Krasicki, choć uprawiał niemal wszystkie
gatunki literackie, to najchwalebniej zapisał się utworami satyrycznymi, które
objawiły pełnię jego talentu.
Satyra,
bajka, poemat heroikomiczny to gatunki literackie, których dydaktyzm polega na
wskazywaniu przywar, piętnowaniu i wyszydzaniu złych nawyków. Charakter tych
gatunków wyklucza ukazywanie dobra i prawd pozytywnych. Dlatego świat jaki
Krasicki przedstawia w swych utworach jest pełen bezwzględnej przemocy (np. w
bajce "Jagnię i wilcy: jagnię pyta: Jakim prawem? Smacznyś, słaby i w
lesie odpowiadają wilcy"), bezgranicznej głupoty ("Bryła lodu i
kryształ" - dla głupców nie ,a miłosierdzia, często płacić muszą cenę
najwyższą), niedorzecznych dążeń ("Syn i ojciec" - "Płakał
ojciec, że stary, płakał syn, że młody"), zgubnych aspiracji ("Szczur
i kot" - szczur chełpił się siedząc na ołtarzu, że to jemu tak kadzą,
nagle, gdy zachłysnął się zapachem kadzidła, zemdlał, a kot wykorzystawszy to
"porwał i udusił").
Bohaterami
bajek Krasickiego tak, jak utworów ojca gatunku - Ezopa, były zwierzęta.
Wiązało się to ze spojrzeniem na działania ludzkie. Zwierzęta obrazujące
określone cechy ludzkie postępują zgodnie z prawem dżungli, siła i podstęp
odnoszą z reguły tryumf nad sprawiedliwością. W bajkach słaby nigdy nie
wygrywa, a jedyną jego bronią staje się spryt i wazeliniarstwo. Dlatego właśnie
lis jest bohaterem wielu bajek, jako symbol przebiegłości. Słabi bohaterowie podporządkowując
się regułom przetrwania i lizusostwu często tracą podstawowe uczucia, dżungla
upadla ich tak jak to się dzieje w bajce "Dobroczynność":
"Chwaliła owca wilka, że był dobroczynny;
Lis to słysząc spytał ją: W czymże tak uczynny?
I bardzo - rzecze owca - niewiele on pragnie.
Moderat! Mógł mnie zjeść, zjadł mi tylko jagnię."
W tej bajce autor ukazał świat zwierząt
rządzony przez potężnych tyranów, gdzie wszystko jest względne. Nie ma w nim
obowiązujących wartości moralnych, trudno też o zapewniającą bezpieczeństwo
strategię życiową. To co władca jednego dnia zalecał i pochwalał, następnego
może stać się przyczyną zguby, tak jak to dzieje się w bajce "lew i
zwierzęta". Świat ten też nie rządzi się do końca logicznymi,
sprawiedliwymi prawami i dlatego trudno nawet uczyć się na własnych błędach.
"Pan i pies":
"Pies szczekał na złodzieja, całą noc się trudził,
Obili go nazajutrz, że pana obudził
Spał smaczno drugiej nocy, złodzieja nie czekał;
Ten dom skradł; psu obili za to, że nie szczekał"
Bajkowi bohaterowie żyjąc w świecie przemocy
i chaosu nie próbują się przeciwko niemu buntować, zakładając bezsens oporu. W
bajkach brak postaw heroicznych. Będący ofiarami słabi bohaterowie nie
zdobywają się na żaden akt odwagi. Pozornie odważna jest owca z bajki "Lew
pokorny", która wyznaje władcy chcącemu znać o sobie prawdę:
"Okrutnyś, żarłok, tyran - bekła (...) już nie żyła". Odwaga owcy
jest jednak w rzeczywistości jej głupotą. Owca najwyraźniej jest przekonana, że
mówiąc prawdę sprawi despocie przyjemność. Omyliła się jednak w swych rachubach
i musiała za to zapłacić. Zwycięski z tej prób wszedł oczywiście lis, który
mówiąc: "Jesteś winny, boś zbyt dobry, zbyt łaskawy, zbytnio
dobroczynny" nie tylko uratował skórę, ale zapewne wkupił się także w
łaski króla.
Spośród
czterech cnót kardynalnych: sprawiedliwość, mądrość, męstwo i uczciwość trzy
pierwsze nie mają w świecie bajek żadnej wartości, ostatnia zaś jest
najczęściej postulowaną postawą. Jej odrzucenie najczęściej prowadzi do jak
najgorszych skutków. "Ojciec łaskawy, syn rozrzutny":
"Zawżdy się zbytek kończy doświadczeniem smutnym
Płakał ojciec łakomy nad synem rozrzutnym;
Umarli oba z głodu, każdy z nich zasłużył
Syn, że nadto używał, ojciec, że nie użył."
Obydwie postawy, zarówno syna jak ojca były
dwiema skrajnościami w stosunku do cnót umiaru, dlatego obydwie spotkała kara.
Oprócz
zwierząt bohaterami bajek są także ludzie, pojawiają się oni, gdy opisywanych
cech w żaden sposób nie można przypisać zwierzętom. Bardzo często celem
satyrycznych wycieczek w bajkach są pijacy ("Pijak"), karciarze,
pieniacze ("Pieniacz"), osoby reprezentujące podwójną moralność
("Hipokryta", "Dewota", "Przyjaciel" - ożenił się
zamiast, pomóc ożenić się przyjacielowi), lekarze, których Krasicki uważał za
szarlatanów chełpiących się swoją wiedzą i zdolnych raczej zaszkodzić choremu
niż go wyleczyć ("Doktor i zdrowie", "Doktor").
"Doktor widząc, że mu się lekarstwo udało
Chciał go często powtarzać; cóż się chorym stało?
Że za drugim, trzecim razem bardzo go osłabił,
Za czwartym jeszcze bardziej, a za piątym zabił."
Wnioski jakie nasuwają się po zapoznaniu się
ze światem i ludźmi z bajek Krasickiego nie są zbyt optymistyczne. O ponurych
sprawach tego świata mówi Krasicki ze spokojem sceptycznego obserwatora, często
z wykwintnym dowcipem, który łagodzi pesymistyczną prawdę o świecie. Krasicki
pisząc satyry i stawiając się na stanowisku kpiarza zdaje się akceptować
konkretną rzeczywistość, ale jednocześnie wierzyć, że istnieje możliwość jej
doskonalenia. Wiara ta jest poniekąd silniejsza w zbiorze bajek, który ukazał
się po śmierci autora "Bajki nowe". Ten tomik ma bowiem silniejszy
charakter dydaktyczny mający właśnie na celu doskonalenie wyśmiewanej
rzeczywistości. "Bajki nowe" zawierają utwory adresowane wyraźnie do
młodego czytelnika dlatego zapewne więcej tam pogodnego widzenia świata, choć
także w tym zbiorze nie brak gorzkiej prawdy o zawiłościach i paradoksach
życia.
Często
świat utworów Krasickiego utożsamiano z epoką w której żył. Na pewno nie bez
racji w takich utworach jak "Ptaszki w klatce" czy
"Sąsiedztwo" ("Zły głód, wojna, powietrze; gorsi źli
sąsiedzi") roi się od aluzji do ówczesnej, rozbiorowej sytuacji Polski.
Utożsamienie
świata bajek wyłącznie z jedną epoką byłoby jednak dużym uproszczeniem nie
odzwierciedlającym prawdy. Albowiem Krasicki pisząc bajki opowiada o człowieku
w ogóle, o cechach jego natury, które sprawiły, że świat, w którym życie
wygląda tak, a nie inaczej. Krasicki przemienił obserwację problemów
konkretnego społeczeństwa w konkretnej epoce w refleksje uniwersalne. Bajki
poruszają tematykę aktualną w każdej chwili, chociaż wyrażają najpełniej ideowe
niepokoje ludzi Oświecenia.
"Świat
i ludzi" przedstawił także Krasicki w powieści "Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki". Utwór ten łączy w sobie cechy różnych typów
prozy europejskiej: powieści satyryczno-obyczajowej, przygodowej i utopijnej.
Napisany jest w formie pamiętnika bez określenia czasu akcji. Powieść składa
się z trzech ksiąg, z których pierwsza zawiera obraz życia szlachty polskiej
osiemnastego wieku. Opisuje tradycyjną edukację w szkołach publicznych
opierającej się na wpajaniu wiedzy za pomocą kar cielesnych; później
"modnej edukacji" przez guwernera, która też nie ma wartości ze
względu na nikczemny charakter samego nauczyciela. Następnie bohater znajduje
się w warszawie uprawiając "sentymenty serca", odbywa także praktyki
w trybunale lubelskim ucząc się nieuczciwych sposobów załatwiana spraw
sądowych. Wreszcie bohater odbywa modny wojaż do Paryża skąd zmuszony jest uciec
z powodu groźby więzienia dla dłużników. Te wyimaginowane strony pamiętnika
mogłyby być rzeczywistymi dziejami młodego Polaka.
II
księga to opis egzotycznej wyspy Nipu. Zamieszkuje ją społeczność żyjąca w
idealnym ustroju , której członkowie nie znają "słów zdrada, kłamstwo,
kradzież, pochlebstwo".
W
księdze III bohater chcąc wcielić w życie w swej Ojczyźnie ideały nipuańskie
spotyka się z przeciwnościami nie do pokonania (z rozkładem politycznych
instytucji, którą to sytuację śmiało można porównać do sytuacji epoki saskiej i
wcześniejszych). Po niepowodzeniach Doświadczyński osiada na wsi stając się
wzorem ziemianina-filozofa (Renesans - Kochanowski).
Świat
Krasickiego to po części świat satyryczny wymyślonych sytuacji, ale także świat
mający swe konkretne wzorce w epoce Krasickiego. Trudno utożsamiać pijaka i
głupca Popiela z "Myszeidy" z królem Stanisławem Augustem, ale
kłótliwe obrady myszy i szczurów są jaskrawą aluzją do praktyk sejmowych.
Ludzie
kreowani przez Krasickiego to także postacie ministrów, którym bardzo możliwe,
że można by przypisać nazwiska historyczne, których sądy na temat rządów króla
Stanisława przedstawia nam autor w satyrze "Do króla".
Mit grecki - pojęcie i podział
Biblia
Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka
Quo Vadis
"Treny" J. Kochanowskiego
Topos śmierci w kulturze i sztuce średniowiecza
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. II, IV, I
Molier "Świętoszek" - charakterystyka Tartuffe'a
Filozofowie greccy.
Barok - literackie i ideowe wyznanie epoki
Henryk Sienkiewicz „Potop”
Barok - charakterystyka epoki.
„Pan Tadeusz” czyli Ostatni zajazd na Litwie...
Filozofia starożytnej Grecji i Rzymu
Wizja Boga, świata i człowieka...
Prometeizm i mesjanizm w "Dziadach części III" Adama Mickiewicza
Wybrane mity greckie, ich sens oraz ponadczasowy charakter
"Świętoszek” Molier’a – charakterystyka postaci
Porównaj dwie wybrane relacje literackie z życia w obozach