Cechy dramatu awangardowego na przykładzie „Szewców” S. I. Witkiewicza
Twórczość dramatyczna Witkiewicza stanowi odzwierciedlenie poglądów filozoficznych, jakie pojawiły się na początku XX wieku. Historiozofia tego okresu znacznie różni się od wcześniejszej. Do XVII wieku dzieje świata rozpatrywano w stosunku do idei wieczności, w XVIII wieku pojęcie Boga zastąpiono pojęciem Natury, a w XIX wieku Natura została zastąpiona Historią. Wybitny filozof niemiecki G. W. F. Hegel twierdził, że człowiek jako byt daje się wyjaśnić tylko na podstawie swojej historii. Dowodził, że cała rzeczywistość podporządkowana jest jednej, rozwijającej się idei (rozumowi, duchowi), która poprzedza świat materialny. Rozwój ducha zmierza do uświadomienia sobie własnej wolności i realizuje się w instytucjach społecznych, stosunkach społecznych, w moralności i państwie, zaś najwyższe formy osiąga w sztuce, religii i filozofii. Przebieg rozwoju filozoficznego nie jest harmonijny, dokonuje się w drodze rewolucyjnych skoków, które są koniecznym momentem historycznego procesu rozwoju.
Inny filozof, Fryderyk Nietzsche, u schyłku XIX wieku zapowiedział, że wiek następny będzie „klasyczną erą wojen”. Przepowiednie te spełniły się, dzięki czemu powstały i rozszerzyły się nastroje fatalizmu i katastrofizmu. W świecie znajdującym się w stanie rewolucji i wojen, sztuka nie mogła pozostawać obojętna na te wydarzenia. Odrzucono klasyczny ideał naśladownictwa natury, zastępując go antynaturalizmem. Sztuka ma zaskakiwać i niepokoić odbiorcę, wywoływać szok i napięcie. Dziwność służy wytrąceniu odbiorcy ze stanu biernej kontemplacji i zaspokojeniu pragnienia zmiany, nowości i bezpośredniości.
Tendencje te ujawniły się także w teatrze, a działania reformatorskie dokonane pod koniec XIX wieku i na początku wieku XX nazwano wielka reformą teatru europejskiego. Głównymi jej twórcami byli: Gordon Craig, Adolphe Appia, Georg Fuchs oraz w Polsce: Stanisław Wyspiański i Leon Schiller. Reforma zmierzała ku wyzwoleniu teatru spod zwierzchnictwa słowa i literatury na rzecz gestu i gry przestrzeni. Spektakl teatralny przestał być odtwarzaniem rzeczywistości, a stał się widowiskiem, rezultatem współdziałania autora, aktorów, dekoratora, muzyka i przede wszystkim reżysera. Wszystkie wysiłki twórców spektaklu teatralnego mają poszerzyć i pogłębić wrażliwość ludzką i wyrazić metafizyczną dziwność istnienia. Odwrót od imitowania rzeczywistości jest generalną tendencją całej sztuki XX wieku, także w dziedzinie malarstwa, rzeźby i architektury. Sztuka określa się jako tworzenie form, przy czym forma ta nie jest jakąś zewnętrzną łupinką, opakowaniem, ale ona sama jest właśnie sztuką. Przedstawicielem i reformatorem teatru początku XX wieku w Polsce był Stanisław Ignacy Witkiewicz. Domagał się teatru Czystej Formy, który umożliwiłby widzom przeżywanie uczuć metafizycznych, doznawanie czysto estetycznego zadowolenia. To, co działoby się na scenie, mogłoby być - z punktu widzenia życiowego - całkowitym bezsensem. Istotne byłoby to, że wszystkie działania dokonywałaby konieczność artystyczna, a widz wyczuwałby tę jedność konstrukcji i konieczność następstw - miałby chwilę metafizycznego przeżycia. Sam Witkiewicz tak tłumaczył zadania teatru Czystej Formy: „Wychodząc z teatru, człowiek powinien mieć wrażenie, że obudził się z jakiegoś dziwnego snu, w którym najpospolitsze nawet rzeczy miały dziwny, niezgłębiony urok, charakterystyczny dla marzeń sennych, nie dających się z niczym innym porównać”.
Dramat „Szewcy” odbiega od teatru Czystej Formy, gdyż podejmuje analizę zagadnienia wielkiej wagi, ukazuje oblicze świata XX wieku. „Szewcy” to utwór polityczny i historiozoficzny ilustrujący katastrofizm. Aby oddać koszmarność tego świata, twórca nadał mu kształt tragiczno - komiczny, ale komizm jest czarny, histeryczny. Jaki ten świat będzie, pokazuje ostatnia scena dramatu. Nowi ideolodzy - przywódcy są spokojni, sprawni, zimni jak automaty. Wiedzą i widzą wszystko, nie mają jednak uczuć. Oni „wszystko mogą” i dlatego budzą lęk. Tragizm płynący z prezentowanej wizji przyszłego świata został w dramacie zespolony z czarnym komizmem. Połączenie tych dwu kategorii estetycznych jest charakterystyczne dla groteski. W „Szewcach” głównymi cechami tego gatunku są:
- połączenie w jednym obrazie kłócących się elementów: patosu i wulgarności, śmieszności i grozy, naturalizmu i fantastyki;
- powszechność parodii.
Mamy ponadto w dramacie hiperbolizację (wyolbrzymienie) oraz zamierzony brak dbałości o realizm. Postacie nie są prawdopodobne psychologicznie, gdyż ich zadaniem jest realizacja tragiczno - groteskowej wizji świata.
W inscenizacji teatralnej bardzo ważna jest scenografia. Witkiewicz opatrzył dramat szczegółowymi informacjami dotyczącymi dekoracji (didaskaliami). Ostatnie obrazy sztuki rozgrywane są w barwnych strojach, przy bogatej grze tajemniczych świateł. Z głębi sceny wyłania się czerwony piedestał, wszyscy mężczyźni czołgają się w stronę Księżnej w przedziwnym stroju, z nietopezimi skrzydłami (ucharakteryzowanej na groteskowego feniksa). Tragizm i niesamowitość sytuacji podkreślona jest elementami akustycznymi: kucie butów, krzyki, jęki, płacz, histeryczny śmiech, dźwięki muzyki, straszliwe głosy, bełkot.
Język bohaterów jest prowokacyjny, bo staje się odpowiednikiem obrzydliwego świata. Godne uwagi są pomysły słowotwórcze Witkacego zastępującego wulgaryzmy neologizmami. Dość częste w „Szewcach” są cytaty z literatury (szczególnie polskiej) i przywoływanie Wyspiańskiego, co nadaje dramatowi charakter polemiczny.
Witkiewicz jest jednym z twórców teatru absurdu. W późniejszej dramaturgii europejskiej taki rodzaj teatru uprawiali: Samuel Beckett, Eugeniusz Jonesco, a w Polsce: Tadeusz Różewicz i Sławomir Mrożek. Twórcy ci, podobnie jak Witkiewicz - ukazywali w swych dramatach absurdalność losu ludzkiego i absurdalność człowieka w świecie.
Adam Mickiewicz "Dziady część III"