Dramat: jeden z
trzech zasadniczych rodzajów twórczości literackiej. Na pierwszym planie
znajduje się świat przedstawiony, wydarzenia: akcja, świat wewnętrzny bohaterów.
Bohater wypowiada się bezpośrednio (bez narratora) w dialogach i monologach.
Oprócz tego w budowie dramatów wyróżniamy didascalia. Dramat zbudowany jest z
aktów, scen i odsłon. Język w utworze kieruje uwagę na świat przedstawiony i
przeżycia bohaterów (dominuje funkcja poznawcza).
Dramat jako gatunek dzielimy na komedię, tragedię i różne typy
dramatu nowożytnego.
1. Powstanie dramatu: W antyku, związane z kultem Dionizosa (na początku z chóru
wyodrębnił się przewodnik, potem zostają wprowadzeni aktorzy: najpierw jeden
(wprowadza go Tespis), potem drugi (Ajschylos) i trzeci (Sofokles). W tle zawsze komentarz chóru. Dramat wystawiany był w teatrze o charakterystycznej budowie:
skene, proskenion, orchestra, parados, theatron. Teatr w życiu starożytnych
Greków miał duże znaczenie:
1. związek z mitem i tradycyjną religią,
2. sztuki były pisane na
podstawie mitów,
3. funkcja wychowawcza,
4. katharsis - oczyszczenie, rozładowanie wzruszeń, wyzwolenie
uczuć odbiorcy pod wpływem wstrząsu emocjonalnego
Dramat antyczny: z
przykładem tragedii Antygona
Sofoklesa - budowa: prolog - wstęp, parados - pierwsze wejście chóru,
epeisodion I (bohater), stasimon I (chór), epeisodion II, stasimon II,
epeisodion III, stasimon III, epeisodion IV, stasimon IV (= rozwinięcie),
epeisodion V, stasimon V (perypetie - niespodziwane zdarzenia zmieniające
kierunek akcji), exodos -
katastrofa,
- rola chóru: doradza, komentuje wydarzenia, pełni funkcję
narratora, ocenia postacie, nie wpływa na przebieg akcji,
- fabuła - utwór wykorzystuje wydarzenia
mitologiczne,
- bohaterowie z rodu królów: Antygona, Kreon,
Ismena,
- ton podniosły, uroczysty,
- zasada estety: sceny tragedii nie mogą sąsiadować ze scenami
komedii (epizodycznymi) - tragedia miała wzruszać - ton patetyczny. W tragedii
brak scen zbiorowych (trzech aktorów),
- zasada trzech jedności w tragedii akcji - fabuła obejmowała jeden
wątek, akcja to ciąg wydarzeń przyczynowo - skutkowych, układających się w
kolejne fazy, co przybliża roziązanie konfliktu
miejsca - akcja dzieje się przed pałacem królewskim w Tebach (
w tragediach antycznych bywały wyjątki),
czasu - czas fabuły to czas jej przedstawienia,
- tragiczny konflikt w "Antygonie": Bohaterowie są w sytuacji
wyboru i wybierają między dwoma równorzędnymi wartościami. Obie strony mają
rację, ale zwyciężyć może tylko jedna.
Najwięksi tragicy greccy: Ajschylos: Błagalnice,
Persowie, Ofiarnice, Sofokles: Antygona, Król Edyp,
Ajas, Eurypides: Medea, Hipolit,
Elektra"
RODOWÓD KOMEDII
Starożytność - komedia związana z małymi Dionizjami, uważano za
gatunek gorszy, dopuszczalna swoboda kompozycji, zachowana tylko jedność
akcji. styl: potoczny, rubaszny,
gatunek swobodny
Komediopisarze: Arystoteles - Grek,
Plaut, Terencjusz
- starożytność
Twórcy rzymscy przerabiali komedie greckie. W średniowieczu nie
rozwija się komedia, tylko krótkie wstawki: intermedia, interludia <-
śmieszne. W średniowieczu komedia na równi z tragedią.
Commedia dell'arte - rozwija się we Włoszech w baroku,
przeznaczona dla ludu, wywodzi się z tradycji mitów grecko-rzymskich.
Fabuły schematyczne, tematy powtarzające się, teatry zespołowe
- trupy. Aktor przez całe życie grał tę samą rolę, dochodził do perfekcji. Stałe
postacie: Pantalone, Doktor, Kapitan, Arlekin, Colombina.
DRAMAT KLASYCZNY:
a) Odprawa posłów
greckich - Jana Kochanowskiego
· bohaterowie: Aleksander, Artenon (kontrast, zestawieni na
zasadzie opozycji),
· budowa klasyczna: prologi, epeisodion, stasimon (chór) I - V,
epilog,
· PODOBIEŃSTWA: kompozycja wierna wzorowi antycznemu.
Zachowanie trzech jedności oraz jedności estety. Rola chóru tak jak w dramacie
antycznym, jednak związek z akcją jest różny. Ilość aktorów na scenie max. 3.
Tematyka z mitu greckiego. Bohaterowie z rodów królewskich.
· RÓŻNICE: katastrofa zastępcza w proroctwie Kasandry.
Nawiązanie do realiów poskich (aluzja do ustroju politycznego i społecznego
Polski). W tytule nie ma imienia postaci. Konflikt tragiczny skupiony wokół
zbiorowości. Mniejsza rola fatum.
b) Cechy dramatu szekspirowskiego:
Makbet · zerwanie z zasadą trzech jedności, kompozycja wielowątkowa,
postacią łączącą jest Makbet i jego losy,
· brak jedności estety,
· na scenie może występować większa liczba osób. Obecność
świata fantastycznego. Zmienność nastrojów, sceny zbiorowe. Brak chóru. Rola
przyrody, elementy dźwiękowe i kolorystyczne:
burza, krew. Historyzm w dramacie, wykorzystanie kronik Anglii, Szkocji i
Irlandii.
Teatr szekspirowski:
- był dramatem publicznym,
- trójkondygnacyjny,
- widzowie zasiadali na galeriach,
- na środku domek z chorągwią, - aktorzy grali na wysuniętej
scenie, scenie wyższej,
- teatr bez dekoracji - tylko napisy, bogate stroje. Teatr miał
poruszać słowem
c) Hamlet Szekspira
- odrzucenie zasady trzech jedności
· jedność czasu: akcja rozciągnięta w czasie,
· jedność akcji: wątki równoległe: zdobycie władzy, miłość,
epizody,
· jedność miejsca: nie zachowana, np. statek,
- występowanie scen zbiorowych i monologów (w nich najpełniej
poznajemy Hamleta),
- zerwanie z jednością estetyki,
- przemieszanie scen tragicznych i komicznych,
- obecność postaci nadprzyrodzonej, której obecność ma wpływ na
akcję,
- podział na akty i sceny,
- najważniejszym problemem w dramacie jest osobowość bohatera,
jego rozterek i problemów sprawiedliwości, winy i kary, - wprowadzenie teatru w teatrze: wystawienie dramatu
w "Hamlecie" - scena przełomowa, ujawnia się wina
Klaudiusza, chęć wysłania Hamleta do Anglii.
Utwór szczególnie popularny w romantyźmie. Postać Hamleta jest
prekursorem bohatera romantycznego (nieszczęśliwa postać, która szuka celu i
sensu życia. Jest młodym królewiczem duńskim - syn zmarłego króla, ma ojczyma -
niechęć do niego z powodu zamordowania jego ojca). Treścią "Hamleta" jest
zemsta, która powoli dojrzewa, kara zostaje wymierzona, Hamlet sam
ginie.
Powrót posła Juliana
Ursyna Niemcewicza
- komedia polityczna - miała
pomóc uchwałom sejmowym,
- krytyka stronnictw politycznych, metod rządzenia, aparatu
władzy,
- akcja (intryga) jest tylko pretekstem do przeforsowania
określonych poglądów politycznych (tu: stronnictwa politycznego),
- uważany za komedię klasyczną: wprowadzenie, perypetie, punkt
kuluminacyjny, rozwiązanie,
- zachowanie klasycznej struktury akcji. Wydarzenia są
zwyczajne, ludzie przeciętni. Język prosty, elementy mowy potocznej. Bohaterowie
są schematyczni, występuje często motyw: dwóch mężczyzn walczy o jedną kobietę
(wygrywa dobry). Cel komedii - MORALIZATORSTWO - dydaktyczny charakter
utworu,
- postacie: obóz patriotyczny: Walery, Podkomorzy, Podkomorzyna
(postacie białe), szlachta konserwatywna: Starosta, Gadulski,
szlachta sfrancuziała:
Szarmancki, Starościna,
Postacie dobrane na zasadzie kontrastu:
Podkomorzy - Starosta
Walery - Szarmancki Podkomorzyna - Starościna Świętoszek
Moliera - Barok
Komedia ma nie tylko smieszyć, ale także wskazywać jak
postępować lub nie postępować. Komedie charakteru - ukazujące charakter postaci
- komedie Moliera.
DRAMAT ROMANTYCZNY
a) Dziady część
III Adam Mickiewicz
cz. II, III, IV - cz. skończone
cz. I - cz. nieskończona CELOWA
FRAGMENTARYCZNOŚĆ cz. II - dramat ludowy, w
którym na pierwszym planie są: ludowość, dydaktyzm, problematyka moralna,
związek z dramatem antycznym, na co wskazuje obecność chóru, zachowanie jednośći
czasu i miejsca, brak jedności akcji cz. IV - dramat
psychologiczny ukazujący skomplikowaność człowieka, jego przeżycia
wewnętrzne cz. III - dramat narodowy -
bphater = naród, Konrad reprezentuje zbiorowość; sceny są luźno powiązane,
przemieszanie scen realistycznych z fantastycznymi:
· realistyczne (sceny zbiorowe): bal, scena więzienna,
salon warszawski,
· fantastyczne (monologi bohaterów): widzenie ks. Piotra,
widzenie Ewy, Wielka Improwizacja.
Wykorzystano elementy średniowiecznego misterium (dramat
religijny ukazujący walkę między Bogiem a Szatanem).
Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy:
· monologi - sceny liryczne
· opowieść: o Ciechowskim , Sobolewskiego - sceny
epickie
Trzy miary czasu:
· czas historyczny: Gustaw na ścianie celi napisał 1823 r.,
data procesu Filomatów i Filaretów, represje carskie · czas religijny: 1.XI - śmierć
Gustawa, narodziny Konrada, 24.XII - spotkanie w celi, improwizacja Konrada,
Wielkanoc - widzenie ks. Piotra, zmartwychwstanie
· czas agrarny: (mitu agrarnego związanego z prawami natury,
cyklem biologicznym: narodziny, wzrost, śmierć; mit wieczny) - związane z
symbolem "ziarna"
W III cz. "Dziadów" został przedstawiony obraz martyrologii
społeczeństwa polskiego; tekst antyrosyjski oparty na autentycznych
wydarzeniach.
Podział narodu:
· towarzystwo przy drzwiach: interesuje się prześladowaniem
Polaków, chce o nich wiedzieć jak najwięcej, mówi po polsku,
· towarzystwo stolikowe: mówi po francusku, rozmawiali tylko o
balach, zabawach, są karierowiczami, zabiegają o stanowiska np. Doktor,
służalczość wobec cara.
W dramacie występują wielkie monologi przedstawiające sposób
widzenia świata. Forma wilkiej improwizacji jest to dialog między Bogiem a
człowiekiem (Konradem - utożsamia się z ludem, chęć poświęcenia się), w którym
milczenie Boga prowokuje człowieka do bluźnierstwa. W tekście występuje głos
(lewy i prawy -
walka dobra ze złem - PSYCHOMACHIA).
Ks. Piotr za swoją pokorę otrzymał łaskę widzenia losów Polski,
widzenia wskrzesiciela narodu: "a jego imię będzie czterdzieści i
cztery"
Kordian J.
Słowackiego
- zerwanie z zasadą trzech jedności
· jedność miejsca: akcja dzieje się w różnych miejscach,
· jedność czasu: wiele lat,
· jedność akcji: luźna kompozycja, nie ma akcji
przyczynowo-skutkowej
- kompozycja otwarta: nie znamy dalszych losów Kordiana,
"Kordian" miał być pierwszą częścią trylogii, jednak więcej się nie
ukazało,
- bohater romantyczny: tajemniczy (imiona), samotny,
zbuntowany,
- przemieszanie scen fantastycznych (skok na chmurę, strach i
imaginacja) i realistycznych,
- związek "Kordiana" z moralitetem średniowiecznym: ukazanie
bohatera, który poszukiwał wzoru życiowego,
- synkretyzm rodzajowy: liryka, epika (bajka), dramat
(monologi) i gatunkowy: wprowadzenie różnych gatunków literackich.
Słowacki krytykuje ideę męczeństwa, poświęcenia się, jest to
idea zgubna. Kordian jest bohaterem słabym.
PROLOG:
I osoba: poglądy Mickiewicza: jednostka będzie walczyć o
niepodległość
II osoba: nie wiadomo czyje poglądy
III osoba: poglądy Słowackiego - wezwanie, aby Polska
rozbudziła się, zaczęła walczyć
Jest to polemika między Słowackim a Mickiewiczem. Mickiewicz
popierał mesjanizm, a Słowacki nie.
"Kordian" powstał po powstaniu listopadowym. Ukazane są
wydarzenia z przed powstania, przygotowanie do zamachu na cara. Zawiera
przyczyny klęski późniejszego powstania: · nieodpowiedni dowódcy,
· spiskowcy, którzy podjęli się
działania, nie są zorganizowani, ulegają wpływom,
· szlachta chce walczyć sama bez ludu, lud nie jest
przygotowany do walki, nie jest zainteresowany polityką.
Nie boska komedia Zygmunta Krasińskiego
- dramat o rodzinie, społeczeństwie, dramat racji
cząstkowych,
- zerwanie z zasadą trzech jedności:
· akcji: wiele wątków, brak akcji przyczynowo-skutkowej, luźna
kompozycja, poszczególne sceny nie łączą się ze sobą, postacią je łączącą jest
mąż,
· miejsca: różne miejsca, np. dom, cmentarz,
· czasu: wiele lat,
- kompozycja otwarta - nie znamy dalszych losów
rewolucjonistów,
- występowanie scen zbiorowych i monologów,
- przemieszanie scen realistycznych i fantastycznych: obecność
postaci nadprzyrodzonej, która zmienia bieg wydarzeń,
- brak głównego bohatera, postacią łączącą jest mąż,
- wpływ moralitetu średniowiecznego: walka złych i dobrych
duchów o duszę bohatera,
- synkretyzm rodzajowy:
· liryka: monolog, rymy, wypowiedzi Orcia,
· cechy liryczno - epickie: wstępy pisane prozą,
· epika: opisy: punkt
kulminacyjny - polemika, narrator wygłasza wstępy, · dramat: konstrukcja akcji: dialogi.
DRAMAT MODERNISTYCZNY
Wesele Wyspiańskiego
- zachowana zasada trzech jedności (choć z
wyjątkami) · miejsca: I i II akt -
wesele w dworku Włodzimierza Tetmajera, akt III wychodzi poza izbę,
- występowanie scen komediowych i tragicznych,
- podział na akty: I - realistyczny, II -
symboliczno-romantyczny, III - symboliczny; oraz sceny
- didaskalia w III akcie są dłuższe, opisują bezruch lub
powolny ruch, didaskalia pisane prozą poetycką równoważne tekstowi dramatu,
- bohaterowie: chłopi mówią gwarą np. "Pon się boją we wsi
ruchu,
Pon nos obśmiwają w duchu",
- sceny zbiorowe np. w III akcie: zebranie ludu pod
kościołem,
- bohaterowie to lud - chłopi i
inteligencja z miasta przybyli na wesele,
- symbol tańca: dwie ostatnie sceny: taniec chocholi: "w tańcu
automatycznym, półsennym trwa ta Polska o powstaniu marząca, igraszka w ręku
martwej figury słomianej" - obojętność, zastój, bierność, niemożliwość
działania, marazm,
- obecność świata realistycznego i fantastycznego: np. postać
Marysi, Stańczyka, Rycerza, Hetmana, ... ,
- w "Weselu" mamy obraz dwóch grup społecznych. Inteligencja
jest krytycznie przedstawiona i nastawiona, nie jest w stanie poprowadzić
chłopów do walki. Chłopi chcą iść do walki, ale potrzebują przywódcy.
Niemożliwość porozumienia między wsią a miastem: "każdy sobie rzepkę
skrobie".
Moralność pani Dulskiej
Gabrieli Zapolskiej
- dramat naturalistyczny,
- świat utworu jest dokładnie przedstawiony, w tym okresie
rozwija się scena pudełkowa,
- osoby mówią różnym językiem: następuje idealizacja
języka,
- dulszczyzna (obłuda, zakłamanie, kołtuństwo) jest obecnie
zauważalna w życiu rodzinnym
W małym dworku
WITKACEGO
- parodia dramatu realistycznego Rittnera,
- wszystko co u Rittnera było prawdziwe, tu okazuje się być
przepełnione kpiną, fantastyką, groteską, świat przedstawiony ulega
zdeformowaniu, zaś zachowania bohaterów są niezrozumiałe, niedorzeczne. Wartości
moralne, estetyczne gdzieś zniknęły, pozostanie jedynie chaos i zbliżająca się
nieuchronna katastrofa.
Szewcy WITKACEGO
- dramat ukazujący rewolucję, która pożera własne dzieci,
Świat zmierza do nieuchronnej katastrofy. Degradacja uczuć,
bohaterów - okaleczona psychika. Bohaterowie zaczynają mówić dziwnym językiem,
pomieszanie patosu z wulgarnością. Brak miejsca na miłość. Akcja toczy się wokół
kolejnych przewrotów, rewolt.
DRAMAT WSPÓŁCZESNY:
Tango - Mrożka
- konstrukcja dramatu: elementy tradycyjnego
dramatu, - podział na
akty,
- didaskalia (bardzo bogate): dokładnie przedstawiające
przestrzeń sceniczną, wygląd postaci,
- ekspozycja, zawiązanie akcji (bunt Artura), punkt
kulminacyjny (przygotowanie do ślubu) i rozwiązanie zakończone katastrofą,
śmiercią,
- bohaterowie są przedstawicielami grup społecznych, chociaż
mają pewne cechy osobowości, np. Stomil i Eleonora: podstarzali przedstawiciele
awangardy,
- dramat czterech ścian (jesteśmy jakby w domu rodziny). Dwa
pierwsze akty są podobne do dramatu czterech ścian, trzeci akt - elementy
dramatu, absurdu, okrucieństwa. W klasyczną formę dramatu włączone są elementy
nowatorskie,
- obecność komizmu: słowny oraz sytuacyjny: babcia na katafalk,
Eleonora słuchająca Bacha i biegająca nago po lesie,
Kartoteka Różewicza - antydramat,
- bohater jest antybohaterem,
- nie można określić czy jest jedność miejsca, gdyż nie ma
tradycyjnego miejsca: pokój bohatera staje się ulicą, kawiarnią, salą
egzaminacyjną, miejscem akcji jest udręczona podświadomość bohatera,
- czas: odejście od dawnej kategorii czasu scenicznego, pojęcie
bezczasu, przemieszanie teraźniejszości i przeszłości,
- akcja: brak akcji przyczynowo - skutkowej, akcja nie rozwija
się, zaprzeczenie akcji,
- chór starców: chór pełnił rolę narratora, komentatora,
wygłaszał prawdy, mądrości; tu: starcy są zaprzeczeniem, nie wnoszą nic
wartościowego, nie wygłaszają prawd moralnych. Chór usiłuje wpłynąć na bohatera,
ingeruje w jego poczynania: "No róbże coś",
- nie ma podziału na akty i sceny, - odrzucenie zasady naturalnego prawdopodobieństwa (tylko dążenie do realizmu), prawdziwość pewnych rzeczy, ale
obecność scen nieprawdopodobnych (np. zamordowanie chóru, absurd niektórych
przedmiotów),
- absurd językowy,
Taki sposób budowy utworu służy sfunkcjonowaniu kompozycji
dramatycznej, podkreśleniu rozpadu bohatera, stanu destrukcji. Dostrzegalny jest
chaos w kompozycji i języku. |