Życie szlachcica na wsi jako temat poezji - to symptomy nowych
czasów. Poezja średniowieczna i średniowieczne pismiennictwo gloryfikowały czyn
świętego i czyn rycerza. Tak przedstawiał się też ówczesny system wartości i
hierarchia ważności: służba boża i służba rycerska. Od połowy wieku XV wszystko
to zaczyna się w sposób zasadniczy zmieniać. Najpierw w ekonomice, potem w polityce i kulturze.
Filozofia teocentryczna przestała być dominującą, nastąpiło większe
zainteresowanie człowiekiem, jego możliwościami. Rycerz przekształcił się w
ziemianina. Ziemianin stał się nowym człowiekiem, najpierw uprawiał tylko nowy
zawód, rychło jednak ziemiaństwo stało się nową wartością: społeczną, ideową,
kulturową, wreszcie moralną. Ziemianie stopniowo przekształcali się w szlachtę,
zyskując lawinowo kolejne przywileje. Literatura szlachecka XVI wieku towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich swiadectwem,
obrazem.
Poruszali także te problemy, które przyczyniały się do złego
stanu państwa, osłabienia władzy królewskiej, upadku moralności i zaniku dobrych
obyczajów.
Ksiądz Piotr Skarga Kazania "sześć chorób RP": (1)
chciwość (2) kłótnie i niezgody (3) niereligijność (4) osłabienie władzy
królewskiej (5) niesprawiedliwe prawo (6) "jawne złości"
UJEDNOLICENIE PRAW, SEJM
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie
Rzeczypospolitej - Ksiega II O prawach za to samo...,
bez praw nie może być prawdiwej
wolności Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki - spory, zrywanie
sejmów Wacław Potocki Nierządem Polska stoi - utwór wymierzony
przeciwko bałaganowi prawnemu, mnogość i nieścisłość praw
Stanisław Leszczyński Głos wolny wolność ubezpieczjący
Konieczniść utworzenia silnej armii
Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski Zniesienie wolnej elekcji, tron
dziedziczny, sejm jednoizbowy,
prawa dla mieszczan, sejm - władza ust. i wyk.
Hugo Kołątaj Anonima
listów kilka Zniesienie wolnej elekcji, tron dziedziczny, sejm podzielony na dwie izby:
mieszczańską i szlachecką, sejm - władza ust., rada ministrów -
wyk. Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła wprowadza nowatorskie poglądy ( Podkomorzy, żona,
syn )
Ignacy Krasicki Bajka Do króla - monolog, użyta ironia - Jest to niby nagana skierowana do
króla, "zarzuca" królowi, że jest szlachcicem, zbyt młody, łagodny, uczony,
dobry.
LIBERUM VETO Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski zniesienie liberum veto Hugo Kołątaj Anonima
listów kilka zniesienie liberum veto
Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła Patrioci: "Dom zawsze powinien
ustępować krajowi",zniesienie liberum veto Powrót posła Konserwat ( Starosta Gadulski ):
liberum veto - zarabiał na nim, uparty
WZMOCNIENIE WŁADZY
Piotr Skarga Kazania sejmowe Ojczyzna jako matka i topos okrętu, osłabienie
władzy
DUCHOWIEŃSTWO Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie
Rzeczypospolitej - Księga IV O
Kościele - odzielenie państwa od wpływów Kościoła
Mikołaj Rej Krótka rozprawa między 3 osobami, Panem, Wójtem a plebanem - chciwość, zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich, bogaty tryb
życia.
Wacław Potocki Czuj! Stary
pies szczeka - krytyka
duchowieństwa Ignacy Krasicki Monachomachia - wojna mnichów między zakonami dominikanów i karmelitów,
zwaśnione strony godzi alkohol, ośmiesza stosunki panujące wśród duchowieństwa -
pijaństwo, kłótliwość, lenistwo.
ARMIA, WOJNA
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie
Rzeczypospolitej - Księga III
O wojnie Stanisław Leszczyński Głos wolny wolność ubezpieczjący
utworzenia silnej armii Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski stała armia
(100tys.)
Hugo Kołątaj Anonima
listów kilka stała armia (60tys.)
Stanisław Staszic Uwagi nad życiem Jana
Zamoyskiego sprawa wojska
EDUKACJA Stanisław Staszic Uwagi
nad życiem Jana Zamoyskiego edukacja
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie
Rzeczypospolitej Księga I O obyczjach rola rodziców w
wychowaniu dzieci - przygotowanie do życia, Księga V O szkole - reforma szkolnictwa,
dopuszczenie wszystkich męż. do nauki Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła Konserw (Starosta Gadulski): chwali
się nieuctwem Adam Naruszewicz w satyrze Chudy
literat oskarża stan szlachecki o
nieuctwo, zacofanie i niechęć do ksiąg.
Wychowanie i nauczanie młodego szlachcica wyśmiał Ignacy
Krasicki w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach, ukazał zagraniczne
wyjazdy młodzieży szlacheckiej i
obalił mit wyższości tego stanu nad innymi.
UŻYWANIE ŻYCIA, PRYWATA
Mikołaj Rej Krótka rozprawa między 3 osobami, Panem,
Wójtem a plebanem - hazard,
zbytki, prywata, rozrzutność, obojętność wobec
ojczyzny i urzędów Jan Kochanowski Miło
szaleć, kiedy czas po temu - carpe diem, nie martwić o
przyszłość Jan Kochanowski Odprawa
posłów greckich Troja jest alegorią Polski, zginie, jeśli będzie
dominować prywata . Iketaon - symbol przekupstwa i stronniczości
Wacław Potocki Zbytki
polskie - ubolewa nad wadami szlachty
polskiej myślącej o bogactwach, wygodach, o klejnotach. Słynny jest początek
utworu: O czymże Polska mysli i we dnie, i w nocy? Żeby sześć
zaprzęgano koni do karocy... Wacław Potocki Czuj! Stary
pies szczeka - obojetność, kradną,
prywata
WIEŚ
Mikołaj Rej Krótka rozprawa między 3 osobami, Panem,
Wójtem a plebanem - ksiądz.... Szymon Szymonowic Żeńcy
( Oluchna, Pietrucha i Starosta )
Antysielanka, sielanka realistyczna, ludzie są
zmęczeni wykonywaną pracą
Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski domaga się
poprawy doli chłopa
Hugo Kołątaj Anonima
listów kilka domaga się poprawy doli
chłopa, wolność osoby rolnika, wprowadzenie umowy o ewentualnej zamianie czynszu
na pańszczyznę
Hugo Kołątaj Do St. Małachowskiego Program
reform, postuluje przeciwko trudnej sytuacji chłopa
pańszczynianego
MIESZCZANIE Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski prawo nabywania ziemi przez
mieszczan Hugo Kołątaj Anonima
listów kilka prawo nabywania ziemi przez mieszczan
POŚWIĘCENIE DLA OJCZYZNY Jan Kochanowski fraszka Na
sokalskie mogiły- umrzeć za ojczyznę to najbardziej szczytna
śmierć Jan Kochanowski Pieśń o
spustoszeniu Podola (Pieśń V) skarga i lamęt po klęsce Polaków poniesionej podczas napadu Tatarów na Podole -
zrabowana ziemia, uprowadzeni ludzie Apeluje do szlachty, aby zmieniła sposób myślenia, apeluje żeby
byli w stanie poświęcić się dla ojczyzny skujmy talerze... Pieśń XII -
A jeśli komu droga otwarta do nieba, Tym, co
służą ojczyźnie! Piotr Skarga Kazania sejmowe Ojczyzna jako matka i topos okrętu, brak miłości do
ojczyzny
Wacław Potocki Pospolite
ruszenie - utwór jest scenką satyryczną,
która przedstawia jak to szlachta zrywa się do walki z nieprzyjacielem.
Franciszek Karpiński Żale sarmaty - liryka patriotyczna, ubolewa nad stanem kraju
Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła Szlach. sfrancuziała: ( Szarmancki,
Starościna) - brak zainteres. losami kraju, interes. ich modne stroje, konie
zabawy, żyją bogato. Ona źle zna język polski, naślad. boh.
romantycznych
WCZEŚNIEJSZE ZWYCIĘSTWA
Wacław Potocki Transakcja
wojny chocimskiej - w epopeji
przedstawione są przykłady męstwa i ofiarnej słóżby ojczyźnie, przypomniane są
wcześniejsze zwycięstwa, miłość do Boga i
Polski
Poglądy szlachty staropolskiej dotyczące polityki zagranicznej
dowodzą ich konserwatyzmu, a wynikają z poglądów ograniczonej części szlachty,
że Polska jest słaba i zacofana. Krytykowanie postaw szlachty sarmackiej przez
twórców oświecenia szczególnie w "Powrocie posała" można uznać za głos w
dyskusji nad przyszłym kształtem państwa. Jest to głos opowiadający się za
reformami i postępem. Wszyscy pisarze tworzyli z myślą o kraju, jego dobrobycie
i sile. Ich teksty miały duże znaczenie w walce o reformy i przywrócenie prawożądności w
państwie, a także były bodźcem do tworzenia po utracie niepodległości.
Próby ratowania państwa tylko pozornie nic nie dały, pozwoliły
na przeżycie wielu dziesiątków lat po zaborach, po których kultura polska nie
zginęła. Przykładem utworu napisanego po trzecim rozbiorze może być smutna
elegia Franciszka Karpińskiego pod tytułem Żale sarmaty: Ojczyzno moja, na końcuś upadła! Zamożna kiedyś i w sławę, i w siłę! Ta, co od morza do morza władała, Kawałka ziemi nie ma na mogiłę! |