Oświecenie było epoką rozumu i filozofów. Ludzie,
którzy jej idee tworzyli, byli racjonalistami. Myślenie i fakty doświadczalne
były jedynymi wyznacznikami prawd w tych czasach. Oświecenie na Zachodzie
walczyło o wolność, podczas kiedy
w Polsce o jej ograniczenie i nowe rozumienie.
Literaturę polskiego oświecenia charakteryzują najlepiej trzy prądy literackie:
klasycyzm, sentymentalizm, rokoko.
Klasycyzm kładł duży nacisk za zagadnienia
społeczno–polityczne i obyczajowe. Przedstawiciele tego nurtu to zazwyczaj
pisarze, którzy dostrzegali potrzebę zreformowania ustroju Polski, aby konsekwencją
panującej anarchii nie stała się utrata niepodległości. W swoich dziełach
apelowali więc do zacofanego społeczeństwa o to, by brało udział w życiu
politycznym i kulturalnym kraju
i edukowało się w duchu epoki oświecenia.
Jednym z większych dział tego okresu jest Monachomachia
Ignacego Krasickiego. Monachomachia czyli wojna mnichów to utwór, który swoim
przesłaniem nawiązuje do europejskiego krytycyzmu i myśli Kartezjusza. Utwór
jest krytyką ówczesnego duchowieństwa, jego stylu życia, zaś szczególnie braku
wykształcenia.
Jest równocześnie apelem do czytelników, aby
sprawy szkolnictwa i wychowania młodzieży nie powierzało w ręce ludzi, którzy
się do tego po prostu nie nadają. Utwór jest również apelem skierowanym do
polskiego kleru, ukazującym potrzebę zmian w różnych dziedzinach jego życia.
Innym utworem jest pierwsza nowożytna powieść
polska, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego. Pisarz
przedstawia w nim drogę, którą musi przejść Sarmata, aby stać się człowiekiem
oświeconym. W części I ukazuje w sposób krytyczny życie i obyczaje polskiej
szlachty. Apeluje więc tym samym do czytelników, aby zmienili sposób wychowania
młodzieży na bardziej racjonalny i opamiętali się w wydawaniu pieniędzy – uważa
bowiem, że przepuszczanie przez szlachtę polskich majątków poza granicami jest
skandalem i prowadzi do upadku kraju.
Utwór przedstawia historię młodego szlachcica,
Mikołaja Doświadczyńskiego, którego liczne podróże i doświadczenia nauczyły
racjonalnego, a więc nowoczesnego patrzenia na świat. Dopiero więc po powrocie
do kraju z utopijnej wyspy Nipu, Mikołaj zabiera się do pracy na roli w swym
rodzinnym majątku, a jedną z pierwszych nowości, jakie wprowadza, jest zamiana
pańszczyzny na
czynsz. Oto jakie rozwiązania proponuje Krasicki
polskiej szlachcie – racjonalną gospodarkę na własnej ziemi. Apel o zmianę
stosunku ziemiaństwa do chłopów jest więc w utworze wyraźny. Odnajdujemy go
również w dziełach politycznych Hugo Kołłątaja i Stanisława Staszica. Świetny
przykład stanowią tu Przestrogi dla
Polski, w których Staszic pisze:
Widzę miliony stworzeń, z których jedne wpółnago
chodzą, drugie skórą albo ostrą siermięgą okryte, wszystkie wyschłe, znędzniałe,
obrosłe, zakopciałe. Oczy głęboko w głowie zapadłe. Posępne, zadurzałe i
głupie, mało czują i mało
myślą: to ich największą szczęśliwością [...]
Dobrzy Polacy! Oto rozkosz tej części ludzi, od których los waszej Rzeczypospolitej
zawisł! Oto człowiek, który was żywi! Oto stan rolnika w Polszcze!
Wydaje mi się, że Stanisław Staszic doskonale
zdawał sobie sprawę z roli chłopów w polskim społeczeństwie. Może właśnie
dlatego wyżej przytoczony apel jest tak dramatyczny. Zarówno Krasicki jak i
Staszic chcieli zaalarmować ziemiaństwo i wywrzeć wpływ na jego postępowanie.
Uwłaszczenie chłopów proponuje również Powrót posła J.U. Niemcewicza.
Oświeceni Polacy kładli duży nacisk na szkolnictwo
i rozwój intelektualny kraju. Celnym utworem krytykującym ciemnotę i zacofanie
polskiego społeczeństwa jest Chudy literat Adama Stanisława Naruszewicza i
Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza. Z dzieł tych dowiadujemy się, jak mało
czytali Polacy i jak bardzo
byli zamknięci na wszelkie nowości dotyczące
chociażby tak potrzebnych w państwie chylącym się ku upadkowi zmian ustrojowych.
Apelują w nich pisarze o zmianę sposobu myślenia i wyjście z zamkniętego kręgu
złotej wolności szlacheckiej.
W Powrocie posła – pierwszej polskiej komedii
politycznej – ukazuje Niemcewicz dwa obozy polityczne, działające w ówczesnej
Polsce: oświeconych reformatorów i konserwatywnych Sarmatów, bojących się
jakichkolwiek zmian ustrojowych. Utwór jest apelem do czytelników, a właściwie
widzów, o poparcie zmian w Polsce i wyeliminowanie z jej życia politycznego
liberum veto i wolnej elekcji, które są przyczyną upadku kraju. Komedia została
wystawiona na kilka miesięcy przed uchwaleniem Konstytucji 3 maja i miała
wielki wpływ na zawarte w niej reformy.
Podobne propozycje reform ustrojowych w Polsce
odnajdujemy w dziełach politycznych Hugo Kołłątaja i Stanisława Staszica. W
swoim utworze Powrót posła apeluje również J. U. Niemcewicz o czystość języka
polskiego i nieuleganie cudzoziemskim modom. Aby to osiągnąć, w sposób
krytyczny ukazuje tych bohaterów, którzy, jak Starościna, choć mówi po polsku,
używa prawideł gramatyki francuskiej i co drugie słowo wtrąca w tym języku.
Bardzo jestem rozgniewana, że nie mogę udać się na przyjemne ich śniadanie – pisze w liście do Podkomorzyny.
Przeciwieństwem tej damy modnej jest postać Podkomorzyny
– prawdziwej polskiej matrony, wzorowej obywatelki i patriotki. Szanuje ona
język ojczysty i w tym duchu wychowała swoich dwóch synów. J. U. Niemcewicz,
tworząc w swoim dziele wzorce i antywzorce, apelował tym samym do czytelników o
zmianę poglądów politycznych i pewnych przyzwyczajeń życiowych.
Wydaje mi się, że cały dorobek polskiego oświecenia,
a zwłaszcza jego nurt klasycystyczny, jest jednym wielkim apelem do czytelników
– próbą jego wychowania w duchu oświecenia i postępu. Niemal wszystkie dzieła
tej epoki apelują o unowocześnienie szkolnictwa, zmiany w dziedzinie mentalności
i obyczajowości Polaków, a także o wielkie reformy ustrojowe, które miały
zapobiec
upadkowi politycznemu Polski. Krytykując i
przedstawiając wzorce, literatura tego okresu chciała wychować nowego człowieka
w duchu oświecenia, kierującego się w życiu rozsądkiem i wiedzą.
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach