|
|
|
|
Sumienie
to zdolność rozróżniania dobra lub zła, oraz dokonywania oceny moralnej. Pisarz
jest nie tylko obserwatorem rzeczywistości i rejestratorem wydarzeń, a dzieło
literackie służy nie tylko poznawaniu świata, czy rozrywce. Twórca
często przyjmuję rolę autorytetu moralnego, który wskazuje co właściwe a co
niewłaściwe. Niekiedy
funkcja etyczna literatury ogranicza się do dialogu z czytelnikiem i
nadawania kierunku ocenom moralnym. Czasami
twórca dzieła unikając komentarza prezentuje jedynie fakty i prowokuje
czytelnika do samodzielnego podejmowania wyborów. Pisarz
staje się moralistą zazwyczaj w czasach trudnych, kiedy istniejące systemy
wartości tracą na znaczeniu, lub ulegają całkowitemu rozpadowi. Literatura
pomaga wtedy odnaleźć zagubione dobro, wiarę w porządek świata u sens życia. Pytaniem
na które twórcy najczęściej poszukują odpowiedzi wydaje się być to które
dotyczy kwestii dobra ujawniającego się w świecie. Czy miłość i postawy
altruistyczne to wartości obiektywnie istniejące? Rozpoczynając
pracę na taki temat wypada na wstępie zastanowić się nad samym pojęciem
sumienia, co ono przez siebie wyraża i jakie jego funkcjonowanie. Otóż
literatura od wielu wieków usiłuje przekazać między innymi to co jest trudne
do powiedzenia, o czym nie można mówić, lub po prostu tabu. Są tematy nad
którymi ludzkość ubolewa, których żałuje, lub których się wstydzi. O pewnych
rzeczach nie pisze się w przypływie weny twórczej, pod wpływem impulsu. Pisze
się o nich z potrzeby. Z nakazu ducha, który tego nie akceptuje, który w
żadnym wypadku nie usprawiedliwia historii, wojny, ludzkość. Ten duch w moim
przekonaniu wyraża się czymś co nazywamy sumieniem. Pojęciem pojmowanym na
ogół jako rodzaj dyspozycji do określonych ocen swoich i cudzych czynów, oraz
do uczuć z tym ocenianiem związanych. W węższym rozumieniu, jako dyspozycja
do określonych ocen własnego tylko postępowania, bądź nawet wyłącznie do
ujemnego oceniania własnych złych czynów minionych i do przeżywania w związku
z nimi specyficznych doznań zwanych wyrzutami sumienia. Warunkiem
kształtowania się tego typu dyspozycji jest istnienie pewnych zakazów i
nakazów, pewnych norm obowiązujących w danej grupie społecznej. Wpajanie ich
uwewnętrznienia, dzięki czemu stają się niejako "wewnętrznym
nakazem", "głosem sumienia". Jako ogół norm i wzorów
kulturowych, sumienie stanowi, obok presji zewnętrznych, składających się na
całokształt kontroli społecznej, jeden z głównych poziomów regulacji
ludzkiego zachowania. Przejmuje w ten sposób funkcje każące w postaci poczuć
winy, oraz nagradzające w formie zadowolenia z siebie, ze spełnionego obowiązku.
Wybór
bajki jako gatunku literackiego dla wyrażenia przekonań wydaje się być
szczególnie istotny. Bajka to krótki utwór, którego bohaterami są zazwyczaj
zwierzęta występujące jako tak zwane maski typów ludzkich. Oznacza to, że pod
postaciami zwierząt ukazani są ludzie, a raczej jakieś prawdy mówiące o ich
charakterach, słabościach, często głupocie (np. kot będzie maską sprytu,
osioł – głupoty, zając – strachliwości, zaś mrówka – pracowitości). Bajki
mają charakter dydaktyczny, to znaczy, że autor występuje w roli krytyka, a
są pisane po to, aby bawiąc jednocześnie uczyć czytelnika, aby każdy mógł
znaleźć w nich jakąś naukę, jakieś przesłanie moralne albo pouczenie.
Pouczenie takie często podane jest dosłownie – przez co widać, że pisarz nie
jest tylko obserwatorem i rejestratorem wydarzeń, ale dydaktykiem – lub też
wynika bezpośrednio z puenty, dobitnego zakończenia utworu. Bardzo
podobny przykład utworu stworzonego przez autora, którego twórczość nie miała
być tylko poznawaniem świata, czy rozrywką mogę podać na podstawie
"Powrotu "osła" " Juliana Ursyna Niemcewicza. Swoją
komedię napisał on w ciągu kilku dni, w czasie przerwy w obradach Sejmu
Wielkiego. Powstanie utworu można więc określić na przełom października i
listopada 1790. Były to dni decydujące o kształcie i istnieniu
Rzeczypospolitej. Jan Ursyn Niemcewicz, biorący udział w pracach sejmu jako
poseł inflancki i zwolennik patriotycznego obozu zwolenników reform, chciał
swym utworem wpłynąć na opinię publiczną oraz na podstawę polityczną poszczególnych
posłów. Ogólnie rzecz biorąc "Powrót posła" ma charakter komedii
politycznej, opartej w swym zamyśle na ukazaniu konfliktu między sarmackimi
konserwatystami a zwolennikami patriotycznego obozu reform, na zamówienie
którego Niemcewicz z resztą napisał tę komedię. Nic dziwnego więc, że
nadrzędnym jego celem było ukazanie konieczności zmian ustroju
Rzeczypospolitej, oraz ośmieszenie obozu przeciwników reform. W tym właśnie
przypadku twórca pełni rolę autorytetu moralnego, który ukazuje co jest dobre
i konieczne, a co złe i zbędne. Warto
również zaznaczyć, że niekiedy funkcja etyczna literatury ogranicza się do
dialogu z czytelnikiem i nadawania kierunku ocenom moralnym. Chodzi na
przykład o to, że według przestrogi wypowiedzianej w II części "Dziadów"
przez dzieci, aby osiągnąć pełnię człowieczeństwa i dostać się do nieba
trzeba zaznać w życiu doczesnym cierpień i goryczy. W myśl przestrogi
wypowiedzianej przez lud po ukazaniu się widma pana, nie wplna krzywdzić
drugiego człowieka i patrzeć obojętnie na czyjeś cierpienie... Natomiast
w "Granicy" Zofii Nałkowskiej, ocena postępowania człowieka wygląda
następująco. Autorka zastanawia się nad tym, jak wygląda prawda o czynach
człowieka. Służy tym rozważaniom zwłaszcza historia Zenona i Justyny. Pisarka
pokazuje zderzenie z punktu widzenia zewnętrznych obserwatorów. Ziembiewicz
nawiązując ten romans tłumaczy się przed sobą okolicznościami, głosem natury,
swoimi czystymi intencjami, uczciwym stawianiem sprawy wobec Justyny, której
nic nie obiecywał. Zenon zatem oceniał swoje postępowanie jako uczciwe, a w
każdym razie usprawiedliwione. Wraz z jego śmiercią jednak jego racje, motywy
postępowania straciły znaczenie. Wszystko co myślał i czuł w związku z tą
sprawą, znikneło. Pozostały fakty, zdarzenia i ich skutki, które teraz stały
się przedmiotem oceny. Jego romans stał się zwykłym skandalem, rzeczą
niesmaczną, powodem do potępienia Ziębiewicza. Wniosek jest prosty:
"Jest się takim, jak myślą ludzie, nie jak myślimy o sobie my". Czasami
jednak twórca dzieła unikając komentarza prezentuje jedynie fakty i prowokuje
czytelnika do samodzielnego podejmowania wyborów. Tego typu literackim
przykładem są dla mnie utwory powieściopisarki, autorki dramatów, publicystki
- Zofii Nałkowskiej, oraz prozaika, poety i publicysty – Tadeusza
Borowskiego. Moją
szczególną uwagę zwróciła pewna proza dokumentu, zbiór siedmiu opowiadań
wydanych w 1946 roku. Oparte były na relacjach ocalałych ofiar zbrodniczej
działalności hitlerowców podczas II wojny światowej, na zeznaniach świadków i
wizjach lokalnych z miejsc zbrodni. Tytułowe "Medaliony" to
umieszczane na nagrobkach portrety zmarłych mające uwiecznić pamięć o nich,
przedłużyć ich pobyt wśród żywych. Podobną pamiątką po ofiarach hitleryzmu
oraz dowodem solidarności żywych z umarłymi mają stanowić te utwory. Każde z
opowiadań jest zarazem innym fragmentem tej samej rzeczywistości – okrutnego
i przerażającego obrazu działalności Niemców podczas wojny. Autorka
pozostawia te ułamki zdarzeń prawie bez komentarza, aby tym mocniej wstrząsnęły
świadomością czytelników, a także były obiektywnym, prawdziwym obrazem
martyrologii ludzi. O okrucieństwie hitlerowców i wyrządzonym przez nich złu
świadczy nie tylko treść wspomnień świadków i ofiar, ich przeżycia, ale
również sposób mówienia o przeszłości, będący dowodem zmian w psychice tych
ludzi, zmian jakie zaszły pod wpływem wojennych doświadczeń. Z jednej strony
widać u nich porażenie śmiercią, rezygnację, brak chęci do życia, z drugiej
oswojenie ze zbrodnią, zobojętnienie na krzywdę, otępienie psychiczne.
Nieludzkie traktowanie, wstrząsające przeżycia , zetknięcie ze śmiercią,
która stała się codziennością, doprowadziły do zaniku elementarnego instynktu
moralnego. Ta sama
tematyka zaintrygowała mnie w twórczości Borowskiego. Jego opowiadania,
podobnie jak Naukowskiej, dają rzeczową i dokładną analizę działania systemu
obozowego. Obóz koncentracyjny stwarza ekstremalne warunki, nieporównywalne z
żadną inną sytuacją. Codziennością jest tu śmierć, wyzysk, zadawanie bólu.
Zamierają tam też naturalne odruchy uczuciowe jak litość i współczucie dla
cierpiących. Nikt nie żałuje człowieka przeznaczonego na śmierć, bo stała się
ona codziennością i codzienną zwykłością. Zamiera solidarność między ludźmi,
gdyż każdy musi myśleć o ratowaniu siebie. Poniżona i zniszczona została
godność ludzka. Człowiek pozbawiony został wartości moralnych, wrażliwości na
zło. Bezmiar zbrodni, masowe mordy, szafowanie ludzkim życiem powodują
otępienie moralne, zobojętnienie, degradację psychiki więźniów. Więźniowie
liczą na przykład na transporty ludzi przeznaczonych na śmierć, ponieważ żyją
z tego, co ci ludzie przywiozą. Pytaniem na które twórcy najczęściej poszukują odpowiedzi wydaje się być to które dotyczy kwestii dobra ujawniającego się w świecie. Czy miłość i postawy altruistyczne to wartości obiektywnie istniejące ? Ależ tak! Jest jeszcze wiele osób tego typu na świecie mimo, iż czasem tego nie zauważamy, natomiast jeżeli chodzi o literaturę i jej odbicie w naszej rzeczywistości, to nie możemy traktować jej jak sumienia. Nie możemy jej traktować jak coś co nas rozgrzeszy, gdyż mimo że literatura jest wiernym odbiciem historycznym, to pomimo wszystko my ją tworzymy i to my mamy bezpośredni wpływ na nią, a nie na odwrót, a przecież każdy potrafi wszystko nagiąć do własnych potrzeb |
|
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach