszczyzna 3. czynszowa- opłaty pieniężne FEUDALIZACJA uzależnienie ludności chłopskiej (do końca X w); poddaństwo (w wyniku podbojów, komendacji ) 1. gruntowe - wynikało z pańskiej zwierzchniej własności gruntu 2. osobiste – prawo własności pana do osoby chłopa wyrażające się przywiązaniem do ziemi 3. sądowe – prawo pana do sądzenia swoich poddanych (przejście sądownictwa z rąk władcy do p. feudalnego) Od XI w zachodnia Europa weszła w okres ekspansji gospodarczej, z którą związany był rozwój kultury – powstawanie uniwersytetów, rozwój nauki, oraz ekspansja polityczna na Bliski Wschód (krucjaty 1096-1291, zdobycie Konstantynopola 1204 r.).Walka o zwierzchnictwo nad Europą między Cesarstwem a papiestwem zakończyła się zdobyciem supremacji przez papieży, upadkiem cesarstwa i utrzymywaniem się rozbicia politycznego Niemiec i Włoch. Powszechne było rozdrobnienie feudalne państw europ. i znaczne osłabienie w nich władzy centralnej. ROZWÓJ SIŁ WYTWÓRCZYCH Od XI w znaczący rozwój osadnictwa i rolnictwa – poddawano uprawie tereny dotychczas nie użytkowane, nowa technika rolna, zwiększenie użytkowanego areału o 1/6 w porównaniu z 2 polówką (XII-XIV w). Upowszechnianiały się nowe źródła energii, młyny wodne i wiatraki. Ulepszano obróbkę żelaza kamienia i drewna, rozwijało się hutnictwo i produkcja metalowa (Styria, Karyntia, Westfalia,) XIV w. – wprowadzenie miechów hutniczych napędzanych wodą. Od XI w do p. XIV w liczba ludności w Europie podwoiła się z 40 do 80 mln., ruch emigracyjny ludności z zachodu na wschód – tzw. kolonizacja niemiecka, połączona była z aktywność niemiecką i handlową, intensyfikowała życie gospod. środkowej Europy. ODRODZENIE GOSPODARKI TOWAROWEJ. Wzrost plonów i nadwyżki produkcyjne, społ. podział pracy: wyodrębniła się produkcja rolnicza i pozarolnicza, którą zajmowali się rzemieślnicy, pośrednictwem trudnili się kupcy; powstawanie nowych miast. Zmiany w funkcjonowaniu włości feudalnej, zamiana pańszczyzny na czynsze (komutacja ) - XIII w. Przyczyny: o upowszechnianie się gospod. towarowej o ruchy kolonizacyjne o klęski głodu o wyludnieni pewnych obszarów na skutek wojen i epidemii EKONOMICZNE KONSEKWENCJE WYPRAW KRZYŻOWYCH. Od końca XI w. w ciągu 2 stuleci rycerstwo zachodnioeuropejskie z inicjatywy i wsparcia papiestwa podejmowało wyprawy na Bliski Wschód w celu wyzwolenia miejsc świętych (z rak Turków). Skutki ekonomiczne: o zetknięcie się społeczeństw zachodnioeuropejskich z cywilizacjami wschodnimi- arabską i bizantyjską, stojącymi na wyższym poziomie rozwoju gosp. i kulturowego, przenikanie ich dorobku do Europy wzbogaciło cywilizację zachodu i przyczyniło się do postępu technicznego i intelektualnego. o przejęcie od Arabów spółek handlowych, instytucji maklerów, zasad kredytu, upowszechnienie pieniądza złotego w obrotach z kupcami obcymi o przyspieszenie rozwoju miast zachodnioeuropejskich, i gospod. (rzemiosła i handlu) ROZWÓJ MIAST EUROPEJSKICH Miasto -osada posiadająca samorząd i rządząca się prawem miejskim -osada skupiająca ludność nierolniczą zajmującą się rzemiosłem i handlem, pełniła rolę ośrodka rynku lokalnego. Lokalizacja -wokół ośrodków władzy feudalnej – grodów obronnych -ośrodki kościelne -przecięcie dróg handlowych -nad brodami rzecznymi -nad zatokami morskimi Miasta stanowiły własność władcy, bądź feudałów świeckich czy duchownych, ich mieszkańcy byli poddanymi i świadczyli panu rentę feudalną. W okresie XI i XII w. miasta zachodniej Europy toczyły walkę o wolność osobistą mieszkańców oraz o samorząd pod przewodnictwem tzw. komun miejskich – krwawe powstania lub wykupienie od feudała przywileju nadającego miastu prawa miejskie i samorządowe. Samorząd miejski oznacza możliwość: o wybierania własnych organów władzy: rada miejska i burmistrz o organizowania własnych sądów o posiadania własnej siły zbrojnej (milicja miejska) o prowadzenia własnej polityki gospod. i finansowej Rządy w miastach sprawowała grupa najbogatszych mieszczan – patrycjat, mieli wolność osobistą, byli wyłączeni spod władzy feudałów i podlegali odrębnemu sądownictwu miejskiemu. RZEMIOSŁO MIEJSKIE CECHY stowarzyszały właścicieli warsztatów jednej specjalności oraz czeladników. Funkcje cechów: o produkcyjne – określanie rozmiarów produkcji i kontrola jakości o szkoleniowe – kontrola kształcenia uczniów o sądownicze – ustalanie reguł życia cechowego, sądzenie i karanie za ich naruszanie o religijne – udział w nabożeństwach i procesjach o militarne – organizacja milicji miejskiej, obrona w czasie oblężenia o towarzysko-kulturalne i samopomocowe – wspólne uczty i zabawy, akcje filantropijne Ustrój cechowy charakteryzował się równością członków cechu i ich solidarnością, zwalczano konkurencję obcych producentów. Zasady ustalały statuty cechowe. Uzyskanie tytułu mistrza wymagało o 4 do 12 lat nauki. Technika produkcji rzemieślniczej-była prosta i oparta na pracy ręcznej – znakomita jakość produktów . Od XIV w pojawiła się nowa forma organizacji produkcji – nakład (chałupnictwo) – produkcja jedwabiu, sukiennictwo we Włoszech . W XIV w we Florencji występowała typowa manufaktura, istniał podział pracy. HANDEL ŚREDNIOWIECZNY Kupcy organizowali gildie i hanzy oraz faktorie – często osobne dzielnice rządzące się własnymi prawami. Obcy kupcy mogli między sobą nawiązać kontakty tylko przy pomocy maklerów . MORZE ŚRÓDZIEMNE od XII w to najważniejszy szlak handlowy między Europą a Bliskim Wschodem i Bizancjum: korzenie, pachnidła, owoce południowe, cukier, barwniki, tkaniny, metale, broń, sukno i niewolnicy. Handel śródziemnomorski był w rękach miast włoskich. MORZE PŁN. I BAŁTYK – szlak ten łączył płn. i wsch. Europę z rozwiniętymi gospodarczo rejonami zach. Europy: zboża, drewno budowlane, popiół, futra, wosk, miód, wełna, śledzie, sól, wino, piwo, metale, sukno. Handel zmonopolizowały miasta niemieckie, które w XIII w utworzyły Hanzę Niemiecką liczącą 70 miast. Do znaczących portów należały: Hamburg, Szczecin, Gdańsk, Wismar, Brema, Ryga; znaczące miasta: Kolonia, Magdeburg, Wrocław. Kupcu lewantyńscy i hanzeatyccy spotykali się od połowy XII w. na jarmarkach w Szampanii i Flandrii. POCZĄTKI BANKÓW I KREDYTU Rozwój gospod. towarowej stworzył popyt na pieniądz kruszcowy (srebrne dla obrotu wew., złoty dla handlu międzynarod.). Wobec małej podaży kruszców rolę pieniądza pełniły pewne towary tzw. płacidła. Prawo bicia monety mieli władcy, feudałowie i niektóre miasta. W związku z dużą różnorodnością kursującego pieniądza pojawiają się we Włoszech zawodowi bankierzy, którzy kupowali, wymieniali i sprzedawali pieniądze. Pierwszy bank utworzono w Wenecji w 1156 r., pojawił się weksel i lombardy. Twórcą i propagatorem poglądów ekonom. był kościół.- bycie rolnikiem i rzemieślnikiem było godne chrześcijanina – handel uważano za proceder oszukańczy – doktryna ekonom. hamowała bieg życia gospod. Nową doktrynę ekonom. opracował św. Tomasz z Akwinu. Poparł on własność prywatną, uznał handel za niezbędny składnik życia gospod. , dopuszczał zysk kupiecki. Jego poglądy przyczyniły się do rozwoju gospod. towarowo-pieniężnej w feudalizmie. PODZIAŁ STANOWY SPOŁECZEŃSTWA 1. stan duchowny 2. stan rycerski (szlachecki) 3. stan mieszczański 4. stan chłopski Ad. 1 Kościół katolicki był w dużej mierze twórcą cywilizacji średniowiecznej jako : o nosiciel nowej kultury chrześcijańskiej o propagator reform gospodarczych o organizator wielkich przedsięwzięć budowlanych o organizator handlu o organizator wielkich przedsięwzięć aktywizujących masy ludzi (krucjaty, pielgrzymki) Ad. 2 Rycerstwo było przygotowane do służby publicznej, nie mgło natomiast oddawać się zajęciom produkcyjnym i handlowym pod rygorem utraty szlachectwa. Ukształtowało się ono w odrębny stan w okresie krucjat, które stworzyły moralny ideał rycerza: wierność Bogu i seniorowi , uczciwość, odwaga, słowność. Był on wzorem estetyki życia. Ad. 3 1. patrycjat – najbogatsi i cieszący się najwyższym prestiżem kupcy, bankierzy i niektórzy rzemieślnicy ( złotnicy); sprawowali w miastach władzę polityczną i ekonomiczną 2. pospólstwo – mieszkańcy mający prawa miejskie, ubożsi kupcy, mistrzowie rzemiosła, warstwa pozostająca w konflikcie o władzę z patrycjatem 3. plebs – nie mający praw miejskich , Ad. 4 Stan zróżnicowany majątkowo i prawnie, podstawowa grupa wytwórcza epoki feudalnej, od 57 do 90% zaludnienia poszczeg. państw KRYZYS GOSPODARKI EUROPEJSKIEJ Od połowy XIV w. ekspansja gospod. Europy została gwałtownie zahamowana – zjawisko to nazywa się kryzysem XIV w: o głęboki spadek produkcji o niedobór siły roboczej o drastyczne zmniejszenie zasobów żywności o zaburzenia społ.(powstania chłopskie) o wojny o czarna śmierć 1347 r. -straty ludności od 1/3 do ½ ogółu zaludnienia (z 73 do 43 mln Zachodnia Europa) o kryzys w rolnictwie: wzrosły płace najemnych pracowników rolnych , spadły dochody właścicieli ziemskich, zahamowanie ruchów migracyjnych, chłopi zwiększyli swą konsumpcję i nie godzili się na zwiększenie obciążeń feudalnych o zaburzenia społeczne: powstania, strajki, ruchy religijne i pokutnicze o przemiany w miastach: rzemiosło ogranicza produkcję, zmniejsza się liczba mistrzów, bunty czeladników SYTUACJA GOSPOD W ŚRODKOWEJ EUROPIE Umacniały się monarchie stanowe (Polska, Czechy i Węgry), w których przeprowadzono reformy unowocześniające struktury państwa; rozwija się ożywiona kolonizacja i kwitnie handel hanzeatycki, unia Polski z Litwą –1385 r., klęska zakonu krzyżackiego pod Grunwaldem 1410 r, środkowo -wschodnia Europa nie została dotknięta epidemią dżumy. Polska XIV i Pierwszej połowy XV w odnotowała znaczący postęp wew., kolonizacja poszerzyła tereny uprawne, powstawały liczne miasta, dotychczas istniejące dostawały prawa miejskie, na wzór niemiecki, polepszyło się położenia chłopów, którzy przenoszeni byli na rentę pieniężną. Region środkowej Europy poważnie zmniejszył dystans cywilizacyjny dzielący go od zach. Europy. EPOKA GENEZY KAPITALIZMU ( 1450-1750) Okres od połowy XV w aż do końca XVIII w używają różnych określeń: kapitalizm handlowy, epoka pierwotnej akumulacji kapitału, epoka merkantylizmu, wczesny kapitalizm, prekapitalizm. Cechy: o kapitał w postaci środków produkcji oraz środków na opłacenie cudzej siły roboczej o produkcja towarów na zbyt i istnienie przedsięb, produkcyjnych przystosowanych do takiej produkcji (fabryki) o praca jest również towarem – pracownik najemny jest wolny osobiście o działalność gospodarcza podporządkowana jest osiąganiu zysków (konkurencja między wytwórcami) o posiadacze środków produkcji dążą do powiększenia zysków, dokonują inwestycji Lata 1450 –1750 jako etap genezy stosunków kapitalistycznych dzielą się na podokresy: 1. od 1450 do 1600 – silna ekspansja gospod. europejskiej 2. lata 1600-1650 - zmienna koniunktura gospod. tzw. kryzys XVII w. EKSPANSJA GOSPODARCZA 1450 –1600 Lata te stanowią w dziejach Europy przełom w kontaktach z innymi kontynentami, udało się w końcu XV w. Portugalczykom, Hiszpanom, Holendrom, Anglikom, Francuzom dokonać wielkich wypraw morskich tzw. wielkich odkryć geograficznych. Wielkie przemian cywilizacyjne i kulturalne zwane Odrodzeniem przyniosły doniosłe zmiany w mentalności ludzi. Humanizm był światopoglądem wyrażającym zainteresowanie człowiekiem, otaczającym go światem i życiem doczesnym. Renesans wpływał na życie codzienne, wzrastał popyt na słowo drukowane – wynalazek druku i szybki rozwój papiernictwa i drukarstwa, rosło zapotrzebowanie na luksusową konsumpcję żywnościową, stroje, wyposażenie siedzib i mieszkań. Czynnikiem rozwoju społeczeństw stawała się nauka i potencjał ludzi wykształconych. Warunkiem badań naukowych stała się obserwacja i doświadczenie połączone z przeciwstawieniem się uznanym autorytetom (M.Kopernik, F.Bacon, L da Vinci) Reformacja poza skutkami religijnymi i politycznymi (osłabienie kościoła i papiestwa) miała wpływ na życie społ. i polityczne – kształtowanie tzw. ducha kapitalizmu: o rehabilitacja pomyślności materialnej jako znaku łaski bożej (Kalwin) o rehabilitacja pracy jako forma wyznania wiary i modlitwy o dopuszczenie przez Kalwina zysku z kapitału . Reforma zmieniła reguły ekonomiczne ustalone w średniowieczu przez kościół.: pracowitość, oszczędność, solidność, przedsiębiorczość, a nie waleczność, bohaterstwo, wierność i posłuszeństwa seniorowi. Nowa klasa społeczna - burżuazja. Wpływ ideologii protestanckiej na tworzenie się zalążków kapitalizmu był przemożny w Anglii , Holandii i USA. Powstanie scentralizowanych państw narodowych. Koniec etapu politycznego rozbicia. Procesy zjednoczeniowa znajdowały poparcie średniej szlachty i mieszczaństwa, umacniała się władza królewska, państwa przybierały postać ustrojową monarchii absolutnej (Nicollo Machiawelli – Książe oraz Jean Bodin Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej). W celu utrzymania silnej władzy monarchowie potrzebowali olbrzymich środków pieniężnych – podatki, sprzedaż i zastawianie domen królewskich, przejmowanie dóbr duchownych, pożyczki. Oparciem dla nowożytnych monarchii stały się najemne armie – skończyła się epoka pospolitego ruszenia i służby wojskowej rycerstwa jako obowiązku stanowego. EKONOMICZNE KONSEKWENCJE WIELKICH ODKRYĆ GEOGRAFICZNYCH Przyczyny i przebieg odkryć: o ekonomiczne: poszukiwanie drogi morskiej do Indii w celu pozyskania korzeni oraz kruszców szlachetnych – złota i srebra o religijne: celem było szerzenie chrześcijaństwa wśród pogan i niewiernych o tendencje ekspansjonistyczne nowych państw narodowych zach. Europy i ich wzajemna rywalizacja W XV w narastały przesłanki umożliwiające podejmowanie dalekich wypraw morskich: o postęp w dziedzinie nawigacji o rewolucja intelektualna epoki Odrodzenia (nawrót do tezy o kulistości Ziemi) o powstanie w Hiszpanii dużych grup ubogiego rycerstwa, pozostającego bez zajęcia, zainteresowanego poszukiwaniem bogactwa zamorskich o podjęcie przez monarchów portugalskich i hiszpańskich finansowania wypraw. Na początku XV w – poszukiwanie drogi morskiej do Indii rozpoczęli żeglarze portugalscy (dotarli do Zatoki Gwinejskiej, Przylądka Dobrej Nadziei i do wybrzeży Indii). Krzysztof Kolumb-12-10-1492 r dotarł do wysp archipelagu Bahama (myślał że to Azja a dopiero Americo Vespucci w 1499 r doszedł do przekonania , że była to Ameryka). W latach 1519-1522 podróż dookoła świata dokonał Ferdynand Magellan, co potwierdziło tezę o kulistości Ziemi. IMPERIA KOLONIALNE PORTUGALII I HISZPANII - Portugalia: Afryka (Angola, Mozambik, Zanzibar) i Indie (Goa, Kalikat), faktorie na M.Czerwonym i Oceanie Indyjskim, dotarli do Moluków, Sumatry, Chin i Japonii, wybrzeża Brazylii – handel korzenny - Hiszpania: Wielkie i Małe Antyle, Kuba, Meksyk, Peru, Filipiny, Pacyfik, Ameryka Środkowa – metale szlachetne REWOLUCJA HANDLOWA – zmiany w zakresie: 1. zasięgu geograf. europejskiej wymiany handlowej, przebiegu dróg handlowych i rozwoju znaczących centrów handlowych 2. asortymentu towarów będących przedmiotem wymiany 3. organizacji wymiany handlowej Ad. 1 Rozwój handlu transoceaniczneg , spadek znaczenia miast włoskich i hanzeatyckich, rozwój nowych centrum handlowych: Lizbona, Kadyks, Sewilla Ad.2 Poszerzenie asortymentów towarów: kawa, kakao, herbata, tytoń, pomidory, ziemniaki kukurydza: handel czarnymi niewolnikami z Afryki Ad.3 Początek tzw. epoki kupca osiadłego, instytucjami obrotu handlu towarowego stają się giełdy towarowe, powstają wielkie org. handlowe na zasadzie spółek akcyjnych, nowoczesny system księgowości kupieckiej i bilansowania stanu majątku REWOLUCJA CEN Od początku XVI w rosną ceny najbardziej ceny żywności, słabiej art. rzemieślniczych, najmniej płace pracowników najemnych. Przyczyny: o napływ dużej ilości kruszców z kolonii hiszpańskich (159 ton złota i ok. 140 tys. ton srebra) o wzrost liczby ludności- zwiększenie popytu na żywność o szybszy obieg pieniądza o celowe psucie pieniądza o ogólna aktywizacja życia gospod. i przyspieszenie rozwoju gospod. towarowo-pieniężnej Konsekwencje: o na inflacji zyskiwali dłużnicy zaciągający pożyczki, tracili posiadacze ziemscy – renta czynszowa w stałej wielkości o wzrost cen art. rolnych NOWOŻYTNE NIEWOLNICTWO Proceder handlu czarnym towarem rozwinął się na wielką skalę w XVIII w – zagrożenie unicestwieniem populacji Indian, którzy masowo ginęli z powodu morderczej pracy (amerykańskie plantacje i kopalnie). Monopol handlu Murzynami przejęli od Hiszpanów przedsiębiorcy i kupcy angielscy. POSTĘP TECHNICZNY (PO 1450R) o wynalazek druku - Jan Gutenberg o stosowanie broni palnej i masowa produkcja prochu o postęp w produkcji żelaza o początek wydobycia i wykorzystania węgla kamiennego – Anglia o młyny nasiębierne o folusze, szlifiernie, papiernie, kieraty w kopalniach Ewolucja form organizacji przemysłu – nakład (chałupnictwo) oraz manufaktura, upowszechnienie manufaktury w Europie – XVII-XVIII w. Główne gałęzie i ośrodki produkcji przemysłowej – Anglia i Niderlandy- węgiel kamienny staje się opałem dla warstw ubogich. POSTĘP W ROLNICTWIE ZACHODNIM Anglia – XVI w. proces tzw. ogradzania, przechodzenie wielkiej własności od rolnictwa do masowej hodowlo owiec, odejście od przymusu polowego, podział obszarów wspólnych między pana (lorda) a chłopów, proporcjonalnie do areału użytkowanych gospodarstw. Skutki: o pojawił się system indywidualnego dysponowania ziemią o właściciele ziemscy przestawili się na opłacalną hodowlę owiec i zmieniali ziemie uprawne na pastwiska o spadła produkcja zbożowa w Anglii – import ze sfery Bałtyku o zmniejszył się popyt na siłę roboczą w rolnictwie Zmiany w rolnictwie angielskim zostały przyspieszone przez przejęcie przez monarchie ziem należących do Kościoła katolickiego. Rewolucja była korzystna dla farmerów – ceny zboża i wełny rosły szybciej niż płace pracowników REFEUDALIZACJA W ŚRODKOWOWSCHODNIEJ EUROPIE (XV W) o uzależnieni chłopów oraz umocnienie renty odrobkowej jako dominującej w ustroju społ. wsi o szlachta wiodącą siłą polityczną o Polska - Demokracja szlachecka nie spotykana nigdzie indziej o model gospodarki opierający się na tych procesach – gospodarka folwarczno-pańszczyźniana o tworzenie folwarków – gospodarstw pańskich zorientowanych na towarową produkcję zboża, w mniejszej mierz produktów hodowlanych, a pozostającym pod osobistym zarządem właściciela; powstawały one w miejsce dawnych gospodarstw feudałów modele folwarków: związany z rynkiem wew.(ziemie polskie) związany z rynkiem zewn.(Rosja) DUALIZM AGRARNY EUROPY Zachód Wschód zmiany rolnictwa na zachodzie szły w wschód przyjął produkcję polową kierunku gospodarki kapitalistycznej, wzrost umocnił się system feudalny oparty na roli nowej szlachty oraz mieszczaństwa poddaństwie chłopów, słabości miast i dominacji szlachty Konsekwencją było postępujące zacofanie gospodarcze wschodu Europy HANDEL ZBOŻOWY Ważne porty: Gdańsk, Elbląg, Ryga. Gdańszczanie byli pośrednikami w tym zyskownym obrocie między Polską a Zachodem, przede wszystkim Holandią. Wywóz zboża z Gdańska osiągnął szczytowy poziom w 1618 r. Handel zbożowy w XVI w. wpływał na utrzymanie dodatniego bilansu handlu zagranicznego Polski. GOSPODARKA EUROPY W LATACH 1600-1750. EPOKA DEPRESJI I PRZEMIAN W okresie XVII w. i w pierwszej połowie XVIII w. następuje dalsze umocnienie się obecności Europejczyków na kontynentach amerykańskim i azjatyckim. Epoka ta cechuje się nasileniem procesów kształtujących genezę kapitalizmu. Jednocześnie okres ten postrzegany jest jako kryzys koniunktury światowej. o spadek tempa rozwoju gospodarczego o skutki wojen – przede wszystkim wojny 30-letniej o obniżyło się zaludnienie o pojawiły się „pustki” o spadła produkcja rolna o okres stagnacji dla handlu międzynarodowego: o strefy handlowe – śródziemnomorska i bałtycka straciły na znaczeniu, drastycznie spadł wywóz zboża z Gdańska o spadłą wydajność przymusowej pracy pańszczyźnianej chłopów o skończyła się dobra koniunktura dla eksportu płodów rolnych Konsekwencje: rewolucje jak w Niderlandach i w Anglii, powstania we wschodnie Europie MERKANTYLIZM Kierunek ten rozwijał się przede wszystkim w XVII w.(Jean Bodin, Jean Colbert; Thomas Mun, Thomas Gresham, Daniel Defoe, William Petty). Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców (srebra i złota) Cechy: o protekcjonalizm celny w celu ochrony własnych producentów o popieranie rozwoju produkcji krajowej, szczególnie przemysłów nowopowstających o charakterze antyimportowym o dążenie do samowystarczalności o popieranie polityki kolonialnej o popieranie wzrostu liczby ludności o aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych Polityka unifikacyjna - znoszenie wew. komór celnych , wprowadzenie jednolitych miar i wag, ujednolicanie systemu podatkowego. Budowa systemu dróg lądowych i kanałów żeglugowych, organizowano łączność i komunikację pocztową (Anglia, Francja, Holandia) Akumulacja kapitałów. W okresie od XVI do połowy XVIII w. zjawisko szybkiego nagromadzenia kapitałów. Źródła akumulacji kapitałów: o dochody z ziemi (renta gruntowa) uzyskiwane przez właścicieli i inwestowane potem w handlu, produkcji czy kredycie o procesy koncentracji ziemi w rękach właścicieli kosztem chłopów czy Kościoła katolickiego o eksploatacja kruszców szlachetnych w Ameryce i innych częściach świata o handel kolonialny – to główne źródło nagromadzenia kapitału oparte na monopolu poszczególnych spółek o operacje o charakterze spekulacyjnym o pożyczanie państwu pieniędzy na procent o realizacja haseł ograniczania konsumpcji i oszczędności jako głównej cnoty burżuazji Holandia potęgą gospodarczą XVII w. Ekspansja kolonialna: wypierane Portugalczyków z posiadłości azjatyckich, Jawa, Indonezja, Japonia, wybrzeża Australii, Nowa Zelandia, wyspy Fidżi i Kurylia, Tasmania. Handel: przodująca pozycja w handlu międzynarodowym, jej podstawa była flota handlowa (3510 statków, była najliczniejsza na świecie), dobra organizacja przewozów i bogactwo kupców holenderskich. Szczególne przywiązanie do kontaktów z Japonią, Chinami i Persją. Przez 2 wieli Holendrzy byli jedynymi łącznikami Japonii ze światem. W Europie Holendrzy opanowali handel ze Skandynawią, Polską i państwem moskiewskim; porty: Hamburg i Gdańsk. Postępy rolnictwa i przemysłu: nowoczesne metody uprawy ziemi, melioracje, nowe uprawy: buraki, koniczyna, zapoczątkowanie płodozmianu – naprzemienności upraw, wyższe plony i rozwój hodowli – nowe rasy bydła, rozwój sadownictwa i ogrodnictwa. Materialną podstawę życia stanowiło rybołówstwo – śledzie, sukiennictwo, jedwabnictwo i lniarstwo. Amsterdam: centrum spekulacji, centrum finansów świata. Schyłek potęgi Holandii: od połowy XVII w. pozycja Holandii została zagrożona przez Anglię, której przemysł był oparty na węglu kamiennym i masowej produkcji żelaza (Holandia pozostawała przy fakturze wełnianej). Anglia na drodze do kapitalizmu Rozwój kolonii: Jamajka, Barbados, Bahama, Trynidad, Pensylwania, Maine, Connecticut, (12 kolonii angielskich); Kanada, Indie; faktorie: Surat, Madras, Bombaj. Merkantylizm handlowy: aktywność handlowa Anglii przejawiała się w powoływaniu do życia kompanii handlowych: Moskiewskiej, Wschodniej, Lewantyńskiej i Kanadyjskiej. Szczególne znaczenie dla Anglii miał monopol na handel czarnymi niewolnikami (1713 r.) W 1694 r. został założony Bank Angielski – S.A. z poważnym udziałem państwa. Pierwszy bank przyjmujący depozyty, prowadzący rachunki bieżące oraz handel kruszcami. Kwity tego handlu (banknoty) stały się powszechnie uznawanym środkiem płatniczym. Rewolucja rolnicza: system dzierżawy (dla rolników bogatych), do rolnictwa wkroczyły zasady ekonomicznej kalkulacji, postęp i innowacje agronomiczne, poczęto stosować płodozmian – likwidacja ugorów, zwiększenie produkcji pasz dla bydła, ziemniaki. Anglii a jest krajem samowystarczalnym pod względem produkcji zboża, sprzedaje nawet nadwyżki. Rolnictwo staje się dochodowe: kapitał zainwestowany w ziemię dawał wyższy zysk niż lokaty bankowe. Uwolnienie dużej siły roboczej MERKANTYLIZM FRANCUSKI – kolberyzm (Jean Colberg) Skupiał uwagę przede wszystkim na polityce przemysłowej. Popierano własny przemysł narodowy i chroniono go cłami protekcyjnymi, produkcja luksusowa: koronki, zwierciadła, tkaniny ozdobne, wykradano tajemnice produkcyjne od rzemieślników-specjalistów przyciąganych do Francji, zakładano wiele spółek produkcyjnych z udziałem kapitału państwowego, które inwestowały w rozwój manufaktur. Wiele uwagi poświęcano rozwojowi gospodarki pozaprzemysłowej: w rolnictwie winnicom oraz hodowli koni rasowych, i komunikacji – budowie szos i kanałów ZMIANY GOSPODARCZE W ŚRODKOWOWSCHODNIEJ EUROPIE Wzrost roli Rosji. W drugiej połowie XVII w. umocniła się gospodarka folwarczno-pańszczyźniana, przypisano chłopa do ziemi i do właściciela, zakazano chłopom opuszczania wsi, pojawiają się transakcje handlowe tzw. duszami, dodatkowe robocizny na rzecz panów wyraźnie wzrosły. Reformy Piotra I. Rosja uzyskała dostęp do Bałtyku. zbudowano nowy port morski (stolica -Petersburg), wyjście na M.Azowskie i Czarne. Rosja umocniła tez swoje wpływy w Polsce i na Zakaukazie. Źródłem siły była realizowana polityka merkantylizmu, rozbudowa przemysłu stoczniowego, hutnictwa (Ural) żelaza, budowa kanałów; porty: Petersburg, Ryga, Narwa, Rewal połączyły Rosję z Zachodem: eksportowano zboże, drewno, len, konopie – dodatki bilans handlowy. Ważnym ośrodkiem rynku wew. stała się Moskwa. Centralizacja życia państwowego, budowa nowej administracji podporządkowanej władcy, ingerencja państwa w życie jednostek. Nowa silna armia oraz aparatu urzędniczego – sprawny i bezwzględny system podatkowy Polityka kameralizmu w Prusach. (Za panowania Fryderyka II Wielkiego) Skupiał się jednak na sprawach fiskalnych (dot. skarbu państwa). Za główny cel uważano powiększenie dochodów panującego – pomyślność władcy miała być równoznaczna z pomyślnością kraju. Kameralizm podporządkowywał życie gospodarcze administracji centralnej, popieranie handlu i rozwój manufaktur, kolonizacja kraju osadnikami z zewn., osuszano bagna, budowano kanały, ingerencja król w system podatkowy – protekcjonalizm celny. Kameralizm austriacki: tzw. reformy terezjańsko-józefińskie. Opierał się on na wykorzystaniu wydajnej pracy poddanych, rola zaś oświeconego monarchy miała polegać na stworzeniu im odpowiednich warunków do pracy, skrajny system protekcyjny, zniesienie tzw. zaostrzonego poddaństwa osobistego, przyznanie dziedzicznej własności ziemi chłopskiej, zniesienie sądownictwa patrymonialnego, redukcja niektórych powinności chłopskich i ustalenie wymiaru pozostałych, akcja kolonizacyjna Kryzys gospodarki polskiej. W drugiej połowie XVII i pierwszej połowie XVIII w. Polska przezywała kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Przyczyny: o wewnętrzne sprzeczności systemu oraz czynnikach zewn. (rujnujące wojny, zmniejszenie popytu na zboże) o chroniczna anarchia ustrojowa Rezultatem tego były rozbiory Polski(1772, 1793, 1795) ZWYCIĘSTWO I UGRUNTOWANIE KAPITALIZMU ( 1750-1870) Rewolucja przemysł. w Anglii ( 1760-1830). Pojecie rewol. przemysł. może oznaczać: o przełom techniczny produkcji przemysł.: przejście od pracy ręcznej do pracy za pomocą maszyn o przełom ekonomiczny: zmiana w org. produkcji i zasadach kalkulacji ekonom. o zmiany w strukturze społ.: przejście od społ. wiejskiego do społ. przemysł – procesy urbanizacji, umacnianie się nowych klas społ. (kapitaliści i proletariat) Epoka tych innowacji przypada na lata 1760-1830 i Anglia rzeczywiście dokonuje w tym okresie wielkiego skoku w rozwoju przemysłowym, zdecydowanie wyprzedzając inne kraje kontynentu i USA . Przesłanki rewol. przemysł. 1. tradycje prod. rzemiosła, nakładu i manufaktury liczące kilka wieków 2. istnienie znacznych kapitałów zgromadzonych w wyniku pierwotnej kumulacji kapitału 3. postępy rewolucji agrarnej – chłonny rynek zbytu na art. przemysł.; wzrost produkcji rolnej 4. wytworzenie się rynku zbytu na towary przemysł. 5. rozwój nauki i techniki (fizyka, mechanika, chemia) dokonywanie eksperymentów naukowych, ochrona wynalazczości (biura patentowe) 6. korzystna sytuacja surowcowa: zasoby miejscowe (węgiel kamienny, ruda żelaza, wełna) oraz kolonii (bawełna) 7. stabilny ustrój polityczny, dobrze wykształcone systemy: bankowy i ubezpieczeniowy, spokój wew. 8. korzystna sieć dróg lądowych i kanałów, rozwinięta flota handlowa, brak barier celnych w handlu wew. ETAPY PRZEWROTU PRZEMYSŁOWEGO Kierunki przemian. 1. mechanizacja przemysłu włókienniczego 2. wydatne zwiększenie prod. żelaza i zmiany w jego obróbce 3. wykorzystanie nowych źródeł energii Ad. 1 Wprowadzenie do produkcji bawełny, tzw. czółenko latające J. Kaya 1733 r., usprawnienia przędzenia, wszystkie procesy prod. włókienniczej były zmechanizowane – innowacje techn. Ad. 2 XV do XVIII w. – wzrost wydajności hutnictwa żelaza – zastosowanie wielkich pieców, użycie w procesie wytopu koksu (A. Darby – 1735 r); dalsze prace szły w kierunku uzyskania dobrych gatunków żelaza – stal – oraz obróbki – walce mech. (H. Cort – 1784).; opatentowanie pierwszych obrabiarek (H. Maudslay -1798r) produkcja detali maszyn przez maszyny Ad. 3 Od drugiej połowy XVII w prowadzone były badania nad przemianą energii cieplnej – pierwsze konstrukcje (D. Papin , T. Savery 1698 r, udoskonalenie T. Newcomen –1712 r) zastosowanie w kopalniach węgla kamiennego; opatentowanie ulepszonej maszyny parowej przez J. Watty’ego 1769 r.; lokomotywa (G. Stephenson 1814 r); powstanie kolei żelaznej. W USA zastosowano maszynę parową do poruszania statków rzecznych (R. Fulton 1807 r); wynalazek śruby okrętowej 1838 r. SKUTKI REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ Skutki ekonomiczne o znaczny wzrost wydobycia węgla kamiennego z 2,5 do 40 mln ton. o wzrost produkcji surówki żelaza – 10 krotny o wzrost prod. wyrobów bawełnianych – w ciągu 130 lat import bawełny wzrósł wartościowo 10.150 razy o przejście do masowej produkcji o wzrost wydajności pracy o wypieranie nakładów i manufaktur przez system fabryczny o Anglia „ fabryką świata” o wzrost eksportu bawełny 600 % o zaludnienie Anglii wzrosło z 6 do 22 ,7 mln. mieszkańców o dynamiczny wzrost nowych miast przemysłowych: Liverpool, Manchester o przemysł przesuwał się na płn. kraju, lokował się bliżej źródeł surowców (węgla kamiennego) o powstały nowe ośrodki przemysł. Skutki społeczne o powstanie nowej klasy społ. – proletariat fabryczny (ludzie nie posiadający majątku, sprzedający swoją siłę roboczą – pracownicy manufaktur) o plaga bezrobocia i nędzne warunku bytowania robotników o gniew przeciwko maszynom i fabrykom- ruch „ burzycieli maszyn „ ( luddyzm), który przyjął tak wielkie rozmiary, że 1812 r. ustanowiono karę śmierci za rozmyślne niszczenie maszyn. PRZEMIANY SPOL-POLITYCZNE W EUROPIE I AMERYCE (1750-1870) Myśliciele Oświecenia żywili przekonanie, że cywilizacyjne i moralne postęp ludności uzależniony jest od oświecenie jednostek. Podstawą tego przekonania było przyjęcie istnienia: ”porządku naturalnego „ wg którego człowiek postępuje zgodnie z prawami rozumu (racjonalizm), oraz nauki (empiryzm). Podst. prawem człowieka jest wolność – liberalizm (J. Locke). Wg niego ludziom od początku przysługiwało naturalne prawo do życia, wolności i własności, państwo sprawuje władzę z przyzwolenia rządzonych. 1762 - J.J. Rousseau: „Umowa społeczna” – podkreślenie, że naród jest suwerenem, który przelewa władzę na jednostki. 1748 – Monteskiusz: ”O duchu praw„ - trójczłonowy podział władzy – wykonawcza, ustawodawcza i sądownicza, podważenie zasad absolutyzmu monarszego. 175 - D. Diderot i J.d’Alembert “Wielka encyklopedia francuska” – poglądy racjonalistyczne laickie i liberalne. REWOLUCJA AMERYKAŃSKA ( 1776-1783) 4-07-1776 r - Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych – była odmową posłuszeństwa królowi angielskiemu i wypowiedzenie wojny metropolii. Przyczyny: angielska polityka gospodarcza wobec 13-tu kolonii tłumiła aktywność kolonistów, zakazywała kolonizowania nowych terenów, nakazywała płacenie wysokich ceł. Nowe państwo powstało w wyniku rewolucji, którą można porównać do zrzucenia panowania hiszpańskiego w Niderlandach. Uchwalona w 1787 r. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki utrwalała federacyjny i republikański charakter państwa (szeroka autonomia, władza wykonawcza w rękach rządu i prezydenta, podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i niezależne sądownictwo). Utrzymano niewolnictwo murzynów, nie przyznano praw politycznych Indianom. Możliwości szybszego rozwoju gospod. Utrwalenie rolnictwa farmerskiego o charakterze kapitalistycznym (najemna siła robocza i produkcja towarowa). WIELKA REWOLUCJA WE FRANCJI ( 1789-1799) Przyczyny: o ideologia wieku oświecenia o kryzys finansowy państwa o frustracja po przegranej wojnie z Anglią o zwycięski bunt angielskich kolonii w Ameryce Rewolucja Francuska stworzyła przesłanki do uprzemysłowienia praktycznie w całej Europie. 26-08-1789 r. – Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela: wolność, równość wobec prawa, swoboda wyznania, myśli słowa i druku, nienaruszalna własność, podział władzy, cenzus wyborczy. 14-08-1792 r. - obalono monarchię i ogłoszono Francję republiką. Jakobini wprowadzili powszechne i bezpośrednie prawa wyborcze, skonfiskowali na rzecz państwa dobra kościelne i wystawili je na sprzedaż właścicielom prywatnym, odebrali posiadłości ziemski rojalistom, oraz zdrajcom, ustanowili zasadę rozdzielenia kościoła od państwa, wprowadzili powszechne szkolnictwo elementarne, znieśli powinności feudalne, wprowadzili wolność uprawiania zawodu i działalności przemysłowej. Po upadku ich dyktatury w 1794 reformy utrzymały się . OKRES NAPOLEOŃSKI ( 1799-1815) W 1799 roku władzę we Francji obejmuje gen. Napoleon Bonaparte. W 1804 tytuł cesarza Napoleona I. Dąży do stworzenia podporządkowanego Francji systemu państw europejskich tzw. Wielkie Cesarstwo. W 1804 r. Kodeks Napoleona: wolność, równość, prawo własności, regulowanie praw spadkowych i zobowiązań majątkowych, sankcjonuje swobodę działalności gospod. Kodeks dawał moce podstawy do rozwoju stosunków kapitalistycznych. W 1800 roku założono bank emisyjny – Bank Francuski, uzdrowiono walutę i kredyty. Od 1806 roku polityka wojny gospod. z Anglią tzw. blokada kontynentalna. Kongres Wiedeński Przywrócił do władzy dawne dynastie (legitymizm), odtworzył granice państw sprzed rewolucji (restauracja), powołał do życia Święte Przymierze strzegące nienaruszalności ustaleń kongresu. W Europie zapanowały rządy reakcji, prześladowano wszelkie przejawy ruchów liberalnych i demokratycznych. Oparciem dla ruchów demokratycznych w Europie był ROMANTYZM: patriotyzm, wspólnota tradycji, wartość historii narodu jego języka, kultywował idee walki o niepodległość i suwerenność narodową, sprzyja powstawaniu NACJONALIZMU. Walka o niepodległość Ameryki Łacińskiej Wiosna Ludów ( 1849-1849) Przez Europę przeszła fala ruchów rewolucyjnych o podłożu zarówno demokratycznym jak i narodowym. Walki polityczne o konstytucje, powszechne prawo wyborcze, rozszerzenie praw obywatelskich – Francja, Austria, państwa niemieckie i włoskie: hasła narodowo-wyzwoleńcze- ziemie polskie (zabór pruski i austriacki) na Węgrzech, w Czechach płn. Włoszech. Zjednoczenie Włoch i Niemiec Włochy – ośrodkiem zjednoczenia był Piemont 1861 – powstanie Królestwa Italii 1870 – zakończenie zjednoczenia. Niemcy: 1871 – powstanie II Rzeszy w efekcie pokonania Austrii i Francji przez Otta von Bismarca . LIBERALIZM GOSPODARCZY (LESEFERYZM). Źródła: 1. poglądy fizjokratów francuski z połowy XVIII wieku 2. angielska klasyczna ekonomia polityczna ( ten sam okres) Ad. 1 fizjokratyzm: zniesienie reglamentacji produkcji, cechów, ceł wew. monopoli produkcyjnych, wprowadzenie wolności handlu zwłaszcza zbożowego. Krytykowana merkantylistyczną teorię gromadzenia pieniądza kruszcowego Ad. 2 automatyzm życia gospod., państwo nie może ingerować w gospodarkę, wolność działań gospodarczych, jednostki dążą do osiągnięcia jak największych korzyści z działalności, wolny rynek, źródłem bogactwa społecznego jest praca. ZAŁOŻENIA LIBERALNEJ POLITYKI GOSPODARCZEJ 1. wolność jednostki 2. wolność działalności gospod. 3. wolność handlowa ZWYCIĘSTWO LIBERALIZMU GOSPODARCZEGO ANGLII Zasada wolnego handlu zwyciężyła ostatecznie w 1849 r. kiedy zniesiono zasadę aktu nawigacyjnego z 1651 r. i Anglia stała się pierwszym w świecie krajem stosującym liberalną politykę gospod. Hegemonia gospodarcza Anglii ( 1815-1870) Anglia najbardziej gospodarczo rozwiniętym krajem świata (32% światowej produkcji przemysłowej) Kolonie: Australia, Nowa Zelandia Przylądek Dobrej Nadziei, Hong Kong, Singapur, Indie, Chiny, Iran, Afganistan, Turcja, Kanada. INDUSTRIALIZACJA W EUROPIE I USA 1. Dalszy postęp techniczny: wynalazki i udoskonalenia techniczne stale ulepszane, postęp odnotowano w hutnictwie żelaza, rosła produkcja stali (1856 zastosowano gruszkę Bessemera – ruchomy konwertor), następował stały postęp w wydobyciu węgla kamiennego (drążenie coraz głębszych kopalni, stosowanie mechanicznej wentylacji, użycie lampy górniczej Davy’ego ), upowszechniały się maszyny parowe wysokoprężne. Postęp dotyczył też przemysłu włókienniczego i innych gałęzi wytwórczych. 2. Rewolucja transportowa (1840-1914) sieć kolejowa uległa zwielokrotnieniu: Niemcy z 6.000 do 63.000 km, Belgia – z 800 do 8.800 km, USA z 14,500 do 424.000 km.; konstruowano coraz silniejsze i szybsze lokomotywy 1848 >100 km/h.; rozwój transportu morskiego, rozbudowa kanałów śródlądowych, 1869- Kanał Sueski; 1866 – kabel połączył Europę i Amerykę przez Atlantyk. ROZWÓJ GOSPODARCZY FRANCJI ( 1815-1870) GOSPODARKA NIEMIECKA OD 1870 1. Przyczyny opóźnienia rozwoju ekonomicznego. o utrzymujący się ustrój feudalny na wsi o przetrwanie ustroju cechowego o rozdrobnienie polityczne i związany z nim system ceł wew., różnorodność miar, wag i waluty o brak zewn. źródeł akumulacji pierwotnej kapitału o emigracja zewn. osłabiająca Niemcy ekonomiczne o przewaga polityczna właścicieli ziemskich 2. Niemiecki Związek Celny (1833): Prusy, Saksonia, Turyngia, Witenbergia, Hesja. Państwa należące do Związku znosiły cła wew. i na granicach, ujednolicały miary i wagi oraz walutę. Powstawał w ten sposób jednolity rynek wewnętrzny. 3. Czynniki rozwoju przemysłu: o budowa kolei: pierwsza linia kolejowa Norymbergia-Furth- 12 km 1835r.; w 1848 r. istniało już 2,5 tys. km sieci kolejowej; koleje miały znaczenie militarne o wzrost liczby ludności: 1850-1870 z 35,4 mln do 40,8 mln; objęcie ludności przymusem szkolnym o wynalazczość: barwniki anilinowe (1856), dynamomaszyna – prądnica elektryczna – Siemiensa (1867), upowszechnienie nowych metod w hutnictwie żelaza o upowszechnienie się banków i towarzystw akcyjnych o likwidacja stosunków feudalnych w wyniku rewolucji 1848 r. W latach 50-tych i 60-tych XIX w. dynamiczny rozwój objął górnictwo (węgiel kamienny) i przemysł ciężki (hutnictwo żelaza) – wyrwanie się Niemiec z zastoju gospodarczego i szybki awans cywilizacyjnym. 4. Okręgi przemysłowe: Górny Śląsk ( Gliwice, Bytom, Rybnik Katowice, Zabrze) Nadrenia ( Zagłębie Rury i Zagłębie Sary) , Oberhausen, Sollingen, Essen, Dusburg, Dusserdolf, Saksoania, Wittembergia. 5. Początki przemysłu w krajach środk-wsch. Europy o Monarchia Austriacka- charakter rolniczy; przemysł ciężki i włókienniczy oraz rolno-spożywczy; wydobycie ropy naftowej o Rosja – działania kameralistyczne 6. Rozwój gospod. Stanów Zjednoczonych ( 1783-1865) – Ekspansja terytorialna Rozwój, zaludnienie i kolonizacja 1776 – 3,5 mln mieszkańców 1860-32 mln Zróżnicowanie rozwoju gospodarczego [wynalazki: telegraf 1832; młot parowy 1842; maszyna do szycia 1841; turbina parowa 1849; zapałki 1836] Różnice poglądów między północą a południem: niewolnictwo , polityka celna i podział budżetu Wojna secesyjna ( 1861-1865) tzw. II Rewolucja Amerykańska - likwidując niewolnictwo podcięła korzenie tradycyjnej gospodarki południa oraz pozycję konserwatywnej arystokracji ziemskiej. Kapitalizm amerykański uzyskał nowy impuls do rozwoju. PRZEMIANY LUDNOŚCIOWE W XIX W . REWOLUCJA DEMOGRAFICZNA Wg Malthusa (1798 Prawo Ludności) ludność rośnie zgodnie z postępem geometrycznym (mnożnikowo) natomiast produkcja art. żywnościowych z postępem arytmetycznym (addytywnie), nadmiar ludności pochłaniać muszą zarazy, głód i wojny jako naturalne wentyle bezpieczeństwa demograficznego. Istota i przyczyny rewolucji demograficznej W latach 1750-1900 zaludnienie o Europy zwiększyło się z 140 do 401 mln osób ( 300 %) o Ameryki Płn. z 6 do 81 mln. o Wielka Brytania z 15 do 42,5 mln o Francja z 27,3 do 39,6 mln o Niemcy z 22 do 65 mln o Rosja z 30 do 92 mln o Włochy z 18 do 27 mln o Hiszpania z 10 do 18 mln. Przyczyny : o zmniejszenie umieralności: - ogólny postęp cywilizacyjny: lepsze odżywianie, upowszechnienie higieny osobistej; rozwój nauk medycznych „Rewolucja mikrobowa”(E.Pasteur, R.Koch, E Behring); rezultaty procesów industrializacyjnych i urbanizacyjnych (np. Kasy Chorych) o wzrost przyrostu naturalnego o przedłużenie życia ludzkiego Konsekwencje eksplozji demograficznej o spadek liczby zgonów i urodzeń o procesy migracyjne  Europa 60 mln emigrantów  Anglia 17 mln  Niemcy 10 mln  Włochy 9,5 mln  państwa słowiańskie i naddunajskie 4,50 mln  Hiszpania 4,4 mln  Skandynawia 2 mln Krajem docelowym najczęściej była USA 32 mln, Argentyna 6 mln, Brazylia 4,60mln, Kanada 4,50mln Postępy urbanizacji 1. wzrost większości miast i powiększenie się ich zaludnienia 2. wzrost odsetka ludności mieszkającej w miastach w stosunku do odsetka ludności wiejskiej PRZEMIANY W ROLNICTWIE W XIX W – REWOLUCJA AGRARNA Przesłanki i istota Całość przekształceń rolnictwa tradycyjnego w nowoczesne i towarowe w XIX w oparte na zdobyczach nauki i techniki nazywamy rewolucją agrarną. Wyróżnia się 2 aspekty rewolucji agrarnej: 1. techniczne – Zach. Europa 2. społeczne - stworzenie modelu rolnictwa kapitalistycznego - środkowo-wsch. Europa Przeobrażenia techniczne rolnictwa obejmowały: o zwiększeni powierzchni uprawnej (o 1/3) przez zastosowanie płodozmianów – wieloletnie zmianowanie roślin na polu uprawnym bez ugoru o mechanizacja prac rolniczych – sieczkarnia , młockarnia, żniwiarka, kombajn, pługi parowe, snopowiązałki o upowszechnienie intensywnego nawożenia i melioracji – szlam ze stawów, torf, nawozy sztuczne (fosforowe, azotowe) o zmiana struktury upraw – rośliny motylkowe (wyka, łubin, seradela, koniczyna) burak cukrowy, wzrost znaczenia ziemniaków o intensyfikacja hodowli – chów nowych gatunków bydła, nierogacizna i drób, zwiększenie wielkości zwierząt i mleczności krów, zwiększenie produkcji art. mlecznych i mięsa [odkrycie szczepionki przecie wściekliźnie] Do przeobrażeń społ. zaliczyć trzeba: o powiązanie rolnictwa z wieloma działaniami życia społecznego – agrochemia, agrobiologia, weterynaria, czasopiśmiennictwo fachowe, o likwidacja stosunków feudalnych – rozwój kapitalizmu w rolnictwie o emancypacja ludności wiejskiej – uwłaszczenie chłopów w środk-wsch. Europie (Prusy, Austria, Rosja, Polska od 1811-1864) Konsekwencje Rewolucji Agrarnej: o powstanie rolnictwa kapitalistycznego o własność indywidualna ( obszarnica i chłopska) o wzrost produkcji rolnej o poprawiło się położenie prawne i materialne ludności chłopskiej CHARAKTERYSTYKA KAPITALIZMU WOLNOKONKURENCYJNEGO ( DO 1870) Podstawy organizacyjne o prywatna własność środków produkcji o zniesienie podziału stanowego społeczeństwa o wolność osobista i równość ludzi wobec prawa o utworzył się pro